Günlük İbadet

Kırım Karayları’nda da, diğer Karailerde olduğu gibi sabah ve akşam olmak üzere günde iki defa cemaatle ibadet etmek farzdır. Ferdi ibadetler ve dualar da

380 Şapşal, S. M., Karaimskaya Narodnaya Entsıklopediya, Moskova 1997, I, 38; Saraç, age, s. 24-25;

Polkanov, Krımskiye Karaimı (Karai- Korennoy Maloçislennıy Türkskiy Narod Krıma), s. 89, Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 44; Şapşal, Karaimı Sssr V Otnosheniye Etniçeskom Karaimı Na Slujbe U Krımskih Hanov, s. 12. Ayrıca bkz. Polkanov, Yu. A. – Polkanova, A. Yu. – Aliev, F. M., Folklor Krımskih Karaimov Karayların Ulus Bilgisi, İzdatelstvo Dolya, Simferopol 2004, s. 17;

Kuzgun, age, s. 232.

381 Bkz. Kuzgun, age, s. 232.

382 Çoref, agm, s. 223; Saraç, age, s. 23-24, 138; Polkanov, Krımskiye Karaimı (Karai- Korennoy Maloçislennıy Türkskiy Narod Krıma), s. 90; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 44; Şapşal, Karaimı Sssr V Otnosheniye Etniçeskom Karaimı Na Slujbe U Krımskih Hanov, s. 12; Arık, agm, c. VII, sy. 21, s. 42.

71

yapılmaktadır. Ancak Kırım Karayları’nda ibadet esnasında okunan duaların yapılış şekli ve biçimi diğer Karailerden biraz farklıdır.³⁸³

Kırım Karayları ibadetlerini Hz. Süleyman tarafından inşa ettirilmiş olan Bet ha-Mikdaş’a doğru yapmaktadırlar.³⁸⁴ Fakat bilindiği gibi Hz. Musa’nın çadırı ve Hz.

Süleyman’ın Mabedindeki Kudsü’l-Akdes (Kutsallar Kutsalı) bölümü³⁸⁵ batı tarafında kurulmuş ve Tanrı kullarından bu tarafa yönelerek dua etmelerini istemiştir.³⁸⁶ Hz.

Süleyman’ın Mabet’te Kutsallar Kutsal’ı bölümünde yaptığı dua buna örnek teşkil etmektedir.³⁸⁷ Buna bağlı olarak sinagoglarda Aron ha-Kodeş (שדוקה ןורא)’in³⁸⁸ de mabedin batı bölümünde inşa edilmesi gerekmekteydi.³⁸⁹

Fakat Karai Mezhebinin ileri gelenleri ibadet esnasında dört taraftan hangi yöne yüzünü çevirmeli³⁹⁰ sorusuna Daniel’in “Kudüs’e karşı açılan pencereler önünde”³⁹¹ dua etmesini örnek göstererek Kudüs’ün önemini belirtmişlerdir. Günümüzde Karayların yaşadığı bölgelere göre Kudüs hep güneyde kalmaktadır. Bu yüzden kenesaların Aron ha-Kodeş bölümü de bu yöne doğru inşa edilmekte ve ibadete katılanların yüzleri hep Kudüs’e yani güneye doğru bakmaktadır.³⁹² Bet ha-Mikdaş Kudüs’te inşa edildiği için Kırım Karayları’nın ona doğru ibadet ettikleri de söylenebilir.

383 Kuzgun, age, s. 236; Tümer – Küçük, age, s. 240; Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s. 212;

Arık, agm, c. VII, sy. 21, s. 41; Nemoy, “Karaites”, X, 780-781.

384 Şapşaloğlu, agm, I, 580.

385 Geniş bilgi için bkz. Güç, Ahmet, Dinlerde Mabed ve İbadet, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 111, 120-122.

386 I. Krallar, 8/28-30, 48.

387 II. Tarihler, 5/6.

388 Aron ha-Kodeş: Eski Ahit’te “Ahid Sandığı”na verilen isimlerden birisidir. Geniş bilgi için bkz.

Küçük, Abdurrahman, “Ahid Sandığı”, DİA, İstanbul 1988, I, 535; Güç, Dinlerde Mabed ve İbadet, s.

109. Günümüzde sinagog içerisinde rulo halinde Tevrat tomarlarının saklandığı bölüme denilmektedir.

389 “Mabed’de bulunan yönünü, Kudsü’l-Akdes’e çevirir…” Özen, age, s. 128.

390 “Her halde kuzeyde bulunan güneye, güneyde bulunan kuzeye, doğuda bulunan batıya, batıda bulunan ise mutlaka doğuya dönmelidir. Bu, ibadet halindeki Yahudi’nin tek beden olarak, tek mekâna yönelmesi zaruretinden oluşan bir espiridir.” Bkz. Özen, age, s. 128.

391 Daniel, 6/10; Ayrıca bkz. I. Krallar, 8/38; II. Tarihler, 6/34.

392 Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s. 212; Çoref, agm, s. 225; Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41; Kazas, İlya, “Bogoslujeniye Karaimov”, Karaimskaya Jizn, Moskova 1911, sy. 3-4, s. 79;

Elyaşeviç, B. S., “Yevpatoriyskiye Karaimskiye Kenası”, Krımskiye Karaimı. İstoriçeskaya Territoriya. Etnokultura, (edt. Kropotov, V. S. – Örmeli, V. Yu. – Polkanova, A. Yu.), Dolya Yayınevi, Simferopol 2005, s. 62; Tiryaki, Karaimskiye Kenası Yevpatoriyi, s. 24; Elöve, agm, c. XI, sy. 1-2, s. 238; Doğan – Kıvrakdal, agm, XX, 784.

72

Kırım Karayları’nda ibadet, diğer Karailerde olduğu gibi, cemaatle birlikte kenesada yapıldığı gibi ferdi olarak da yapılmaktadır.³⁹³ Ferdi ibadet, dualar ve irticali olarak yapılan dualardan ibarettir. Bu dualar, duruma ve şahsi ihtiyaçlara göre yapılır.

Zamanı belirlenmiş olaylar veya mevsimlerle bağlantılı değildirler. Nitekim Hz.

İbrahim,³⁹⁴ Hz. Yakub³⁹⁵ ve Hz. Musa’nın³⁹⁶ yaptığı ve Tanah’ta geçen dualar bu tür ferdi ibadete örnektir. Ayrıca ferdi ibadet ve dua her yerde yapılabilir. Çünkü Hz. Yusuf hapiste,³⁹⁷ Yeremya sarnıçta,³⁹⁸ Nehemya kralın sarayında,³⁹⁹ Daniel evinde⁴⁰⁰ ve Hz.

Yunus balığın karnında⁴⁰¹ Tanrı’ya dua etmişlerdir.

Günümüzde Kırım Karayları’nda bir taraftan ferdi olarak şarap ve diğer içecekler içilirken, diğer taraftan ekmek yenirken veya yemekten sonra, rızık vermesi için, Tanrı’ya övgülerle dua edilmektedir.⁴⁰²

Kırım Karayları, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi ibadetlerini, kenesada sabah ve akşam günde iki kez cemaatle yapmaktadırlar. Eskiden güneşin doğuşu ve batışı ibadetlerin başlama saati olarak kabul edilmekteydi. Karaylara göre sabahın erken saatinde, Tanah’ın Eyüb bölümünde de geçtiği gibi, melekler Tanrı’ya dua ettikleri için⁴⁰³ insanlar da güneşin doğuşu ile beraber Tanrı’ya ibadet etmelidir. Ayrıca sabah ibadetinin böyle erken saatlerde yapılması her halde onların atalarının yaşadığı hayat tarzına da bağlanabilir. Fakat değişen hayat tarzından dolayı günümüzde Kırım Karayları sabah ibadetlerini biraz geç saatlerde yapmaktadırlar.⁴⁰⁴

Bu vakit dualarından başka en çok Şabbat, bayram⁴⁰⁵ ve oruç⁴⁰⁶ günlerinde ibadet edilmekte, dualar okunmaktadır.⁴⁰⁷ Cumartesi ve bayram günlerinde, sabah ibadeti saat sekiz veya dokuzdan daha erken saatlerde kesinlikle yapılmamaktadır.⁴⁰⁸

393 Arık, agm, c. VII, sy. 21, s. 41.

394 Tekvin, 18/23-33.

395 Tekvin, 22/9-12.

396 Çıkış, 32/31-32; Sayılar, 12/13-14.

397 Tekvin, 39/21.

398 Yeremya, 38/6-16.

399 Nehemya, 2/4.

400 Daniel, 6/10.

401 Yunus, 2/1.

402 Jankowski, agm, sy. 1, s. 265.

403 Eyub, 38/7.

404 Kazas, “Bogoslujeniye Karaimov”, s. 80.

405 Kuzgun, age, s. 200.

73

Karai Mezhebinde, Tanrı ile kul arasına kimsenin girmemesi ilkesi hâkim olduğundan, ruhban sınıfı yoktur.⁴⁰⁹ Onlara göre ibadeti, cemaatin eski İbraniceye ve dualar diline hâkim ve iyi ahlaka sahip en bilgilisi yönetmelidir.⁴¹⁰ Hatta bazı bilginlere göre duayı yönetecek kişinin bulunamaması, mezhebin çöküşüne sebep olmuştur.⁴¹¹ Fakat Kırım Karayları cemaatle ibadete çok önem verdikleri için, ibadet çoğunlukla cemaat halinde kenesada, özel olarak eğitilmiş din adamlarının öncülüğünde yapılmaktadır.⁴¹²

Bu din adamlarının, Kırım’ın Yevpatorya şehrinde 3 Mart 1837 tarihinde⁴¹³ Rusya İmparatorluğunun güney vilayetlerine bakan Karay Dini İdaresi⁴¹⁴ kurulduktan sonra ortaya çıktığını ifade etmemiz gerekmektedir. Ayrıca Karay Dini İdaresi, din adamı yetiştirme dışında, “Haberler” adlı bir gazete yayımlamakta ve kaliteyi arttıran

“Din Adamları Toplantıları” da düzenlemekteydi.⁴¹⁵

Bu kurum, Karaylarla ilgili bütün sorunları çözmek için oluşturulmuştu. Ayrıca kurumun yönetim başkanı “Gahan” olarak adlandırılmakta ve kendi bölgesinde yaşayan bütün Karay halkının dini yöneticisi sayılmaktaydı. Gahanın, baş gazan (şamaş) ve yardımcı gazan (gabbay) olmak üzere iki yardımcısı vardı. Rusya İmparatorluğu döneminde bir gahan, on iki sene görevde kalarak çocuklarından birisini bu göreve getirebilme hakkını, gazanlar ise şerefli vatandaş ünvanını kazanmaktaydı.⁴¹⁶ Fakat Kırım Karayları’nda gahanlar genellikle seçimle göreve gelmişlerdir.⁴¹⁷

406 Jankowski, agm, sy. 1, s. 265.

407 Kuzgun, age, s. 239; Özen, age, s. 161.

408 Kazas, “Bogoslujeniye Karaimov”, s. 80.

409 Tanyu, age, s. 123; Ahmetbeyoğlu, agm, s. 486.

410 Kuzgun, age, s. 200; Kazas, “Bogoslujeniye Karaimov”, s. 79; Sinanoğlu, agm, c. XIV, s. 426.

411 Kuzgun, age, s. 200.

412 Özen, age, s. 121; Kuzgun, age, s. 239.

413 Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s. 220-221.

414 Benzer Dini İdare yirmi yıl sonra Batı bölgesindeki Trakay şehrinde kurulmuştur. Bundan dolayı bu bölgede daha sonra zaman zaman iki gahan gözükmüştür. Bkz. Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Kokizov, age, s. 23.

415 Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47.

416 Smirnov, V., Sbornih Starinnıh Gramot İ Uzakoneniy Rossiyskoy İmperii Kasatelno Prav İ Sostoyaniya Russko–Podannıh Karaimov, Sankt-Petersburg 1890, s. 180, 185; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47-49; Vihnoviç, age, s. 71; Altınkaynak, age, s. 6.

417 Saraç, age, s. 116-122; Kefeli, V., “Gaham İ Gazzanı. Vıborı Gahama”, Caraimica, Simferopol-Slipperi Rok 2008, sy. VIII, s. 7-8. İstanbul Karayları da Osmanlı döneminde “cemaat başı” olacak kişiyi hep seçimle tayin etmişlerdir. Bkz. Elöve, agm, c. XI, sy. 1-2, s. 236-238.

74

Kırım Karayları’nda ruhban sınıfından sayılmayan gahan ve gazanlar ibadetleri yönetir, cenazelerde dua eder, nikâh kıyar ve bu hizmetleri karşılığında hiçbir ücret talep etmezlerdi.⁴¹⁸ Ancak dini görevleri süresince vergi ödemekten muaf sayılırlardı.⁴¹⁹

Karay Dini İdaresi Başkanlığına seçilecek olan gahanların⁴²⁰ yüksek ahlaki özelliklere ve derin dini bilgilere sahip olmaları gerekmekteydi. Ayrıca Karay dilini bilmenin yanında, yaşadıkları bölgeye göre (Rusya, Ukrayna, Polonya ve Litvanya) orada konuşulan dili de bilmek zorundaydılar. ⁴²¹ Bunun yanında sakal bırakma mecburiyetleri de vardı.⁴²²

Kırım Karayları’nda, XIX. yüzyıldan itibaren sırasıyla Hacı Ağa Sima Baboviç (1788-1855), Babakay Baboviç (1799-1882), Samuil Pampulov (1831-1911) ve Hacı Seraya Han Şapşal (1873-1961) Karay Dini İdaresi Başkanlığına seçilerek gahan olarak görev yapmışlardır.⁴²³

XIX. ve XX. yüzyılın başında Kırım, Karailiğin merkezi sayılmaktaydı. Bundan dolayı diğer ülkelerde yaşayan Karailerin (Mısır dâhil) din adamları burada yetiştirilip gönderilmekteydi. Hatta I. Aleksandır tarafından, din adamlarını yetiştirmek amacıyla Kırım’ın Yevpatorya şehrinde Karay İlahiyat Okulu açılmıştı. 1985 tarihinde kurulup Eğitim Bakanlığına bağlı olarak hizmet veren bu okul beş sınıftan ibarettir. Son sınıfta gazanlar iki yıl okuyarak eğitimlerini tamamlamaktaydılar.⁴²⁴ Bu okulda İ. İ. Kazas gibi ünlü öğretmen ve eğitmenler din adamlarını yetiştirmek için uğraş vermişlerdir.⁴²⁵

Karay din görevlilerinin günlük giydikleri kıyafetler çok sade olup kaftandan ve üzerine sarılmış bir kuşaktan oluşmaktadır. Kaftanın üzerine bele kadar olan bir fermane, onun üzerine de bir siyah cübbe giymektedirler. Başlarına koyu renkte sarığa

418 Kuzgun, age, s. 239.

419 Smirnov, age, s. 173; Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Altınkaynak, age, s. 7.

420 Saraç, age, s. 116.

421 Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47.

422 Kuzgun, age, s. 239.

423 Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47; Zinçenko-Kefeli, N. A., “XX. Yüzyıl Başlarında Kırım Karaimlerinin Türkiye İle Münasebetleri”, Emel, (çev. Hakan Kırımlı), Ankara 1996, sy. 216, s. 34. Ayrıca saydığımız bazı gahanların biyografyalarına dair bilgilerine tezimizin “Kırım Karayları’nın Gahanları” başlığı altında ulaşabilirsiniz.

424 Geniş bilgi için bkz. Miller, Philip E., “The Karaites Of Czarist Russia, 1780-1918”, Karaite Judaism A Guide to its History and Literary Sources, (edt. Meira Polliack), Brill, Leiden-Boston 2003, s. 824-825;

Prohorov, D. A., “Aleksandrovskoye Karaimskoye Duhovnoye Uçilişe V Yevpatoryii-Tsentralnoye Obrazovatelnoye Uçrejdenie Dlya Karaimov Rossiyskoy İmperii V Kontse XIX – Naçale XX Vv.”, Caraimica, Simferopol-Slipperi Rok 2008, sy. VI, s. 3-24; Kokizov, age, s. 23; Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 47; Altınkaynak, age, s. 7.

425 Prohorov, agm, sy. VI, s. 3-24Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s. 220-221.

75

benzer yuvarlak ve üst kısmı beyaz kumaşla örtülü bir şapka takmaktadırlar.⁴²⁶ Bazı araştırmacılar, Rusya’da gerçekleşen ihtilal sonrası gahan giysileri içerisine Ortodoks Kilisesinde görev yapan din adamlarının giysilerine benzeyen (kaftan ve sayire gibi) motiflerin eklendiğini ifade etmektedirler.⁴²⁷

Karaylar, Rabbanilerden farklı olarak tefilini,⁴²⁸ Tevrat’ın emri olarak kabul etmedikleri için gündelik hayatlarında giymemektedirler.⁴²⁹ Ancak din görevlileri günlük giydikleri giysinin üzerine ayin esnasında beyaz saçaklı kumaştan tallit⁴³⁰ adlı bir parça eklemektedirler. Ayine katılan Karaylar ise tallitle aynı manaya gelen ziziti, bir sembol olarak kabul etmektedirler.⁴³¹ Günümüzde zizit her Karay tarafından takılmamakla birlikte isteğe bağlı olarak giysinin üzerine takılmaktadır.⁴³²

Kırım Karayları, Mezuza⁴³³ ile ilgili Tora’da geçen emirleri uygulama konusunda Rabbanilerden⁴³⁴ farklı bir tavır sergilemişlerdir. Çünkü Kırım

426 Şapşal, Karaimı İ Çufut-Kale v Krımu Kratkiy Oçerk, s. 9; Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41; Saraç, age, s. 78; Altınkaynak, age, s. 6; Arık, agm, c. VII, sy. 21, s. 42.

427 Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41-42; Saraç, age, s. 78.

428 Tefillin (הָלִּפְתּ): Musevi erkeklerinin bayram ve cumartesi günleri hariç, sol kol ve başlarına taktıkları, içlerinde Tevrat’tan bölümler içeren deriden yapılmış iki küçük kutudur. Sol kolda kalbin hizasına ve başta iki gözün arasında alına takılan bu kutuların içerisinde, deri üzerine el ile yazılmış Tevrat’tan bölümler bulunur. Bkz. Çıkış, 13/1-16; Tesniye, 6/4-9; 11/13-21. Tefillin, 13 yaşını doldurmuş her erkek Musevi tarafından, sabahları özel bir dua ile takılır. Bkz. Gündüz, age, s. 363; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 728; Firestone, Reuven, Yahudiliği Anlamak İbrahim’in/Avraam’ın Çocukları, (çev. Çağlayan Erendağ, Levent Kartal), Gözlem Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 139; Adam, Baki, “Musevilikte İnanç, İbadet, Dini Yaşam Ve Yahudiliğin İslâmla Ortak Yönleri”, Musevilerle 500 Yıl, Ankara 1992, s. 45.

429 Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, II, 311; Özen, age, s. 130-131; Cafer Hadi, Hasan, Fırkatü’l-Karraine’l-Yehud, London 1989, s. 133.

430 Tallit (תיִלַּט): Dua şalının dört köşesinde bulunan özel olarak düğümlenmiş püsküllerdir. Tallit, dua sırasında Yahudi erkekler ve kimi Yahudi kadınlar tarafından giyilir. Bir Yahudinin tallit giymeye başlama zamanı ile ilgili adetler değişiklik gösterir. Sefarad topluluklarında, erkek çocukları talliti bar mitsva yaşından itibaren giymeye başlarlar. Bazı Aşkenaz cemaatlerinde ise, ancak evlilikten sonra tallit giyilmesi adettendir. Tallit katan (küçük tallit) ise gün boyunca elbisenin altına giyilen püsküllü bir giysidir. Kimi Ortodoks çevrelerde, püsküllerin giysilerin dışında serbestçe sallanmasına izin verilir. Bkz. Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 748-749; Aydın, Fuat, Yahudilik, İnsan Yayınları, İstanbul 2004, s. 82-83.

431 Nemoy, “Karaites”, X, 781.

432 Kazas, “Bogoslujeniye Karaimov”, s. 79.

433 Mezuza (הזוזמ): Tevrat’tan pasajlar içeren ve her Yahudinin evinin giriş kapısının sağ pervazına yerleştirmesi gerekli olan kutudur. Bu kutular içerisinde Tevrat’ın Tesniye, 6/4-9; 11/13-21 bölümlerindeki metinler bulunmaktadır. Mezuza, Museviler tarafından evin dış kapısına ve evin banyo - tuvalet hariç tüm kapıların sağ pervazına özel bir dua ile yerleştirilir. Her Musevi evden çıkarken ve girerken parmaklarıyla bu mezuzaya dokunur ve öper. Mezuzalar Sofer adı verilen ve bu konuda eğitim almış hattatlar tarafından kaşer bir hayvanın derisi üzerine mürekkep ile kamış kalemle yazıldığından dolayı en az 7 senede iki defa açılıp kontrol edilmesi gereklidir. Eğer mürekkeplerde bir akma söz konusuysa hemen bir hahama götürülür ve değişmesi icab ediyorsa yenisiyle değiştirilir. Bkz. Tümer – Küçük, age, s. 254; Gündüz, age, s. 261; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, II, 403-404; Firestone, age, s. 140.

434 Tesniye, 6/9.

76

Karayları’nda, okunması gereken emirlerin kutuya konulup kapıya asılması puta tapmak şeklinde algılanmıştır.⁴³⁵

Rabbaniler ibadetlerini Tevrat’ın dili olan İbranice,⁴³⁶ Kırım Karayları ise kendi dilleri ile yapmaktadırlar. Kirkisani “milli ibadet dili” üzerinde ısrarla durduğundan⁴³⁷ Kırım Karayları ondan ilham alarak ayinlerini Tanah ve Zebur’dan, Kırım Karay Türkçesiyle parçalar okuyarak gerçekleştirmektedirler.⁴³⁸ Dua kitapları gibi diğer kitapları XX. yüzyılın başlarına kadar Kırım Karay dilinde olmasına rağmen İbrani alfabesiyle yazılmıştır.⁴³⁹

Bundan dolayı Kırım Karayları’nın din görevlileri, Kiril ve Latin alfabelerinde dua kitapları yazılana kadar İbrani alfabesini bilmek zorundaydılar. Günümüzde Kırım’da yaşayan Karay çocuklarının eğitimi Kiril Alfabesiyle, Litvanya’da yaşayanlarınınki ise Latin Alfabesiyle yapılmaktadır ve bu eğitim Karay Türkçesiyledir.⁴⁴⁰

Diğer Yahudilerde olduğu gibi Karaylarda da duanın muhtevasını ve dua edenin iç dünyasını yansıtan davranışlar, duanın bir parçası sayılmaktadır.⁴⁴¹ Bunun için şarap içen kişi ibadethaneye dua etmek için girememektedir.⁴⁴² Tevrat’ta bulunan emirleri göz önünde bulunduran⁴⁴³ Kırım Karayları’nın adetlerine göre yas tutanların kenesanın içine girmesi yasaktır. Yas tutanlar sadece kenesanın moşev zekanim adı verilen bölümünde dua etme imkânına sahiptirler. Ayrıca Kırım Karayları, evli olmayan kızların da kenesadaki ibadete iştirak etmelerini uygun görmemektedirler.⁴⁴⁴ Kırım Karayları, Rabbaniler gibi doğum yapan kadınları (loğusaları), ritüel bakımdan temiz

435 Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, II, 311; Tayfur, agm, sy. 127, s. 163.

436 Kokizov, age, s. 14.

437 Zajanczkowski, “O Kulturze Chazarskiej İ Jej Spadkobiercach”, c. I, sy. XXIII, s. 29.

438 Zajanczkowski, Karaims in Poland, s. 21; Zajanczkowski, “Karaim Edebiyatı”, sy. 5, s. 13.

439 Geniş bilgi için bkz. Firkoviç, Mihail, Povestvovanie Na Pashu Po Karaimski İ Po Russki, Tipografiya İ. Tsionsona, Vilna 1907; Kefeli, Avraam, Kratkaya Utrennyaya Molitva Dlya Nachınayushih, Ashdod 2002; Dubinskiy, S. H., Çakun Lahaş, Tipografiya Vdovı İ Bratyev Romm, Vilna 1895; Şayhan, agm, s. 667-668.

440 Bu bilgiyi Markus Lavrinoviç ve David Tiryaki ile yaptığımız görüşmeler esnasında almıştık.

441 Cilacı, agm, IX, 530.

442 Kutluay, age, s. 195.

443 Sayılar, 5/2; Levililer, 21/2-3. Ayrıca bkz. Harkavy, Skazaniya Yevreyskih Pisateley O Hazarah İ Hazarskom Tsarstve, s. 17.

444 Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41; Elyaşeviç, agm, s. 62.

77

saymamaktadırlar.⁴⁴⁵ Bundan dolayı Kırım Karayları’nda bu kadınların, Tevrat’taki emirlere göre yedi gün temiz sayılmadıkları için⁴⁴⁶ erkek çocuğu doğurduktan sonra kutsal bir şeye dokunmaları, mezarlığa gitmeleri yasak olduğu gibi kenesaya girmeleri de yasak sayılmaktadır.⁴⁴⁷ Eğer doğan çocuk kız olursa bu süre iki hafta olarak değişmektedir.⁴⁴⁸

Kırım Karayları, ibadet öncesinde, kenesa girişinde bulunan çeşmede ellerini ve ayaklarını yıkamaktadırlar.⁴⁴⁹ Tevrat’ta geçen emre göre İslam’daki abdeste benzer şekilde her kişi mabede girmeden önce ellerini ve ayaklarını yıkamak zorundadır.⁴⁵⁰ Fakat günümüzde Kırım Karayları dışında kalan Yahudiler tarafından bu emir ihlal edilmektedir.

Tevrat’taki “Çarıklarını çıkar. Çünkü bastığın yer kutsal topraktır”⁴⁵¹ hükmüne istinaden Karaylar kenesalarına ayakkabısız girmektedirler.⁴⁵² Bugün Karaylar hariç diğer Yahudiler mabede ayakkabı ile girmektedirler.⁴⁵³ Tanah’ta da yer alan ifadeler üzerine Karaylar, ibadetlerini bir hizaya girerek herkesin aynı anda ayağa kalkması,⁴⁵⁴ dizleri üzerine çökmesi⁴⁵⁵ veya oturması⁴⁵⁶ şeklinde gerçekleştirmektedirler. Bazı araştırmacılar bu uygulamaların İslam’daki uygulamalara çok yakın olduğunu söylemektedirler.⁴⁵⁷ Fakat yukarıda ifade edilenlerden de anlaşılacağı üzere bu uygulamalar ile ilgili örnekler sadece İslam’da değil, Tanah’ta da mevcuttur.

445 Alalu, Suzan ve dğr., Yahudilikte Kavram ve Değerler, Gözlem Yay., İstanbul 1996, s. 251; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 787; Öğüt, Salim, “Cenabet”, DİA, İstanbul 1993, c. VII, s. 349.

446 Levililer, 12/2.

447 Levililer, 12/3-4.

448 Levililer, 12/5; Altınkaynak, age, s. 80-81.

449 Şapşaloğlu, agm, I, 580; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 45.

450 Çıkış, 30/17-21; Levililer, 15/11; Tümer – Küçük, age, s. 479; Alalu, Suzan ve dğr., age, s. 145; Örs, Hayrullah, Musa ve Yahudilik, İstanbul 1966, s. 379; Ün, Enver, Yahudilik-Hıristiyanlık ve İslam’da Su, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 1994, s. 55; Öztürk, Mehmet, Peygamberi Olan Dinlerde Benzerlikler, Bilge Yayınları, İstanbul 2003, s. 131.

451 Çıkış, 3/5.

452 Şapşaloğlu, agm, I, 580, 582; Elöve, agm, c. XI, sy. 1-2, s. 238; Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41;

Kuzgun, age, s. 200; Özen, age, s. 98; Kalafat, Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları -I- Hazara, Karakalpak, Karapapağ, Dağıstan, Nogay, Kabartay, Karaçay, Karay, Ahıska, Bulgar, Gagauz, Başkurt, Çuvaş, Altay, Kazak, Tatar Türkleri, s. 164.

453 Güleryüz, age, s. 7-8.

454 I. Samuel, 1/26; I. Krallar, 8/22; Yeremya, 18/20.

455 Daniel, 6/10; Ezra, 9/5; I. Krallar, 8/54.

456 II. Samuel, 7/18.

457 Polkanov, Krımskiye Karaimı, s. 41; Saraç, age, s. 79.

78

Kırım Karayları ibadetlerine niyet ederek başlamaktadırlar. Ayin birbirini izleyen övgü, şükür, itiraf ve dua etme bölümlerinden oluşmaktadır. Ayinde kelimelerin sayısına değil duyguların derinliğine önem verilmektedir.⁴⁵⁸

Bundan dolayı Karaylar, ibadet esnasında acele etmeyerek Zebur’dan ve Tanah’ın diğer yerlerinden heceleri uzatarak duaları ezbere okumaktadırlar.⁴⁵⁹ Ayine herkes aktif bir şekilde, duaları şarkı söyler gibi son hecelerini uzatıp okuyarak katılmaktadır. Duaların başındaki cümleleri din görevlisi okumakta sonlarını ise herkes koro halinde bitirmektedir.⁴⁶⁰ Bütün ayinlerin sonunda Peygamber Samuel’in annesinin yaptığı şekilde “kalp duası” yapmaktadırlar. Tanah’ın I. Samuel bölümünde “Ve vaki oldu ki, kadın Tanrının önünde duasını uzatırken eli onun ağzına bakıyordu. Hanna ise içinden söylüyordu; ancak dudakları kımıldanıyor, fakat sesi işitilmiyordu…”⁴⁶¹ şeklinde zikredildiği üzere Kırım Karayları da bu dua esnasında ses çıkarmadan dudaklarını kıpırdatmakta ve fısıldayarak dua etmektedirler.⁴⁶²

Kırım Karayları’nın dualarında, Tanrının övülmesi önemli bir yer tutmaktadır.⁴⁶³ Önceleri ayinlerde Zebur’dan okunan parçalar çok mühim bir yere sahipti. Fakat daha sonra Karaylar, Rabbani dualarının zenginliğinden etkilenmiş, Tanah’tan bazı parçaları ve gazanlar tarafından çeşitli dönemlerde yazılan değişik duaları ve ilahileri de okumaya başlamışlardır.⁴⁶⁴ Mesela bugün Kırım Karayları’nda hastaların şifa bulması için okunan dualar, ad koyma duaları, erkek çocuk için, bağış yapanlar için okunan dualar mevcuttur.⁴⁶⁵ Kırım Karayları’nda ibadet edilen günün anlamına binaen ibadette tercih edilen dualar da değişmektedir.⁴⁶⁶

Karaylar, diğer Yahudiler tarafından önemli sayılan ve ibadetlerde mühim bir yer tutan Amida’yı reddetmektedirler. Ayrıca Kiduş ile Şema’dan önce ve sonra okunan berahaları da kabul etmemektedirler.⁴⁶⁷

458 Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s. 212; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 46.

459 Şapşaloglu, age, I, 580; Kuzgun, age, s. 200, 239.

460 Kazas, “Bogoslujeniye Karaimov”, s. 80.

461 I. Samuel, 1/12-13.

462 Kuzgun, age, s. 239; Dubinskiy, “Osnovı Karaimskoy Religiyi”, s. 212; Arık, agm, c. VII, sy. 21, s. 41.

463 Jankowski, agm, sy. 1, s. 265.

464 Harkavy, “Karaites and Karaism”, VII, 440; Kolodnıy – Filippoviç, agm, s. 46; Kuzgun, age, s. 200.

465 Jankowski, agm, sy. 1, s. 265.

466 Kazas, “Bogoslujeniye Karaimov”, s. 80-81.

467 Cafer Hadi, age, s. 133.

79

Kırım’da yaşayan Karayların kullanmaları için Karay Türkçesi ile yazılan ilk dua kitabının X. yüzyılda hazırlandığı ifade edilmektedir. Fakat bugün bu dua kitabının aslı elde mevcut değildir.⁴⁶⁸

XII. yüzyılda Kırım’ın Solhat (Eski Kırım) şehrinde uzun dönem yaşayan⁴⁶⁹ ünlü bilgin Aron b. Joseph, o güne kadar düzensiz olan dini törenleri, bugüne kadar geçerliliğini koruyan düzenli merasimler haline getirmiştir.⁴⁷⁰ Ayrıca dini törenlere ait çok sayıda şiir de yazmıştır.⁴⁷¹

Kırım, Polonya ve Litvanya’da yaşayan Karaylar için daha sonra 1528 yılında Venedik’te, 1735, 1742⁴⁷² ve 1806 yıllarında Çufut-Kale’de,⁴⁷³ 1836 yılında Yevpatorya’da, 1855 yılında Viyana’da ve 1890 yılında Vilnius’ta⁴⁷⁴ dua kitaplarının yayımlandığı bilinmektedir.⁴⁷⁵

Günümüzde Karayların sayıları oldukça az olmasına rağmen, yeni dua kitapları neşrettikleri görülmektedir. Bunlar Mykolas Firkoviçius tarafından Latin harfleriyle yazılan, Litvanya’da ilk kez 1993 yılında neşredilen “Karaj Koltchalary (Karay Duaları)” ve 1994 yılında yine onun tarafından derlenen “David Biynin Maxtav

Günümüzde Karayların sayıları oldukça az olmasına rağmen, yeni dua kitapları neşrettikleri görülmektedir. Bunlar Mykolas Firkoviçius tarafından Latin harfleriyle yazılan, Litvanya’da ilk kez 1993 yılında neşredilen “Karaj Koltchalary (Karay Duaları)” ve 1994 yılında yine onun tarafından derlenen “David Biynin Maxtav

Belgede T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI KIRIM KARAYLARI (DOKTORA TEZİ) (sayfa 81-91)