Diğer Bazı İnanç ve Uygulamaları

a) Yeme ve İçme İle İlgili Uygulamalar

Muhtelif yer ve zamanlarda yaşayan toplumların bazı yiyecek ve içecekler ile ilgili koyduğu kurallar, insanlık tarihinin önemli ve ilgi çekici olaylarından biri sayılmaktadır. Birçok antropolog da sosyal kimliği, toplumsal yiyecek kurallarının muhafazasında en önemli etken olarak görmekte ve bu tür adetlerin, kültürleri birbirinden ayırdığını düşünmektedir. Çünkü 1789 Fransız İhtilalinden bu yana millet anlayışının tezahürü olarak her bir toplum kendi yeme içme alışkanlıklarını yani “ulusal

789 Orkun, age, s. 180; Zajanczkowski, “Karaylar ve Onların Folkloru”, c. I-II, sy. 17-22, s. 316;

Beresnevicius ve dğr., age, s. 108-109; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 167; Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 100, 108; Kuzgun, age, s. 233; Doğan – Kıvrakdal, agm, XX, 785; Altınkaynak, age, s. 86-87; Kalafat, Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları, I, 164.

790 Orkun, age, s. 180; Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 25; Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 108; Arık, agm, c. VII, sy. 21, s. 47-48.

135

yemek kültürlerini”, “Fransız Mutfağı”, “Çin Mutfağı”, “Türk Mutfağı” vb. adlar altında ifade etmektedir. Günümüzde yaşayan dinlerin birçok ortak yanının bulunmasına rağmen, yiyecek içecek alışkanlıkları, dinlerin ve mensuplarının toplumsal özelliklerini belirlemede kültürel bir fark olarak gözükmektedir. Biz de bu sebeplerden dolayı çalışmamızın bu bölümünde Kırım Karayları’nın inançları doğrultusunda tayin edilmiş yiyecek ve içeceklerle ilgili kuralları incelemeye çalışacağız.

Kırım Karayları’nın mutfak kültüründe Tevrat’ın yiyecek ve içecek konusundaki emir ve yasaklarının etkisi açık bir şekilde göze çarpmaktadır. Ayrıca bu mutfak içerisinde, Hazarlar döneminden günümüze kadar gelen eski Türk mutfak kültürünün kalın çizgileri ve Kırım Tatar mutfağının lezzetli yemekleri de yerini almaktadır. Eski Türkler ile mutfak kültüründeki bu ortak noktaların bulunması da Kırım Karayları’nın, Hazarların bakiyesi olduklarına bir delil olarak görülebilir.⁷⁹¹

Kırım Karayları’nda “Baban aşamağan aşını men de aşamam (Babamın yemediği yemeği ben de yemem)” atasözü vardır.⁷⁹² Bu atasözüne bağlı kalan Kırım Karayları kendilerinden olmayan bir kimsenin hazırladığı yemekleri yemedikleri gibi, kendilerinden olmayan kimselerden uzak durmaya da çalışmaktadırlar.⁷⁹³

Ayrıca Kırım Karayları, Rabbaniler gibi Tevrat’ta belirtilen geviş getiren ve toynaklı olan hayvanlardan bazıları hariç, diğer hayvanları temiz ve yenmesi caiz olarak kabul etmektedirler.⁷⁹⁴ Geviş getirdiği halde çatal tırnaklı olmayan deve, kaya porsuğu ve tavşan gibi hayvanları yememektedirler.⁷⁹⁵ Kırım Karayları’na göre toynakları ikiye ayrık olmadığı için deve gibi at, eşek ve katır eti de haramdır.⁷⁹⁶ Kırım Karayları, bu hayvanlar yanında çatal tırnaklı olup da geviş getirmediği için yenilmesi yasak olan domuzu⁷⁹⁷ da diğer Yahudiler gibi yememektedirler.⁷⁹⁸ Tevrat’ın Tesniye Bölümünde

791 Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 32-33; Saraç – Polkanov, age, VI, 167-168; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 201; Sinanoğlu, agm, XXIV, 426;

Altınkaynak, age, s. 43.

792 Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 99.

793 Kuzgun, age, s. 203.

794 Levililer, 11/3-8; Tesniye, 14/6-8; Bettany, age, s. 629; Johnson, Paul, Yahudi Tarihi, (çev. Filiz Orman), Pozitif Yayınları, İstanbul 2000, s. 39.

795 Tesniye, 14/7.

796 Polkanov’la 19.08.2010 tarihinde yaptığımız yazışma sırasında aldığımız bilgidir. Ayrıca bkz. Kılıç, Sami, İlahi Dinlerde Yiyecek ve İçecekler, Masmedia Yayınları, Elazığ 2007, s. 83.

797 Tesniye, 14/8; Levililer, 11/7-8; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 201; Altınkaynak, age, s. 44.

798 Bkz. Ataseven, Asaf – Şener, Mehmet, “Domuz”, DİA, İstanbul 1994, IX, 507; Aydın, Yahudilik, s.

140; Kaya, Remzi, Kur’ân-ı Kerim ve Kitab- Mukaddes’te Helal ve Haram Gıdalar, Kaya Matbaası, İstanbul 2000, s. 162-163.

136

eti helal olan hayvanlar arasında geyiğin de anılmasına⁷⁹⁹ rağmen, Kırım Karayları’nda geyik eti de yenilmemektedir.⁸⁰⁰

Tevrat’ta “Bütün temiz kuşları yiyebilirsiniz.”⁸⁰¹ ifadesi bulunmasına rağmen bunların hangi kuşlar oldukları tek tek belirtilmemektedir. Helal kuşlardan Tevrat’ta ismi geçenler bıldırcın, güvercin ve kumrudur. Rabbani dini yasasında ise bu saydığımız kuşlar için de geçerli olan fazladan bir parmak (diğer ikisinden uzun olan parmak), taşlık ve kolayca soyulabilen kursak gibi özelliklerden birisine sahip olan diğer kuşlar da kaşer olarak sayılmaktadır.⁸⁰² Fakat Kırım Karayları’nda güvercin ve üveyik dışında, tavuk⁸⁰³ dâhil bütün kuşların etlerini yemek yasaktır. Güvercin ve üveyik kuşları da ancak kurban olarak takdim edildikten sonra yenilebilir. Fakat kurban olarak bu iki kuş türünün erkekleri değil, dişileri sunulmaktadır.⁸⁰⁴

Kırım Karayları’nda balıklar kurban edilmediği halde, onların yenilmesine izin verilmiştir. Ancak Rabbanilerde olduğu gibi⁸⁰⁵ Kırım Karayları’nda da balıkların helal sayılmaları için yüzgeçli ve pullu olmaları gerekir.⁸⁰⁶

Ayrıca Tevrat’ta dört tip çekirgenin yenmesine izin verilmesine rağmen⁸⁰⁷ Kırım Karayları’nda çekirgenin her çeşidi haram sayılmaktadır.⁸⁰⁸ Arı yemek haram olarak kabul edilmesine rağmen balı helaldir.⁸⁰⁹ Kırım Karay inancına göre temiz sayılan tüm hayvanların sütü de helaldir.⁸¹⁰

Kırım Karayları’nda hayvanların kesimi, Rabbanilerin adetlerinden farklıdır.

İnançlarına göre etin veya güvercinin temiz sayılıp yenilebilmesi için ehil bir kişi

799 Tesniye, 14/4-5.

800 Kuzgun, age, s. 203; Özbaş, Mustafa, Yahudilik’te Yiyecek Ve İçecek Yasakları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2001, s. 138.

801 Tesniye, 14/11.

802 Kılıç, age, s. 33-34; Demirci, Kürşat, “Helal”, DİA, İstanbul 1998, XVI, 174.

803 Nemoy, “Karaites”, X, 766.

804 Kuzgun, age, s. 203; Özbaş, age, s. 138.

805 Bettany, age, s. 629; Firestone, age, s. 145; Kaya, age, s. 167.

806 Levililer, 11/9; Tesniye, 14/9; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 201; Lebedeva, Emiliya İsakovna, Retseptı Karaimskoy Kuhni, Tipografiya İzdatelstva “Tavrida”, Simferopol 1992, s. 102-107; Örmeli – Gladilova, age, s. 74-76.

807 Levililer, 11/21-22. Rabbanilerde de çekirge hariç, toprakta dört ayak üzerinde yürüyen kanatlı haşarat yasak sayılmaktadır. Levililer, 11/20-23; Tesniye, 14/19.

808 Kuzgun, age, s. 203; Özbaş, age, s. 138.

809 Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 194;

Altınkaynak, age, s. 44.

810 Tesniye, 8/7-8; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 194; Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s.

101; Altınkaynak, age, s. 44.

137

tarafından kesim usulüne uygun olarak kesilmesi gerekir. Bu nedenle Rabbani usûllerine göre kesilmiş hayvanın yenilmesi dahi yasaktır.⁸¹¹ Kırım Karayları’nda kesim işlemi yasalara göre belirlenmiştir. Bu yasalara göre hayvanın kesilirken acı çekmesini önlemek ve ona en az ızdırap verecek bir yöntemle kesimi gerçekleştirmek şarttır.

Kesim duraksamadan tek darbede gerçekleştirilmeli, bıçak bastırılmamalı ya da batırılmamalıdır. Hayvanın şahdamarlarının tek bir bıçak darbesi ile kesilmesi amaçlanmalıdır. Kesim işleminde hayvanların kafalarının kesilmesi esastır.⁸¹² Bundan sonra kesilen hayvan incelenir. Hayvanın iç organları kontrol edilir ve bir yıl içinde ölmesine sebep olabilecek bir ölümcül hastalığa yakalanmış değilse temiz sayılır. Fakat eğer böyle bir hastalığı mevcutsa temiz sayılmaz ve eti yenmez. Ayrıca Kırım Karayları, Tevrat’ta emredildiği için uyluk kemiğinin üzerindeki siniri yemediklerinden⁸¹³ çevresindeki eti de yemezler.⁸¹⁴ Kırım Karayları’nda et ancak bütün bu işlemlerin sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesinden sonra yenilebilir.⁸¹⁵

Rabbanilere göre “Oğlağı anasının sütünde pişirmeyeceksin.”⁸¹⁶ emrinden dolayı etin sütlü mamullerle birlikte aynı kapta pişirilmesi yasaktır. Ayrıca et ile sütlü yiyeceklerin bir arada yenmesi de yasaktır. Rabbanilere göre etli yiyecekten sonra sütlü yiyecekler veya tam tersi, ancak belli bir zamanın geçmesinden sonra yenilebilmektedirler.⁸¹⁷ Et ile sütü aynı kapta pişirmeyen Rabbaniler, etli ve sütlü kapların bulaşıklarını da aynı kapta yıkamamaktadırlar.⁸¹⁸ Kırım Karayları ise bu konuda farklı davranarak etin sadece annesinin sütünde pişirilmesini yasaklamaktadırlar. Fakat etin diğer sütlü yiyecekler ile bir arada pişirilmesini ve yenmesini yasaklamamaktadırlar. Ayrıca et ile sütü aynı kapta pişirir, etli ve sütlü kapların bulaşıklarını da aynı kapta yıkarlar.⁸¹⁹

811 Nemoy, “Karaites”, X, 780.

812 Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 101.

813 Tekvin, 32/33.

814 Kuzgun, age, s. 204; Özbaş, age, s. 138.

815 Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 194.

816 Tesniye, 14/21.

817 Atasağun, Galip, İlahi Dinlerde (Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’da) Dini Semboller, Sebat Ofset Matbaacılık, Konya 2002, s. 159; Alalu, Suzan ve dğr., age, s. 130-131; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 315; Kılıç, age, s. 81-82.

818 Örs, age, s. 387-388.

819 Tesniye, 8/7-8; Saraç – Polkanov, age, VI, 167; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 201; Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 101; Altınkaynak, age, s. 44; Özbaş, age, s. 138-139.

138

Rabbanilerde, Pesah gününde hazırlanan mayasız ekmek taze buğdaydan veya bizzat buğdaydan yapılır. Kırım Karayları’nda ise bu ekmek özellikle arpa unundan yapılmaktadır.⁸²⁰ Eğer biri, bu ekmeği buğday unundan yapar ve yerse, mayalı ekmek yemiş gibi günah işlemiş olur. Kırım Karayları’nda bu ekmeğin fırında pişirilmesi yasak olduğu için, dışarıda kömür üzerinde pişirilme şartı da aranırdı. Ayrıca Pesah boyunca mayayı (hamez) veya bunların karışımını içeren herhangi bir şeyi yemek yasaktır. Pesah süresi boyunca mayalı yiyecekler bir Kırım Karayının evinde ve zimmetinde bulunmaz.⁸²¹ Yom Kippur (Boşatlık) gününde ise oruç tutulduğu için hiçbir şey yenilmez.⁸²²

Kırım Karayları’nda, Şabbat günü istirahat günü olarak tayin edildiğinden⁸²³ bu gün içerisinde kesilen, pişirilen veya herhangi bir şekilde elde edilen etin yenilmesi de yasaktır.⁸²⁴ Bundan dolayı Kırım Karayları, Şabbat gününün yemeklerini Cuma gününden itibaren Cumartesi ve Pazar günlerine yetecek şekilde hazırlamaktadırlar.⁸²⁵

Kırım Karayları’nda bazı ayinlere has özel yemekler de yapılır. Mesela kutlama törenlerinde “ak alva (ak helva)”, yas törenlerinde “kara alva (kara helva)”

kullanılmaktadır.⁸²⁶ Ayrıca anma günü için “kara helva” yerine daha tatlı, kahve renkli bir helva da hazırlanır. Buna “hazar katmağı” veya “hazar helvası” denilir. Bu helvaya biber yerine çok miktarda bal konulur.⁸²⁷

Yeni doğmuş çocuk ilk defa ziyaret edildiğinde ona hediye olarak taze tavuk yumurtası götürülmektedir.⁸²⁸ Fırında pişirilmiş yumurtalar -ördeğin yumurtası tercih edilir- tuz ve biberle definden sonra verilen anma yemeğinde sofranın üzerine

820 Bundan dolayı Kırım Karayları arpa seçimini bile dikkatli yapmaktadırlar. Bilgi için bkz.

http://www.youtube.com/watch?v=0d594dPldWU (28.04.2011).

821 Vihnoviç, age, s. 35; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 201; Kuzgun, age, s. 204; Özbaş, age, s. 138. Gerşom Qıprısçi ile Bilecik’te gerçekleşen Sempozyum esnasında bilgi alış verişinde bulunduğumda aynı bilgiye ulaştım.

822 Piletskiy, agm, s. 52; Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religii”, s. 215.

823 Tesniye, 5/12-14.

824 Çıkış, 16/23.

825 Vihnoviç, age, s. 35; Karatay, “Hazar’ın Musevîleşme Tarihi”, s. 89.

826 Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 198;

Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 100; Orkun, age, s. 1179-180; Altınkaynak, age, s. 85; Kalafat, Kırım-Kuzey Sosyal Antropoloji Araştırmaları, s. 68.

827 Saraç – Polkanov, age, VI, 167; Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 167; Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 108; Orkun, age, s. 180; Kuzgun, age, s. 233; Doğan – Kıvrakdal, agm, XX, 785;

Altınkaynak, age, s. 86-87; Kalafat, Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları, I, 164.

828 Polkanov – Polkanova, “Reliktovıye Osobennosti Etnokulturı Krımskih Karaimov”, s. 89, 100.

139

konulmaktadır. Biber ve tuz konularak yenilen bu yumurtaya, ölü ne kadar genç ise o kadar biber ve tuz katılır.⁸²⁹ Ayrıca Kırım Karayları’nda her fertten şarap ve diğer içecekler içilirken, ekmek yenirken ve yemekten sonra rızık vermesi için yüzünü Kudüs’e çevirerek Tanrı’ya övgülerle dua etmesi istenilmektedir.⁸³⁰

b) Temizlik İle İlgili Uygulamalar

Kırım Karayları ibadet öncesi temizlik konusunda diğer Yahudilerden daha fazla dikkatlidirler.⁸³¹ Her birey, kenesadaki etkinliklere katılarak ibadetleri yerine getirmek veya Tevrat’ı okumak için ellerini ve ayaklarını yıkama yoluyla temizlik yapmaktadır.⁸³² Kırım Karay kenesalarının çevresinde çeşmelerin oluşu da temizliğe verilen önemin bir göstergesidir.⁸³³ Ancak Tevrat’ta geçen bu emre göre İslam’daki abdeste benzer şekilde her Yahudi, mabede girmeden önce ellerini ve ayaklarını yıkamak zorundadır.⁸³⁴ Günümüzde Karaylar dışındaki Yahudiler tarafından bu emir ihlal edilmektedir.

Tevrat’taki “Çarıklarını çıkar. Çünkü bastığın yer kutsal topraktır.”⁸³⁵ hükmüne istinaden Karaylar kenesalarına ayakkabısız girmektedirler.⁸³⁶ Fakat Karayların dışındaki Yahudiler mabede ayakkabı ile girmektedirler.⁸³⁷

Diğer Yahudilerde olduğu gibi Karaylarda da duanın muhtevası ve dua edenin iç dünyasını yansıtan dış şekiller, duanın bir parçası sayılmaktadır.⁸³⁸ Bunun için şarap içen kişi ibadethaneye dua etmek için girememektedir.⁸³⁹ Kırım Karayları’nın adetlerine göre yas tutanların kenesanın içine girmesi yasaktır. Yas tutanlar sadece kenesanın

829 Saraç–Kazas–Polkanov, Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, 198;

Altınkaynak, age, s. 79, 85.

830 Jankowski, agm, sy. 1, s. 265.

831 Cohn-Sherbok – Cohn-Sherbok, age, s. 78.

832 Çıkış, 30/17-20.

833 Şapşaloğlu, agm, I, 580; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 45.

834 Çıkış, 30/17-21; Levililer, 15/11; Tümer – Küçük, age, s. 479; Alalu, Suzan ve dğr., age, s. 145; Örs, age, s. 379; Ün, age, s. 55; Öztürk, Peygamberi Olan Dinlerde Benzerlikler, s. 131.

835 Çıkış, 3/5.

836 Şapşaloğlu, agm, I, 580, 582; Elöve, agm, c. XI, sy. 1-2, s. 238; Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41;

Kuzgun, age, s. 200; Özen, age, s. 98; Kalafat, Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları -I- Hazara, Karakalpak, Karapapağ, Dağıstan, Nogay, Kabartay, Karaçay, Karay, Ahıska, Bulgar, Gagauz, Başkurt, Çuvaş, Altay, Kazak, Tatar Türkleri, s. 164.

837 Güleryüz, age, s. 7-8.

838 Cilacı, agm, IX, 530.

839 Kutluay, age, s. 195.

140

moşev zekanim bölümünde dua etme imkânına sahiptirler. Ayrıca Kırım Karayları, evli olmayan kızların da kenesadaki ibadete iştirak etmelerini uygun görmemektedirler.⁸⁴⁰ Kırım Karayları, Rabbaniler gibi doğum yapan (loğusa) kadınları, ritüel bakımdan temiz saymamaktadırlar.⁸⁴¹ Bundan dolayı Kırım Karayları’nda bu kadınların, erkek çocuğu doğurduktan sonra Tevrat’taki emirlere göre yedi gün temiz sayılmadıkları için⁸⁴² kutsal bir şeye dokunmaları, mezarlığa gitmeleri yasak olduğu gibi kenesaya girmeleri de yasaktır.⁸⁴³ Eğer doğan çocuk kız olursa bu süre iki hafta olarak değişmektedir.⁸⁴⁴

c) Tedavi İle İlgili

Tevrat’ta bulunan “Ben sana şifa veren Tanrı’yım”⁸⁴⁵ ifadesinden dolayı Anan ben David, insan eliyle tedavi yapılmasını yasaklamıştır. Buna göre ilaç kullanmak ve doktora gitmek kesinlikle yasaktı. Şifa ancak Tanrı’dan beklenirdi.⁸⁴⁶ Kırım Karayları, Anan ben David’in koymuş olduğu ilaç kullanma ve doktora gitme yasaklarından hiçbirini yerine getirmemektedirler.⁸⁴⁷