Alişar

4.1.7.1. Kazı, Konum ve Tarihçesi

Yozgat İli’nin 45 km güneydoğusunda yer alan Sorgun İlçesinde Kadılı Köyü yakınlarında, Alişar Köyü’nün 2,5 km kuzeyinde bulunmaktadır. Geniş bir ovanın ortasında konumlanan höyük, 520 x 350 m ölçülerinde, 30 m yüksekliğinde Anadolu’nun büyük höyüklerinden biridir (von der Osten, 1937).

1927-1932 yıllarında Chicago Üniversitesi’nden von der Osten başkanlığında bir ekip tarafından kazılmıştır. 1993-1994 ve 1998-1999 yıllarında ise Gorny tarafından araştırmalar ve kazılar devam ettirilmiştir (Gorny, 1994: 191).

4.1.7.2. Stratigrafisi

Alişar Höyük’te yapılan araştırma ve kazı çalışmaları Tepe (Mound/M) ve Teras (Terrace/T) olarak adlandırılan iki alanda gerçekleştirilmiştir. Höyük Geç Kalkolitik Dönem’den Selçuklu- Osmanlı Dönemi’ne kadar kesintisiz yerleşim görmüştür. Höyükte çalışmalar gerçekleştiren Von der Osten tarafından oluşturulan tabakalanma sistemine baktığımızda; Tepe (Mound/M) yerleşiminde; on dokuz tabakanın varlığı tespit edilmiştir. Tepe yerleşimde 1. tabaka; Osmanlı-Bizans ve Roma Dönemi'ne tarihlendirilirken 2. ve 3. tabaka Helenistlik Döneme ait kalıntılar vermektedir. 4. tabaka üç alt evreli olarak (a,b,c,) Frig Dönemi, Hitit İmparatorluk Dönemi (Mezopotamyalı

121

Tüccarların olduğu dönem dahil) 5. tabaka Erken Tunç Çağı ve Orta Tunç Çağı’na, 5-6. tabaka ise Erken Tunç Çağı ile çağdaştır. 7- 11. tabakalar Bronz Çağı’na, 9- 12. tabakalar Kalkolitik Çağ'a verilmektedir (von der Osten, 1937: Pl:1).

Teras (Terrace/T) yerleşimin tabakalanmasına baktığımızda ise; 14 tabakanın varlığı saptanmıştır. 1. tabaka; Osmanlı- Selçuk Dönemi'ne tarihlendirilirken, 2. ve 3. tabakalar Bizans-Roma Dönemi'ne, 4-7. tabakalar Helenistlik Dönem’e, 8-9. tabakalar Frig Dönemi'ne, 10-11. tabakalar Hitit İmparatorluk Dönemi (Mezopotamyalı Tüccarların olduğu dönem dahil), 12. tabaka Erken Tunç Çağı’na, 13-14. tabakalar Bronz Çağı ile çağdaş buluntular vermektedir (von der Osten, 1937: Pl:1). Von der Osten tabakalanması farklı bilim adamların tarafından farklı olarak yorumlanmıştır çünkü dönemlerin sınıflandırılması ve isimlendirilmesi tutarlı bulunmamıştır. Bittel ve diğer araştırmacılar romen rakamlı sıralamayı koruyarak Alişar için 3 kültür katı ve alt evreleri belirlenmiştir. Alişar 0 (19-15. tabakalar), Alişar Ia (15-12. tabakalar), Alişar Ib (11-7. tabakalar), Alişar III (6-5. tabakalar) olarak sınıflandırılmıştır. Bittel ve Orthmann arasında ise 15 M ve 12 M tabakaların belirlenmesinde farklılıklar söz konusudur (Orthmann, 1963: 15). Kültepe’de yapılan kazı çalışmaları sonucunda Alişar Höyük’te M. Ö. 2. bin yılın tarihlendirilmesinde bir yol oluşturmuştur. Ele geçen seramiklere bakıldığında Alişar 11T, Kaniş Karum’un II. yapı katı, Alişar 10T ise Kaniş Karum Ib tabakası ile benzer örneklere rastlanmıştır. N. Özgüç tarafından 11T ve 10T tabakaları Assur Ticaret Kolonileri Dönemi ve Eski Hitit Dönemi ile çağdaş olduğu vurgulanmıştır (Özgüç, N., 1945: 90).

122

Tablo 23: Alişar Tepe (Mound/M) Yerleşimi Stratigrafisi (von der Osten, 1937, Pl: 1,

Orthmann,1936: Tab:1, Mellink, 1992: Tab:3).

TEPE(MOUND/M) DÖNEM ALİŞAR

1M Osmanlı - Selçuklu Dönemi 2M-3M Bizans - Roma Dönemi 4M(a,b,c) Frig Dönemi

5M Erken Tunç Çağı / Orta Tunç Çağı III

6M Erken Tunç Çağı IIIB III

7M Erken Tunç Çağı IIIA Ib

11M-8M Erken Tunç Çağı II Ib

14M-12M Erken Tunç Çağı Ib Ia

15M Erken Tunç Çağı Ia Ib

19M-16M Geç Kalkolitik Çağ / Erken Tunç Çağı Ia

0-Ia

Tablo 24: Alişar Teras (Terrace/T) Yerleşimi Stratigrafisi (von der Osten, 1937, Pl:1,

Orthmann,1936: Tab:1, Mellink, 1992: Tab:3).

TERAS(TERRACE/T) DÖNEM ALİŞAR

1T Osmanlı-Selçuklu Dönemi

2T-3T Bizans - Roma Dönemi 4T-7T Helenistik Dönemi

8T-9T Frig Dönemi

10T-11T Assur Ticaret Kolonileri Dönemi /Eski Hitit Dönemi

II

12T Erken Tunç Çağı / Orta Tunç Çağı III

12T Erken Tunç Çağı IIIB III

13T Erken Tunç Çağı IIA Ib

123

4.1.7.3. Orta Tunç Çağı Yerleşimi

Alişar Höyük Teras yerleşiminde 10T ve 11T olarak adlandırılan tabakalarda döneme ilişkin kalıntılara rastlanmıştır. Alişar Höyük’ün Orta Tunç Çağı’nda bir sur duvarı ile çevrelendiği belirlenmiştir. Testere dişi tarzında inşa edilmiş sur duvarı, 11 m uzunluğunda doğu yönünde, 7 m kuzey yönünde devam etmektedir. Küçük taşların temellere oturtulduğu ve yer yer ahşap hatılların kullanıldığı görülmektedir. Duvarlar 0.70-1.70 m arasında değişen kalınlıklara sahiptir. Ahşap sütunların boyutları 0.70-1 m arasında değişmektedir. Oluşturulan odaların hem iç hem dış duvarları eşit kalınlığa (1.20 m) sahiptir ve odalar tam olarak dikdörtgen biçiminde değildir (von der Osten, 1937: 18). Alişar Höyük’te iki büyük yapı kompleksi açığa çıkarılmıştır. 11T tabakasında açığa çıkarılan yapıların belirli bir plana göre inşa edildiğini düşünülmektedir. 11T tabakasında açığa çıkarılan duvarların büyük bir çoğunluğunun 45-50 cm kalınlığında olduğu belirlenmiştir. Taş temellerin yüksekliği ise 30 ila 50 cm arasında değişmektedir. Taş temeller üzerinde yükselen duvarlar kerpiç olarak inşa edilmiştir. Fakat çok az miktarda korunan kerpiç kalıntılarından duvarların boyutları hakkında kesin bilgiler elde edilememiştir. Alanın doğu kesiminde 11.tabakaya ait mimari kalıntılar ya çok parçalı ya da devamlılığı belirlenemeyen kalıntılardır. Seviye 11T’nin mimari kalıntıların bulunduğu en geniş alanda döneme ait bir yapı kompleksi II (P-T 26-31) tespit edilmiştir. Kompleks içerisinde yapılan çalışmalarda yüzeyin güneyden kuzeye, batıdan doğuya doğru eğimli olduğunu göstermektedir. Kompleks yapısından güney-güneydoğu yönünde eğimli bir ana cadde açığa çıkarılmıştır. Sokağın doğu kısmında sıkıştırılmış toprak, moloz ve çanak çömlek parçalarıyla döşeli sert bir yüzey belirlenmiştir. Kompleksin kuzeydoğu kesiminde döşemeye sahip bir sokak bulunmaktadır. Ana caddenin doğusunda büyük boy taşlar ile döşeli oval bir alan yer almaktadır. Caddenin güney ucunda ise bir bölümü belirlenen yapı kompleksi tespit edilmiştir (P-Q 30-31). Güney tarafta açığa çıkarılan odaların birinin tabanının büyük taşlar ile döşendiği görülmüştür. Höyüğün güneyine doğru büyük yapı komplekslerinden hariç üç bina kompleksi daha açığa çıkarılmıştır. Bina komplekslerinden birisinin iki odalı olduğu ve açığa çıkarılan iki odasının da taştan inşa edildiği belirlenmiştir (von der Osten, 1937: 11-15).

Alişar Höyük 10 T tabasında ise yapı Kompleksi-I açığa çıkarılmıştır. Yapının temelleri 11T seviyesine göre daha kalın ve daha büyük taşlardan inşa edilmiştir. Taş

124

temellere sahip duvarların üst kısımlarının kerpiç olarak devam ettiği belirlenmiştir. Yapının odalarından birinde (R-28) sıkıştırılmış kerpiç zemine sahip, kenar kısımları kerpiç tuğlalardan oluşturulmuş bir fırın yapısı açığa çıkarılmıştır. Odaların içerisinde taştan kapı söveleri bulunmuştur. 1931 yılında yapılan çalışmalarda 10 T tabakasının orta evresine ait bina yapısı tespit edilmiştir. Binanın güneydoğu köşesindeki odanın batısında iki küçük odaya yer almaktadır. Güneydeki oda 3.50x3.50 m ölçülerinde, kuzeydeki oda ise 3.65 x 3.90 m, güneybatıda köşedeki oda ise 5.80x3.70 m ölçülerindedir. B odası olarak adlandırılan yapıda ocak yerleri, erzak küpleri ele geçirilmiştir ve günlük yaşamın burada geçtiği belirlenmiştir. Bu yapı kompleksi içerisinde yanmış ahşap kalıntıları bulunmuştur ve bu kalıntıların olasılıkla çatı yapısının kalıntıları olduğu düşünülmektedir. Kömürleşmiş ahşap kalıntılarının yanında kerpiç parçalarına da rastlanmıştır. Buradan yola çıkarak ahşap iskeletin üzerinin kerpiç ile sıvandığı düşünülmektedir. Yapı kompleksi içerisindeki odalarda kapı girişlerine ait söve taşları ele geçirilmiştir. Bazı odalarda ise depolamaya yönelik kullanıldığı belirlenmiştir. Kompleks içerisindeki kalıntılar göz önüne alındığında yapının 10T tabakasının en erken ve en son evresi arasında tam bir tarihleme yapılamamıştır (von der Osten, 1937: 15-24).

4.1.7.4. Orta Tunç Çağı Mezarlığı

Höyükte von der Osten tarafından yapılan kazılarda Aşağı Şehir de 11T ve 10T yapı katında olmak üzere toplamda 47 tane mezar açığa çıkarılmıştır. Mezarların çoğu odaların tabanı altına tek ve çoklu gömüler şeklindedir. 10T yapı katına ait I. yapı kompleksi B binasında ocak yeri ve erzak küpleri günlük yaşamın geçtiği 9. nolu odanın tabanı altında 12 adet mezar açığa bulunmuştur. Alişar’da M. Ö. 2. bin yılda dört farklı mezar türü tespit edilmiştir. Bunlar; basit toprak mezarlar, üzeri seramik parçalı mezarlar, küp mezarlar ve taş sanduka mezarlardır. Alişar Höyük’te 16 adet basit toprak mezar belirlenmiştir. 16 mezarın 4 tanesi 11T yapı katından, 12 tanesi ise 10T yapı katından ele geçmiştir. Basit toprak mezarlarda 7 tane çocuk gömüsü hocker tarzda gömülmüştür. Yetişkinlerden 4 tanesi dorsal, ikisi sağa veya sola dönük hocker şeklinde yatırılmıştır. Üzeri seramik parçalı mezarlara bakıldığında ise, 1 tanesi 11T yapı katında, üçü 10 T yapı katında olmak üzere toplamda 4 adet mezar belirlenmiştir. Mezarlarda herhangi bir yön birliği gözetilmemiştir. Alişar da 23 adet küp mezar saptanmıştır. Küp mezarlar iki türe ayrılmaktadır. Tek küp mezarlar; biri 11T diğeri ise

125

10T yapı katındadır. Yatay olarak yerleştirilen küplerin ağızları levha taşlar ile kapatılmıştır. Yön birliği bulunmayan mezarlarda küp içerisine ilk önce baş kısımlar yerleştirilmiştir. Bazı küplere çift gömü yapılmıştır. Çocuklar hocker pozisyonda yatırılırken, yetişkinler hocker ya da dorsal pozisyondadır. Çift küp mezarlar ise, orta boy 2 küpün ağız ağza getirilmesi ile oluşturulmaktadır. Taş sanduka mezar sadece 10 T yapı katında oda tabanında tek örnek ile temsil edilmektedir. Mezarın üzeri iri seramik parçaları ve yassı taşlar ile üçgen çatı şeklinde kapatılmıştır. Kuzeybatı yönünde yatırılan iskelet yarı hocker pozisyonundadır. Alişar’da sadece ceset gömü görülmektedir (von der Osten, 1937: 84-91). Mezarlarda 11T yapı katındaki buluntular 10T yapı katı ile benzer özellikler göstermektedir. Küp mezarlarda ölü hediyeleri daha yoğundur. Mezarlara hediye olarak bırakılan seramiklerin çoğunluğu içerisine sıvı konulan türdendir. Kuş biçimli çanak Anadolu’daki ilk örnektir (Akyurt, 1998: 66). Mezarlardaki süs eşyaları genelde benzerdir. Altın, gümüş, tunç ve kurşun eşyaların çoğu çocuk mezarlarındandır. Amulet biçimli bir taş mühür, iki taş damga mühür, kırık tunç bıçak, kemik bız, kemik saplar, hematit ağırlık, aşık kemiği ve bir aşı boyası parçası 10T yapı katındaki mezarlarda ele geçmiştir (von der Osten, 1937: 85-87).