Kaçarlar’ın Kökeni ve İran İçindeki Konumları

İran tarihinde Kaçar hanedanın başa geçmesiyle birlikte, yeni bir Türk hâkimiyeti devresi başlamıştır. İran’da Safevîler’den ve Nadir Şah’tan sonra üçüncü Türk hanedanı olarak devlet yönetimini ele geçiren Kaçarların, önemli bir Türk oymağı olduğu bilinmektedir. Bu oymağın Anadolu’daki yurtları Boz -ok (Yozgat) bölgesiydi ve belli başlı kolları; Akça Koyunlu, Yıva ve Şam Bayatlı idi. Kaçar adına gelince ; Faruk

150

Cevdet; a.g.e., s. 115. 151

BOA., C. ASK., B. No: 7310.

152

Sykes; a.g.e., s. 379. 153

İ. H. Uzunçarşılı; a.g.e, s. 464. 154

Z. N. Aksun; a.g.e., C.: II, s. 428. 155

Lûtf Ali Han’ın, Ağa Muhammed ile olan çekişmesi ve İran’da Zend Hanedanının sonu için bkz ; Sykes; a.g.e., s. 380-385.

Sümer’e göre, ismin bu üç oymağın başında bulunan bir beyden geldiği sanılmaktadır156.

Kaçarlar, XV. asrın sonlarına doğru Anadolu’nun Boz -ok bölgesinden Kuzey Azerbaycan’a göç ederek, Gence yöresinde yurt tutmuşlardır157. Şah I. Abbas devrinde İran’daki Kaçar oymağı , Yukarı-Baş ve Aşağı-Baş olmak üzere iki kola ayrılmıştır ki; Kaçarlı İran Şahları, Yukarı-Baş oymağından gelmektedirler158. İran’da yaşayan Kaçarlar, pek fazla kalabalık olmamakla birlikte159, üstün mevkileri ele geçirmiş ve devlet yönetiminde söz sahibi olmuşlardır160.

Kaçarlar, İran coğrafyasında , zamanla geniş bir alan a yayılmışlardır161. Bu yayılış, Azerbaycan, Estarabad, Merv ve Horasan taraflarını hatta Kazvin ve İsfahan’ı içine almakla birlikte, kabilenin esasını oluşturan kısım, Azerbaycan’da yaşamaya devam etmiştir162.

Kaçarlar’ın İran tarihinde etkili olmaya başlamal arı163 ve isimlerini siyasî arenada duyurmaları, Akkoyunlu Devleti zamanına kadar gitmektedir. Akkoyunlu Devleti içinde meydana gelen siyasî rekabette, Uzun Hasan’ın torunu Rüstem Bey’in başa geçmesi sırasında Kaçarlar, önemli bir rol oynamıştır. Yine Safevî Devleti’nin

156

Faruk Sümer; Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri- Boy Teşkilatı- Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1992, s. 132.

157

F. Sümer; “Kaçarlar” maddesi, TDVİA., C.: XXIV, İstanbul, 2001, s. 51. Anadolu’dan İran’a doğru Türk göçleri; Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safevîler’in faaliyetleri sonucu bayağı hız kazanmıştır. Öyle ki, XVI. yy.dan itibaren Batı İran, Rumeli gibi kavmî bakımdan Anadolu’nun bir uzantısı gibiydi. Nitekim bahsi geçen asırda Orta, Doğu ve Güney Anadolu’daki Türk oymaklarının adlarını İran’da da görmekteyiz. F. Sümer; a.g.e., s. 132.

158

F. Sümer; a.g.e., s. 355; Sykes; a.g.e., s. 372. 159

F. Sümer sayılarının yaklaşık olarak 3800 kişi olduğunu belir tmektedir. F. Sümer; a.g.e., s. 355. 160

Kaçarlar’ın kökenine ilişkin farklı görüşler için bkz. Yılmaz Karadeniz; İran’da Sömürgecilik

Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925), Bakış Yay., İst., 2006, s. 40 -46.

161

Aynı zamanda XVI. asırda Anadolu’da Kaçarlar ın varlığını devam ettirdiğini de görüyoruz XX. yüzyılda Pertek Kazası dâhilinde Aşağı Kacar ve Yukarı Kacar diye iki köy bulunuyordu. Yine Harput’un 30 km. doğusunda aynı isimli bir köyün bulunması Kaçarlar’ın Anadolu’da da varlıklarını devam ettirdiğini göstermektedir. Mirza Bala; “Kaçar” maddesi, İA., C.: VI, s. 34. Yine XVIII. asırda, Anadolu’da Kaçarlı Cemaatinin varlığını devam ettirdiğine dair kayıtlar vardır. Konar -göçer Türkmen zümrelerinden olan Kaçarlar, Demir -Kapı, Misis, Ahur-dağı, Adana, Kütah ya vd. yerlerde yaşıyorlardı. Geniş bilgi için bkz., Yusuf Halaçoğlu; XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun

İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi , TTK., Ank., 1997, s. 38 -39, 62-64.

162

M. Bala; a.g.md., İA., C.: VI, s. 35. 163

İlk Moğollar devrinde Haleb ve Şam taraflarında bulunan Kaçarlar, Timur ve Karakoyunlular zamanında Azerbaycan’a nakledilmiştir. Timur’un ünlü Safevî Şeyhi Hoca Ali zamanında isteği sonucu serbest bıraktığı 7 Türkmen/Oğuz kabilesi arasında Kaçarlar’da vardı. Geniş bilgi için bkz. M. Bala; a.g.md., s. 34; Bu Türkmen Oymakları ile ilgili ayriyeten bkz., Tahsin Yazıcı; “Safevî” maddesi, İA., C.: X, s. 54; Bekir Kütükoğlu; Osmanlı İran Siyasî Münasebetleri , İstanbul, 1993, s. 3.

kuruluş aşamasında, Şah İsmail’in yanında Kaçar beylerinden Tozkoparan Piri Bey ve Eçe Sultan’ın bulunduğu tarihî kayıtlarda mevcuttur164. Bu yönüyle de Safevîler’in desteğini aldığı Türk oymaklarından birinin Kaçarlar olduğunu söylemek mümkündür165. Kaçarlar; Safevî Devleti’nde, ancak I. Tahmasb zamanında büyük oymaklar arasına girebilmiş , zamanla devlet içindeki konumunu güçlendirmiştir166.

Şah I. Abbas ve ondan önceki devirde, Kaçar boyundan bazı beyler, devlet içinde, valilik başta olmak üzere b azı önemli görevlere getirilmiştir. Ancak Şah I. Abbas, zamanla Türk oymaklarının devlet için de etkili bir konuma gelmesinden rahatsızlık duymuştur. Özellikle Türk nüfuzunun İran için tehdit oluşturduğunu düşündüğünden, Türk oymaklarının büyük bir bölümünü, İran içinde muhtelif yerlere dağıtmıştır. Şah I. Abbas’ın, bu iskân politikası sırasında Kaçarlar, yoğun olarak yaşadıkları Azerbaycan’dan çıkartılmış, bir kısmı Estarabad’a diğer bir kısmı ise Merv taraflarına yerleştirilmiştir. İşte İran’da hâkimiyeti ele geçiren ve devleti 1795 ten 1925’e kadar yöneten Kaçar sülalesi, Estarabad’a getirilip yerleştirilen bu zümrelerdir167.

Safevîler’in güçlü olduğu dönemlerde sessiz kalan Kaçarlar, devletin zayıflamaya başladığı XVIII. asrın başlarında n itibaren, ortaya çıkan güç mücadeleleri sırasında kendini göstermeye başlamıştır. Safevî hanedanın sonlarına doğru Sultan Hüseyin Şah zamanında, Estarabad Beylerbeyliği’ne Kazvin Türkmenlerinden Muhammed Han’ın tayin edilmesinden sonra , bölgede bulunan Kaçarlar’ın da karış tığı bazı olaylar meydana gelmiştir. Bu süreçte meydana gelen olayların temel amacı, siyasî otoriteden yoksun bulunan İran içinde , nüfuz alanı oluşturma çabası dır. Kaçarlar’ın önemli siması olan Feth Ali Han, II. Tahmasb zamanında Şah’ın teveccühüne mahzar olmuş ve “vekîlü'd-devle” unvanı ile valilik makamına kadar çıkmıştır. Ancak Feth Ali

164

F. Sümer; a.g.md., s. 51. 165

Walther Hinz; Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, -XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline

Yükselişi-, (çev. Tevfik Bıyıklıoğlu), TTK., Ank., 1992, s. 67 -68.

166

Kaçarlar’dan bu dönemde devlet içinde önemli görevler alanlar, önemli boy beyi Ziyadluoğulları ailesinden olan Karabağ hâk imi Şah Verdi Sultan, İbrahim Beğ, Gökçe Sultan, Ebu‘l -Kasım Hulefa vd. Geniş bilgi için bkz ; Faruk Sümer; Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu

Türklerinin Rolü, Güven Matbaası, Ankara, 1976, s. 96-97.

167

Han’ın devlet içindeki etkinliği dikkat çekince, Nadir Şah tarafından 1726 senesinde idam ettirilmiştir168.