Ev ve Müştemilatı

Şehrin dar kıyı şeridine sıkışmış olması evlerin de iki katlı ve dar alanlara sıkışması sonucunu doğurmuştu. İki katlı Trabzon evlerinin üst katında odalar ve salon alt katında ise ahır ve kiler bulunuyordu. Mutfak genelde ana binadan ayrı olup avlunun bir köşesindeydi. Avlunun diğer köşelerinde ise su kuyusu ve tuvalet bulunurdu. Sicil kayıtları ölçü alınarak Osmanlı evinin prototipi çizilmeye çalışıldığında birbirine benzer şekilde nadiren tek ve sıklıkla iki katlı yapılarla karşı karşıya kalırız. Bu durum sicillerde fevkani ve tahtâni olarak ifade edildiği gibi, 18. Yüzyıl Trabzon evini araştıran Turan AÇIK’ın tesbitlerine göre beyt-i ulvi ve beyt-i süfli olarak da ifade edilmiştir. Turan AÇIK beyt tabirinin hem ev hem de oda için kullanıldığını ifade etmiş ise de 17. yüzyıl sicilleri üzerinde yapılan çalışmada beytin her zaman ev karşılığı olarak kullanılmış olduğu görülmektedir. Bu durumda iki dönem arası anlam genişlemesi olabileceği düşünülebilir. Bu savı destekleyen bir açıklamaya Turan AÇIK’ın çalışması üzerinde yapılacak dikkatli bir okumayla da ulaşılabilir. Şöyle ki AÇIK beyt tabirinin hem ev hem de oda için kullanıldığını ifade ederken çalışmasının dipnotunda genellikle Trabzon’da beyte ev, İstanbul’da ise oda denildiği şeklinde açıklama yapmaktadır. Bu durumda İstanbul anlamının zamanla ülkeye yayılmış olduğu düşünülebilir.546

Odalar arası geçişi sağlayan sofalar ise hemen her evde bulunan birimlerdir. Sofaların günümüz kullanımında hol karşılığı olarak sadece odalar arası geçişi sağlayan birimler olmayıp günlük hayatın yaşandığı yerler olduğunu düşünmemiz için de bir takım veriler elimizde mevcuttur. Bu durumda çekirdek aile zihniyetinin yerleşememiş olduğu her bir evde geniş aile mantığıyla gümünüzdeki karşılığı ile birçok aile yaşadığı göz önüne alınırsa sofa birkaç kuşağın birlikle yaşadığı geniş ailenin ortak yaşam alanı, odalar ise her küçük ailenin belki de akşam istirahat ettiği özel yaşam alanı olmaktadır.

Osmanlı evinde hemen hepsinde bulunan önemli bir eklenti de bahçe ve avlulardır. Evin tamamlayıcı bir unsuru olarak hemen her Osmanlı evinde yer alan ve

546

AÇIK, “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı

136

kaynağını aldığı İslamiyet’teki mahremiyet kavramını korumak için yüksek duvarlarla çevrili olan avlu, ev sakinlerine sokağı aratmayacak bir ortam sağlıyordu. Çamaşır ve bulaşık yıkama, kışlık yiyecekleri hazırlama, odun kesme, hayvan bakımı, yemek ve ekmek pişirme ve küçük çapta da olsa sebze ve meyve yetiştirme alanı olan bu yer her aile için vazgeçilmezdi. Günlük ihtiyaçların karşılanmasında çok önemli yeri olan avlu ve bahçelerde; fırın, kenef ve hamam odaları da bulunurdu.547 Suraiya Faroqhi’nin “ailenin ayrılmaz bir parçası”548 olarak adlandırdığı avlunun Trabzon’da çok önemli olduğu sicil kayıtlarındaki satışa konu avlulu evlerin toplam evlere kıyaslanması ile ortaya çıkmaktadır. Mesela Turan AÇIK’ın incelediği 134 ev satışından 101 tanesi (%75) avlulu evlerdir.549 Hatta kimi evlerde iki avlu olduğu görülmektedir. Tahmin edilebileceği gibi bu evler fiyat olarak da daha pahalı evlerdir.550

Evlere dâhil olduğu anlaşılan bir diğer birim de samanlıklar ve ahırlardır.551 Bunların mevcudiyeti evlerde hayvanlar da olduğunu düşündürmektedir. Nitekim bazı sicillerde ev ile birlikte ev hayvanları da satışa konu edilmiştir.552 Ancak gerek bu satışların nadir yer alması gerekse genel anlamda Trabzon sicillerinde hayvan satışına dair kayıtların azlığı şehirde kişinin ihtiyaç duyduğu yük ve binek hayvanı ile çok çok birkaç baş sırf aile bireylerinin ihtiyacına yönelik bir hayvan varlığını bize düşündürmektedir. Çünkü Trabzon’da bu dönemde olsun öncesinde ve sonrasında olsun ticari anlamda hayvancılık mevcut değildir.

Trabzon gibi yağışlı mevkide ürünleri bozulmadan saklamak önemli bir ihtiyaçtır. Bu ihtiyacı karşılamaya matuf hemen her evde mahzen ve kilerler mevcuttur. Bundan başka yine ailenin ihtiyacını karşılamaya matuf çardak, mutfak, aşhane ve taşhane gibi birimler de evlerle birlikte satılmış maddi kıymetinden dolayı da kâtipler tarafında kayda geçirilmiştir. Bizler çok doğal olarak kâtibin eve maddi değer kazandıran önemli eklentileri kayda geçirdiğini düşünmekteyiz.

Mülklere dâhil olarak satılan bir diğer birim de su kuyularıdır. Kaynakların bi’r-i mai olarak kaydettiği su kuyuları satılan birçok evde bulunmaktadır. Hatta bazı evlerde iki kuyu olması, birçok evde çeşmelerin bulunması bize Trabzon halkının suyu çokça kullandığını izah etmektedir. Kuyuların çokluğu Trabzon’da hanelerin su edinme konusunda sıkıntı yaşamadığını ve suyun Trabzon toplumunda özellikle önemsendiğini

547

Yılmaz CAN, İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, TDV. Yayınları, Ankara, 1995, ss: 137-138. 548

Suraiya FAROQHI, Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeeth

Century Ankara and Kayseri, Cambridge University Press, Cambridge, 1987, ss. 100-101.

549

AÇIK, “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler” s. 221.

550

Çift avlulu fiyatı yüksek olan iki ev için T. Ş. S., 1920, 39, 5; T. Ş. S., 1920, 42, 3. AÇIK, “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler” s. 222. 551

Müntakil ev bâğçe ahur satışı T. Ş. S., 1833, 34, 1, 2. 552

137

göstermektedir. Bu durum yani suyun toplumda önemli yer tutması fetihten bu döneme gelinceye kadar şehrin İslami bir kimliğe büründüğünü de düşündürmektedir.553

Su ile bağlantılı satışa konu bir başka mülk de ağaçlardır. Kaynaklarda sıklıkla meyveli-meyvesiz ağaçların da gerek ev ile birlikte gerekse de müstakil olarak satıldığı geçmektedir.554 Bunlar başta zeytin olmak üzere dut, erik, nar, ayva, incir, turunç, limon ve karaağaç şeklinde sıralanabilir. Bunlardan özellikle zeytin sıklıkla geçmektedir.555 Nitekim vakıfların gelir kaynaklarında zeytinin isminin zikredilmesi önemini açıklar.556

Yine sicillerde bahçelerin çokluğu dikkat çeker. Bu durum şehrin fiziki yapısında yeşilin en hâkim görüntü olduğunu akla getirir. Bahçelerin büyüklükleri ile ilgili çok fazla veri elimizde yoktur. Turan AÇIK çalışmasında sadece bir kayıtta bir dönüm büyüklüğünde bir bahçe tesbit edilebildiğini söylemektedir ki bu Trabzon şartlarında büyük bir bahçedir.557