C. İbadetleri
5. Kırım Karayları’nda Mabed
Kırım Karayları ibadethanelerine, Arapça’da “kenise” kelimesinden türeyen
“kenesa” ismini verrmektedirler.524 Kırım Karay Türkçesi’nde, Arapça ve Farsça’dan alınmış pek çok kelime vardır ki525 “kenesa” da bunlardan birisidir.526 “Halkın bir araya toplandığı yer” anlamına gelen kenesa bazen İbranice’de “toplanma evi” anlamına gelen Bet ha-Keneset (תסנכה תיב) terkibiyle de karşılanmıştır.527
Yukarıda da ifade edildiği üzere, Bağdat’tan ayrılıp Kudüs’e yerleşen Anan ben David ilk Kenesa’yı inşa eden kişi olmuştur.528 Misyonerlik yapma amacıyla çeşitli bölgelere dağılan Karai Mezhebi mensupları ibadetlerini yerine getirebilmek için gittikleri bölgelerde de yeni kenesalar inşa etmişlerdir.529 Fakat Kırım Karayları’na göre en kutsal kenesa Anan ben David tarafından Kudüs’te inşa edilen kenesadır. İkinci derecedeki kutsal kenesa ise, Kırım’ın Bahçesaray şehrinde bulunan Çufut-Kale içinde inşa edilen kenesa530 kompleksidir.531
521 Kuzgun, age, s. 201-202; Doğan – Kıvrakdal, agm, XX, 784.
522 Kuzgun, age, s. 201-202; Doğan – Kıvrakdal, agm, XX, 784.
523 Bu bilgi Hayim Malkhasy ile 01. 06. 2010 yılında yaptığımız yazışma sırasında alındı. Ayrıca Kuzgun, age, s. 220; ; Doğan – Kıvrakdal, agm, c. XX, s. 784.
524 Zajanczkowski, “Les Elements Ethniques Dorigine Turque Dans L’etat Polonais (A L’occasion Du Millenium”, c. XXVI, sy. 103, s. 563; Özen, age, s. 87.
525 Geniş bilgi için bkz. Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 43; Zajanczkowski, “O Kulturze Chazarskiej İ Jej Spadkobiercach”, c. I, sy. XXIII, s. 28-29; Bozkurt, age, s. 675; Bozkurt, agm, c. V, sy. 26, s. 10.
526 Zajanczkowski, “Lehistan arazisinde Türk unsurları II”, sy. 6, s. 418-420.
527 www.wikipedia.org.ru (06.06.2010); Yahudilerin de Sinagoga verdikleri üç isminden birisi Bet Ha-Keneset’tir. Özen, age, s. 86.
528 Şapşaloğlu, agm, I, 580.
529 http://www.jstor.org/stable/1451584 (13.05.2010); Zajanczkowski, Karaims in Poland, s. 36; Danon, agm, c. XV, sy. 3, s. 289; Sinanoğlu, agm, XXIV, 424.
530 Kuzgun, age, s. 238.
86
Ancak Kırım Karayları, Kırım’ın Rus İmparatorluğu tarafından işgal edilmesinin ve Karayların Bahçesaray ile diğer şehirlere yerleşeceklerinin ilanından sonra, XIX.
yüzyılın başlarından itibaren Çufut-Kale’yi yavaş yavaş terk etmeye başlamış, 1920’den sonra ise, tamamen boşaltmışlardır. Özellikle de SSCB döneminde ibadete kapatılan bu kenesayı Kırım Karayları ziyaret edemedikleri gibi burada ibadet etmeleri de güçtü.
Fakat Kırım Karayları, SSCB’nin yıkılmasıyla birlikte bu kenesanın restore edilebilmesi için mücadele etmeye başlamışlardır. Günümüzde restore edilmiş bulunan bu kenesa, ancak özel günlerde ibadete açılmaktadır.532
Kırım’da, Çufut-Kale dışında Feodosiya (Kefe),533 Kerç,534 Eski Kırım (Solhat),535 Belogorsk (Karasubazar),536 Simferopol (Akmescit),537 Yalta,538
531 Çufut-Kale’de inşa edilen bu kenesa, Yevpatorya’da XIX. yüzyılın başlarında kurulan “Kenesa Kompleksi” gibiydi. Çufut-Kale’de büyük ve küçük kenesadan oluşan bu yapı, Kırım Karayları’nın 1920’lere kadar daima ibadet ettikleri yerdi. Çufut-Kale’de bu kenesaların bahçesinde oturmak için çadır şeklinde sekiz köşeli bir kamelya olurdu. Bilgi için bkz. Altınkayanak, age, s. 8;
www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
532 Polkanov ile 12. 12. 2009 yılında yaptığımız konuşma esnasında alınan bilgidir.
533 Feodosiya (Kefe) şehrinde dünyanın en eski iki Karay kenesası inşa edilmiştir. Feodosiya’da kurulan iki kenesadan birincisi, Karay Slobodası olarak bilinen kasabanın içinde 850 veya 909 yılında kurulmuştur. Muhafaza edilen levhaya göre kenesa dünyanın yaratılışından 5052 yılında inşa edilmişti. Günümüzde bu kenesanın sadece temeli kalmıştır. Feodosiya şehrin ikinci kenesası ise 1292 yılında kurulmuştur. Lebedeva’ya göre ise kenesa XIV. yüzyılda inşa edilmiştir. Fakat bu bina da günümüze kadar korunamamış ve II. Dünya Savaşı sırasında yıkılmıştır. Feodosiya doğumlu B.
Ya. Kokenay’ın ifadelerine göre kenesanın içinde XIII. yüzyıla ait el yazmaları mevcuttu. Geniş bilgi için bkz. Kefeli, V. İ. – Lebedeva, E. İ., Karaimı-Drevniy Narod Krıma, Simferopol 2003; Mireyev, Viktor, Albom “Kompleks Karaimskih Kenas V Yevpatoryi İ Drugiye Kenası v Mire”, Simferopol 2006.
534 Kerç’te bir kenesa mevcut olup günümüzde hala asıl sahiplerine verilmemiş durumdadır.
535 Eski Kırım veya Solhat olarak bilinen şehirde, Kırım Karayları’na ait dört kenesa mevcuttu. Fakat bu kenesaların tamamı yıkılmıştır. Bilgi için bkz. www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
536 Bu şehirde iki kenesa mevcuttu fakat ikisi de II. Dünya Savaşı döneminde yıkılmıştır. 12. 06. 2010 tarihinde David Tiryaki ile yaptığımız yazışma sırasında aldığımız bilgilerdir.
537 Kırım Karayları’nın Simferopol’deki ibadethanesi Simferopol kenesası adını alarak 26 Ağustos 1896 yılında inşa edilmiştir. Bu kenesa, Karaimskaya (1955’ten 1990 yılına kadar Parhomenko olarak isimlendirilen) sokağında, 1891-1896 yıllarında Karay cemaatinin mevcut sayısının çoğalması sebebiyle, cemaatinin toplamış olduğu yardımlarıyla kurulmuştu. En büyük katkıyı yapanlar ise A.
Ya. Prik, A. İ. Pastak, D. S. Çerkez, Karakoz, D. E. Sariban, Ya. A. Hacı, Yu. M. Şapşal’dır. Fakat 5 Mart 1930 yılında yerel yönetimin aldığı kararıyla kenesa kapatılmıştı. Simferopol’deki, “Çokrak Karay Cemiyeti”nin başkanı tarafından alınan bilgilere göre, kenesanın son gazanı 1915-1928 yılları arasında İsaak Yufudoviç Örmeli’ydi. Ayrıca Örmeli’den başka kenesanın kuruluşundan itibaren Şabetay Koyçu (öl. 1910), İosif Moiseyeviç Kefeli (?-1907), Boris Saadyeviç Elyaşeviç (1907-1914) gazanlık görevini yapmışlardır. 1934-1935 yıllarında yapılan tadilattan sonra, kısmen dini dekorasyonu bozulmuştu. 1936 yılndan itibaren “Kırım” Devlet televizyonun radyo istasyonu olarak kullanılan bina, günümüzde tekrar asıl sahipleri olan Kırım Karaylarına iade edilmiştir. Ancak bugün hala restore edilemeyen kenesa ibadetlere kapalıdır. Geniş bilgi için bkz. Albayrak, age, s. 42;
www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
87
Bahçesaray,539 Mangup-Kale,540 Sevastopol (Akyar),541 Krasno-Perekopsk,542 Yevpatorya gibi diğer yerleşim alanlarında da kenesalar mevcuttur.543 Kaynaklarda belirtildiğine göre 1917 yılında Rusya’da gerçekleştirilen ihtilal öncesi kenesa sayısı Rusya içerisinde 20,544 Kırım’da ise 11’dir.545
Bahsettiğimiz yerleşim alanlarının bazılarında, SSCB döneminde 1920’den itibaren Karay cemaatlerinin faaliyetleri engellenmiş,546 kenesalar tahrip edilmiş veya yıkılmış olduğu için günümüze kadar yalnız yedi kenesa ayakta kalabilmiştir.547 Yukarıda bahsettiğimiz Çufut-Kale ve Yevpatorya şehirlerinde bulunan “Kenesa Kompleksi” dışındaki548 kenesalar ibadete kapalıdır. Fakat Kırım Karayları’nın Çufut-Kale’ye sürekli çıkamadıklarını düşünürsek, o zaman tek faal kenesanın Yevpatorya’daki “Kenesa Kompleksi” olduğunu söyleyebiliriz.549
538 Yalta şehrindeki kenesanın kuruluş ve yıkılış tarihiyle ilgili bilgiler bilinmemektedir. Sadece bu kenesanın son gazanı Solomon İosoviç Gumuş (1848-1913) olduğu ifade edilmektedir. Bilgi için bkz.
“Pamyati S. İ. Gumuşa”, Karaimskoye Slovo, Simferopol 1913, no: 5; www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
539 Yukarıda ifade ettiğimiz Çufut-Kale’nin içinde inşa edilen kenesa dışında, bizzat Bahçesaray şehrinde bir Kırım Karay Kenesası mevcuttur. Fakat günümüzde çeşitli kuruluşlar tarafından kullanılmaktadır. Bilgi için bkz. www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
540 Mangup-Kale’deki kenesa 1793 yılında yıkılmıştır. Polkanov ile 12. 12. 2009 yılında yaptığımız konuşma esnasında alınan bilgidir; Ayrıca bkz. www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
541 Sevastopol’de yaşayan Karaylar XIX. yüzyılın başlarında ibadetlerini kiralık bir binada yapmışlardır.
1884 yılında ise Kırım Karayları, Sevastopol’de cemaatin çoğalması sebebiyle kenesanın inşa edilmesi için bir arsa satın almışlardı. Sevastopol’un Bolşaya Morskaya sokağında inşa edilmesi planlanan bu kenesanın, 1896 yılında projesi tamamlanmış ve onaylanmıştır. Fakat maddi imkânların yokluğundan dolayı kenesanın inşa edilmesi gecikmiştir. Bu uzun süren inşaati yüzünden Sevastopol kenesası ancak 14 Mayıs 1908 yılında açılabilmiştir. Kenesanın gazanlığını 1910-1930 yılları arasında sadece Tobiya Levi Baboviç (1879-1956) yapmıştır. Çünkü SSCB’nin dine karşı tutumundan dolayı 1931 yılının Şubat ayında kenesanın faaliyeti durdurulmuştur. Bu tarihten itibaren
“Spartak” takımının spor salonu olarak kullanılan bina II. Dünya Savaşı sırasında çok hasar görmüştür. 1953 yılında ise, mimar A. B. Bobkov’un projesine göre (Bolşaya Morskaya sokağının No: 24’deki) bina tekrar onarılmıştır. Bu onarım esnasında binanın ana girişi kuzeyden güneye taşınmıştır. Günümüzde ise bina çeşitli kurumlar ve girişimciler tarafından kullanılmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Petrov-Dubinskiy, Oleg Vasilyeviç, “Puteşestviya Po Karaimskim Mestam İ Meropriyatiyam”, Karaimskiye Vesti, Moskva Nisan – Haziran 2008, no: 2 (83);
www.wikipedia.org.ru (06.06.2010); www. karaim-institute. ru (12.06.2010).
542 Krasno-Perekopsk kasabasında iki kenesa mevcuttu. Fakat ikisi de yıkılmıştır. 12. 07. 2010 tarihinde yaptığımız yazışma sırasında Tiryaki’den alınan bilgilerdir.
543 Polkanov ve Tiryaki ile yaptığımız mülakatlar sonucunda bu bilgilere ulaştık. Ayrıca bkz.
Altınkaynak, age, s. 10; www.wikipedia.org.ru (06.06.2010); www. karaim-institute. ru (12.06.2010).
544 Altınkaynak, age, s. 10.
545 Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 49.
546 Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 49.
547 12. 06. 2010 tarihinde David Tiryaki’den aldığımız bilgilerdir.
548 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 33; Elyaşeviç, agm, s. 57.
549 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 33; Abdank-Kossovskiy, agm, s. 54.
88
Yüzyıllar boyu yaşadıkları Çufut-Kale’yi, XIX. yüzyılın başlarında terk eden Kırım Karayları kendilerine yeni merkez olarak Yevpatorya’yı seçmişlerdir. Kırım Karayları’nın, büyük ve küçük kenesalardan oluşan “Kenesa Kompleksi”nin kurulmasıyla Yevpatorya’da bir araya gelmeye başladıkları düşünülmektedir.550 Daha sonra Kırım Karayları tarafından Yevpatorya’da kurulan matbaa,551 Karay Dini İdaresi,552 ve Karay İlahiyat Okulu553 sayesinde şehir 1837 yılından itibaren Rusya İmparatorluğu içerisinde yaşayan Karailerin manevi merkezi haline gelmiştir.554 1843 yılından itibaren ise, Yevpatorya şehri, ekonomik düşünceleri de göz önünde bulunduran Kırım Karayları’nın birlikte yaşadıkları bir merkez olmuştur.555
Yevpatorya’da tekrar bir birlik kurmalarına sebep olan bu devasa “Kenesa Kompleksi”, Nagam Baboviç’in oğulları mimar Samuil (öl. 1847) ve maliyeci Suleyman (Solomon) (öl. 1812) tarafından hazırlanan plan ve projelere uygun olarak inşa edilmiştir.556
Bu “Kenesa Kompleksi”, Kırım Karayları’nın milli mimarisinin şaheseri sayılmaktadır. Kompleks kuzeyden güneye doğru dikdötgen şeklinde kurulmuştur.
Kompleks aynı zamanda taştan yapılan yüksek duvarla çevrilmiştir. Anan ben David, Hz. Davud’un “Derinliklerden sana sesleniyorum, ya Rab”557 sözünden yola çıkarak ve şüphesiz düşmanlarından çekindiği için ilk kenesayı, bir mağara gibi toprağa gömülü şekilde inşa etmiştir. Kenesaların etrafının genellikle duvarlarla çevrili olması da bundan ileri gelmektedir.558
550 Elyaşeviç, agm, s. 57.
551 Kokizov, age, s. 23.
552 Bkz. Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Kokizov, age, s. 23.
553 Bkz. Miller, agm, s. 824-825; Prohorov, agm, sy. VI, s. 3-24; Kokizov, age, s. 23; Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47; Altınkaynak, age, s. 7.
554 Kokizov, age, s. 23; Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47; Altınkaynak, age, s. 7.
555 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 33; Abdank-Kossovskiy, agm, s. 54; Elyaşeviç, agm, s.
556 Elyaşeviç, agm, s. 57; Zaskova, V. M. – Kropotov, V. S., Karaimı Yevpatoriyi: İstoriya, Kultura, 57.
Arhitektura. Kratkiy Oçerk, İzdatelstvo Dolya, Simferopol 2009, s. 11.
557 Mezmurlar, 130/1.
558 Kuzgun, age, s. 200-201.
89
Günümüzde bu kompleksin alanı içerisinde büyük ve küçük iki kenesa, Karay İlahiyat Okulu,559 lapidariy,560 etnografik müze,561 kütüphane,562 yemekhane563 ve üç avlu564 bulunmaktadır.565
Bu kompleksin eski girişi üzüm avlusuna paralel ve yapı tüm doğu unsurlarıyla uyumlu iken566 bugün kompleks içerisine E. S. İsakoviç tarafından 1989-1990 yılında hazırlanan kafes oymalı demirden yapılan bir ana girişten girilmektedir. Kompleksin
559 Miller, agm, s. 824-825; Prohorov, agm, sy. VI, s. 3-24; Elyaşeviç, agm, s. 57.
560 Kırım Karayları’nın Yevpatorya’da bulunan eski mezarlığı, SSCB döneminde (II. Dünya Savaşı’ndan önce, 1960’larda ve 1980’lerde) tahrip edilerek yıkılmıştır. Bundan dolayı Kırım Karayları 1995-1999 yıllarında buldukları mezar taşlarını Büyük Kenesanın avlusu önünde lapidariy adı verdikleri bir yere toplamışlardır. Geniş bilgi için bkz. Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 19-21.
561 Kırım Karay etnografi müzesi, eskiden dini okul olarak kullanılan binalarından bir tanesinde 10 Avğustos 1996 yılında açılmıştır. Günümüzde bu etnografi müzesinde sergilenen Kırım Karayları’nın maddi ve manevi kültürlerine ait eserlerin zenginliği, yıllarca emek vererek Rostov’lu B. Ya.
Kokenay (1892-1967) ve Yevpatorya’lı Semita (Simit) İsaakovna Kuşul’un (1906-1996) topladıkları koleksiyonları bağışlamalarından kaynaklanmaktadır. Hatta Kuşul’un müzeye bağışladığı koleksyona hayatta kaldığı müddetçe de katkıda bulunduğu ve bazı eserlerin onarılmasıyla uğraştığı için Kırım Karayları müzeye onun ismini vermişlerdir. Müzenin koleksiyonunda çeşitli dönemlerde yaşamış olan Kırım Karayları’na ait giyim eşyası, kaplar, mobilya, dini törenlerin elementleri, nadir bulunan belgeler ve fotograflar mevcuttur. Sergilenenler arasında Venedik’te 1528 yılında basılan Karaylara ait dua kitabına rastlanacağı gibi, Karaylar tarafından 1734 yılında Kırım’da basılan ilk kitap da görülebilir. 1767 yılına ait settarlar (evlilik anlaşmaları) da evlilik kıyafetleri arasında sergilenmektedir. Müze, 2005 yılında diplomaya ve Ukrayna Kültür Başkanlığı tarafından
“Toplumun Katkısıyla Kurulan Müzeler” ödülünde verilen şeref medalyasına layık görüldü. Bkz.
Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 34-35.
562 Seraya Şarşal tarafından 1916 yılında açılan “Karay Bitikliği”, ilk Karay Milli Kütüphanesi olarak da bilinmektedir. Bu kütüphane başta, Karay Dini İdaresinin de bulunduğu ve “Karay Kompleksi”ne yakın bulunan Efeta sokağının no: 13a adresinde kurulmuştur. 1920 yılında ise “Karay Bitikliği”
kapatılmış ve 1929 yılında tamamen ortadan kaldırılmıştır. Settarların, XII. ile XIII. yüzyıllara ait el yazmaların (mecumaların ve sayire), Karay cemaatleri arasında yapılan yazışmaların, Kırım Karayları’na ait tarihi dokümantasyonların ve diğer eserlerin bulunduğu koleksiyon dağıtılarak Leningrad (Sankt-Petersburg) ve Moskova’ya taşınmıştı. Günümüzde ise Kırım Karayların restore ettiği kompleksin içinde etnografi müzesinin hemen bitişiğinde eski “Karay Bitikliği”ne benzeyen bir kütüphane kurmuşlardır. Fakat bu kütüphane, eskiden barındırdığı eski kitaplardan mahrumdur.
Kütüphane sadece birkaç yeni eser içermektedir. Bkz. Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s.
218; Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 35.
563 Mark Moiseyeviç Kumış-Kara anısına kompleksin içinde “Karaman” ismiyle açılan bir kahvehanedir. Onun Alman işgali sırasında kompleks içinde yaşlı ve kimsesiz çocukları yedirmesi bu yemekhanenin açılmasına sebeb olmuştur. Günümüzde bu yemekhanede S. B. Sinani başkanlığındaki Kırım Karayları’nın “Kardaşlar” adındaki cemiyetinin katkılarıyla her cumartesi yapılan ibadetlerden sonra emekli ve sakat insanlara, öğle yemekleri dağıtılmaktadır. Ayrıca her gün çalışan bu yemekhanede kenesayı ziyarete gelen turistlere Kırım Karay mutfağını tatma imkânı da sunulmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 35; Zaskova – Kropotov, age, s. 64.
564 Geniş bilgi için bkz. Altınkanak, age, s. 8; Zaskova – Kropotov, age, s. 70-75; Elyaşeviç, agm, s. 58-59; Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 15-19.
565 Bizzat kendimiz 29. 12. 2009 tarihinde Kırım’ın Yevpatorya şehrinde Karaimskaya sokağı no: 68’de bulunan bu kompleksi ziyaret ettik. Ayrıca Bilecik’te 2010 yılında gerçekleşen Sempozyum esnasında David Tiryaki yaptığı sunumda bu bilgilere yer vermiştir.
566 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 15.
90
ana girişinden içeriye giren kişi, Büyük ve Küçük Kenesalar arasında bulunan ve kuzeyden güneye doğru uzunluğu 48 metre olan ve birbirini takip eden üç avludan birisine ayağını basmış olmaktadır.567 Kırım Karayları, kenesanın içine götüren bu üç avluyu ibadete hazırlanma yolu olarak görmektedirler.568
Ana girişten kolonlara kadar devam eden ve uzunluğu 30 metre olan üç avludan ilki koridor avlusu olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca avlu üstten üzüm dallarıyla kapalı olduğundan üzüm avlusu olarak da bilinmektedir. Kenesaya girileceği ve Tanah okunacağı zaman iki el ve ayağın yıkanması Karaylara emredildiğinden dolayı569 her kenesanın çevresinde çeşmelerin bulunduğu görülmektedir.570 Bundan dolayı Kırım Karayları’nın kompleksinde de giriş kapısının hemen sol tarafında ibadetten önce elleri ve ayakları yıkamak için mermerden yapılmış bir çeşme vardır.571 Bu çeşme kompleksin içinde bulunan üç çeşmeden biri olup Toteş Şaytan’ın yardımlarıyla 1851 yılında inşa edilmiştir.572
Avlunun her iki tarafı sağır sıra kemerlerle kapalıdır. Kemerlerin altındaki duvarlara ise beyaz mermer üzerinde İbranice oymalı yazıların bulunduğu 23 büyük ve kalın levha monte edilmiştir. En eski levhanın 1790 yılına ait olduğu ifade edilmektedir.
Bu levhalar üzerinde Kırım Karayları’nın hayatlarına dair önemli olaylarla ilgili573 ve onların siyaset adamlarına, aydınlarına ve hayırseverlerine dair bilgiler bulunmaktadır.
Örneğin hemen girişin yanında bulunan levhanın üzerinde Yevpatorya’nın Kara-Töpe Köyü’nde herkesin parasız eğitim görebildiği köy okulunu inşa eden Venyamin Tongurla ilgili bilgiler mevcuttur.574 Ayrıca 5 Ocak 1994 yılında bu avlunun içerisinde II. Dünya Savaşı sırasında hayatlarını kaybeden Kırım Karayları’nın anısına mermerden bir anıt dikilmiştir.575
Koridor avlusunun bittiği dört kolonun sonunda mermer avlusu olarak isimlendirilen kenesanın ikinci avlusu başlamaktadır. Dört kolonla başlayan bu avlu
567 Zaskova – Kropotov, age, s. 70, 75.
568 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 16.
569 Kutluay, age, s. 266.
570 Şapşaloğlu, agm, I, 579-580.
571 Elyaşeviç, agm, s. 58.
572 Diğer iki çeşmenin 1825 ve 1832 yılında inşa edildikleri söylenmektedir. Bkz. Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 16.
573 Altınkaynak, age, s. 9.
574 Elyaşeviç, agm, s. 58; Zaskova – Kropotov, age, s. 71.
575 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 16-17.
91
Büyük Kenesanın ana girişi, önünde bulunan kolonlara kadar uzanmaktadır. Bu avlunun içi tümüyle beyaz mermerden döşenmiş olduğundan dolayı avlu, mermer avlusu adını almıştır.
Avlunun içerisinde 1 Kasım 1825 yılında kompleksi ziyaret eden I. Aleksandır (1801-1825) adına, Büyük ve Küçük kenesaların duvarlarının ortasına 1851 yılında mermerden yapılmış Rus ve Karay dilinde bir anıt yerleştirilmiştir.576 Ancak anıt üzerindeki çift başlı kartal seksen yıllık aradan sonra 2007 yılının Ağustos ayında yerleştirilebilmiştir.577
Ayrıca mermer avlusunda iki kenesa köşelerine kadar devam eden duvar üzerinde mermerden yapılmış on levha bulunmaktadır. Bu levhalarda, her Karayın sabah ve akşam ibadetlerine giderken ve ibadet esnasında söylemeleri gereken kısa mezmur parçaları yazılmış bulunmaktadır.578
Mermer avlusunun içinde iki kapı vardır. Bu kapılardan bir tanesi lapidariy bölümüne, diğeri bekleme avlusuna çıkmaktadır. Bekleme avlusu kompleksin son avlusu olup ibadeti bekleme yeri olduğundan böyle bir isim almıştır. Ayrıca bu avluda sıcak günlerde cemaatin bütün sorunları çözülürdü. Soğuk ve yağmurlu havalarda ise Büyük Kenesanın camlarla kapalı giriş bölümünde toplanan cemaat bütün sorunları azara diye isimlendirilen bölümde çözmeye çalışırdı. Ayrıca bazen azara bölümünde halkın dinini ve adetlerini çiğneyenleri mahkûm etmek üzere dini mahkemeler kurulurdu.579 Bekleme avlusu eskiden mermerle döşeli iken günümüzde tamamı kireç taşındandır. Avlunun üç tarafı sağır kemerle kapalıyken bir tarafı açık sıra kemerlerle çevrilidir. Üç taraftan sağır sıra kemerlerle çevrili bu avlunun duvarlarında da, koridor avlusundaki levhalara benzer 15 levha bulunmaktadır.580
576 Ayrıca bu kompleksi çeşitli dönemlerde Rusya İmparatoru II. Nikolay (1894-1917), Tavriya Knyazı M. S.
Vorontsov (1782-1856), Fransız mareşali, dük August Frederik Lui Viyis De Marmon (1774-1852), dünyaca ünlü Polonya şairi Adam Mitskeviç (1798-1855), anı yazarı Yuriy Nikolayeviç Bartenev (1792-1866), seyyah A. N. Demidov (1812-1870), yazar S. N. Filippov (1863-1910) gibi kişiler ziyaret etmiştir.
Kenesayı ziyaretimiz sırasında Tiryaki’den aldığımız bilgidir. Ayrıca bkz. Elyaşeviç, agm, 59;
Altınkaynak, age, s. 8; Zaskova – Kropotov, age, s. 62, 75; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 48.
577 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 19; www.wikipedia.org.ru (06.06.2010).
578 Elyaşeviç, agm, s. 59; Zaskova – Kropotov, age, s. 75.
579 Elyaşeviç, agm, s. 59.
580 Kırım’ın, Rusya’ya sınırlarına dahil olduğu 1783 yılından itibaren Kırım Karayları’nın önderleriyle ilgili bilgilere bu levhalar sayesinde ulaşabiliriz. Nitekim Sima Baboviç, Solomon Kogen ve diğerleriyle ilgili bilgiler levhaların üzerinde mevcuttur. Geniş bilgi için bkz. Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s.
21-22; Elyaşeviç, agm, s. 59-60; Zaskova – Kropotov, age, s. 75.
92
Açık kemerlerin yanında Kudüs’te yaşamış olan A. Levi tarafından 1832 yılında inşa edilen bir çeşme ve önünde de mermerden yapılmış bir güneş saati mevcuttur.
Ayrıca Kırım Karayları’nın bu avlunun içerisinde Bet Ha-Mikdaş’taki gibi bir sunak yerleri de vardır. Kırım Karayları (Temmuz sonu-Ağustos başı gibi) yılda bir defa kanlı kurban uygulamasını gerçekleştirmek için Tanrı’ya bu sunakta kurban sunmaktadırlar.581
Kompleks içindeki bir avludan diğer avluya geçişler bir göçebe çadırını anımsatırken bekleme avlusundaki kurban sunağı da göçebe otağına benzemektedir.
Fakat kompleksin üç avlusunda kullanılan doğu unsurları, yerli Kırım Tatarların çizgileri, Osmanlı mimarisi, ibadete giden Kırım Karay insanını huzur ve sukünete kavuşturmaktadır. Bu üç avludan geçen Kırım Karayı kendisini ibadete hazır hissederek kenesada yapılan ayine geçer.
Yukarıda zikrettiğimiz gibi kompleksin içinde büyük ve küçük olarak isimlendirilen iki kenesa mevcuttur. Kompleksin planını hazırlayan Samuil Babakayeviç Baboviç tarafından inşa edilen Büyük Kenesanın, 1807 yılında tamamlandığı bilinmektedir.582 Fakat 1804 yılının sonbaharından itibaren kenesanın içinde ayinler düzenlenerek ibadetler yapılmıştır.583 Büyük kenesanın küçük kenesadan genişliği üç kat daha fazladır. Bundan dolayı büyük kenesa sadece özel günler ve bayram günlerinde ayin yapmak için ibadete açılmaktadır.584
Büyük kenesanın azara bölümüne bekleme ve mermer avlularından girilir.
Girişin önünde mermerden yapılmış iki dikili taş mevcuttur.585 Azara bölümü on üç sütun üzerine dayanmakta olup her taraftan camlarla örtülüdür. Eskiden azara bölümünün tavanı Kamburçuk Benyamin Aga tarafından tasarlanan ahşaptan özel motiflerle örülüyken günümüzde tavan daha sade bir görüntüye sahiptir.586
581 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 22; Kalafat, Kırım-Kuzey Sosyal Antropoloji Araştırmaları, s. 79.
582 Elyaşeviç, agm, s. 57; Zaskova – Kropotov, age, s. 64.
583 Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 29-30.
584 Zaskova – Kropotov, age, s. 65.
585 Kudüs’teki Bet Ha-Mikdaş’ın girişinde de Mabed tahrip edilmeden önce iki bronz sütun vardı. Geniş
585 Kudüs’teki Bet Ha-Mikdaş’ın girişinde de Mabed tahrip edilmeden önce iki bronz sütun vardı. Geniş