Ekonomi ve İşletmecilik Boyutunda Çok Uluslu Şirket Kavramı Şirket Kavramı

hukuk boyutunda taşıdığı anlamların ayrı ayrı değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Kavramın ekonomi ve işletmecilik anlamında tanımı gelişmiş, hukuk açısından ise geri planda kalmıştır. Kimi yazarlar¹ çok uluslu şirket kavramının hatalı olduğunu belirtmekte ve bunun yerine çok uluslu işletme kavramını kullanmaktadır. Çalışmanın izleyen bölümlerinde kavramın ekonomi ve işletmecilik boyutundaki tanımları ile hukuk boyutunda yapılan tanımları üzerinde durulacaktır. Türk Vergi Hukuku açısından, çok uluslu şirketlerin Türkiye’deki faaliyetlerinin nasıl değerlendirileceği ve mükellefiyet türleri (Ek:1)’de özet olarak gösterilecektir.

1.2 Ekonomi ve İşletmecilik Boyutunda Çok Uluslu Şirket Kavramı

Ekonomi tarihçileri, 15 ve 16 ncı yüzyılları çok uluslu şirketlerin ortaya çıktığı dönemler olarak kabul etmektedirler. Bu dönemlerde özellikle İngiltere’deki çok uluslu şirketler, bu ülke ile kolonileri arasındaki mal ticaretinde önemli rol oynamışlardır. Kolonileşmenin

1 Bkz.: Haluk A Kabaalioğlu, Çok Uluslu İşletmeler Hukuku, İstanbul, 1982, İktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları

azaldığı daha sonraki dönemlerde bu şirketler sınır ötesi işlemleri yürütmüşlerdir. İkinci Dünya Savaşından sonraki dönemdeki ticaretin serbestleşmesi ile birlikte çok uluslu şirketler bugünkü konumlarının ilk halini almışlardır.²

Çok uluslu şirketler, uluslararası işletme, çok uluslu işletme, dünya işletmesi, global işletme, transnasyonal işletme ve suprasnasyonal (uluslar üstü) gibi birbirlerine yakın terimlerle ifade edilmiştir.³ Genel olarak çok uluslu şirket, bir ana merkez ve bu merkeze bağlı olarak değişik ülkelerde faaliyet gösteren şube, şirket veya iştiraklerden oluşmaktadır. Merkez izlediği stratejiler çerçevesinde, bağlı şirket ve şubelerin yönetimini organize etmekte ve denetlemektedir. Yönetim, organizasyon ve denetim işlevlerini ana merkez üstlenmektedir. Ana merkeze bağlı olarak faaliyet gösteren bağlı şirketler ve şubeler ise elde ettikleri kazançların tamamını veya bir kısmını merkeze transfer etmektedirler.⁴

Uluslararası kuruluşlardan BM, çok uluslu şirketlerin tanımını, yapı ve faaliyetlerini açıklığa kavuşturmak, uluslararası hukuki bir statü vermek ve tabi olacakları uluslararası hukuk kurallarını oluşturma çalışmalarına yardımcı olmak amacıyla, şu şekilde yapmaktadır: Çok uluslu şirketler, ekonomik işletme birimlerinin hukuki şekli ve uğraşı alanlarına bakılmaksızın iki ya da daha fazla ülkede faaliyet gösteren; işletme birimleri arasında, küresel stratejiyi oluşturmak üzere uyumlu ve ortak politikaların saptanması sağlayan;

bir ya da birden fazla karar alma merkezinin etkin kontrolüne dayalı bir karar alma sistemine sahip olan; bilgi, kaynak ve sorumlulukları birimler arasında paylaşan ekonomik işletmelerden oluşan ticari bir teşebbüstür.⁵

2 Chris Adams; Richard Coombes, Global Transfer Pricing: Principles and Practise, LexisNexis, UK, 2003, s. 1

3 Selman Koç, Çok Uluslu Şirketlerde Faaliyette Bulunan Ülkelerin Kalkınması, Teknoloji Transferi ve Uluslararası Entegrasyon Üzerindeki Etkilerinin Türkiye Örneğinde Değerlendirilmesi, İstanbul, 2000, Maliye Hesap Uzmanı Bilim Raporu,Yeterlilik Etüdü, Yayınlanmamış, s. 8

4 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, İstanbul, 1996, Güzem Yayınları, s. 660

5 Kadir D.Şatıroğlu, Çok Uluslu Şirketler, Ankara, 1984, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Yayın No : 536, s. 22

Bu şirketlerin çok değişik özelliklerinden dolayı çok uluslu şirketlerle ilgili basit ve dar bir tanım yerine, bu şirketlerin özelliklerinin ve niteliklerinin ortaya konulması daha fazla rağbet görmektedir. Bu şirketlerin özelliklerine ve niteliklerine bir bütün olarak bakıldığında aşağıdaki hususlar dikkati çekmektedir:

Çok uluslu şirketler tüm dünya ülkelerini pazar olarak görmekte ve çeşitli ülkelerde doğrudan yatırım yapmaktadır. Birden çok ülkede bir ya da birden fazla birbiriyle bağlantılı ya da birbirinden bağımsız malın üretimi, dağıtımı ve pazarlanmasıyla ilgili ekonomik faaliyetlerde bulunmaktadır. Faaliyette bulunduğu ülkelerdeki bağlı şirketlerin ve şubelerinin faaliyet ve yönetimlerini merkezden yönetmektedir. İlgili ülke mevzuatı çerçevesinde bir kısım şirket hisselerini halka arz etmekte veya ortaklıklar şeklinde faaliyette bulunmaktadır.⁶

Çok uluslu şirketi oluşturan ve dünyanın çeşitli ülkelerine dağılan ve o ülke tabiiyetinde olan bağlı şirketleri ve şubeleri, tek bir yönetim altında ana şirket tarafından saptanan küresel stratejiyi uygulamaktadır. Ana merkez ile bağlı şirketler ve şubeler arasında sürekli bir iletişim bulunmaktadır. İletişim sayesinde stratejide, hareket tarzlarında, teknolojide, finansmanda ve insan kaynaklarının kullanımında birlik sağlanmaktadır. Dolayısıyla her ülkede ulusal şirket veya şube olarak faaliyette bulunan, ülkede yürürlükteki ilgili hukuk kurallarına uygun olarak kurulan ve ülke tabiiyetinde olan şirket veya şube, parçası olduğu çok uluslu şirketin ana merkezinde saptanan küresel ölçekte belirlenmiş stratejiyi, kurulduğu ülkede uygulamaktadır. ⁷

Bu şirketlerin kurulmalarının esas gayeleri, değişik ülkelerde oluşan deneyimleri bir merkezde toplayıp bunlardan yararlanma, aynı tür hizmetler için gereksiz olarak her ülkede benzer yatırımlar yapmama, uygun bir stratejik yapılanma, kaliteli ve ihtiyaca uygun hizmetler üretmek şeklinde özetlenebilir. Bu özelliklerinden dolayı kaynakların şirket sistemi açısından etkin dağılımına imkan verecek,

6 Şatıroğlu, 1984, a.g.e, s. 24, Zeki Gündüz, Çok Uluslu Şirketlerde Grup İçi Hizmet Ödemelerinin Vergi Hukuku Açısından Değerlendirilmesi, İstanbul, 1999, Yüksek Lisans Tezi, Yayınlanmamış, s. 1,

7 Kabaalioğlu, 1982, a.g.e, s. 405 - 406

maliyetlerde tasarrufu sağlayabilecek, esnek ve dinamik bir yapıya sahiptir.⁸

Çok uluslu şirketler hemen hemen her alanda faaliyet göstermekte, aynı alanda faaliyette bulunan rakipleri ile kıyasıya bir rekabete girmektedir. Monopol, monopson ya da genellikle oligopol piyasaları gibi eksik rekabet piyasalarında faaliyet göstermektedir.

Çok uluslu şirketi oluşturan ana merkez ve bağlı şirketler birbirlerinin alıcısı ve satıcısı konumundadır.⁹ Özellikle 20 nci yüzyıldaki bilgi ve teknolojideki gelişmeler, çok uluslu şirketlerin bulunduğu piyasalara girişi engellemiş, oligopol piyasa yapılarının büyüyerek devamını sağlamıştır.¹⁰

Yukarı açıklanan özelliklerinden dolayı çok uluslu şirketler, ekonomik sistem ve ideolojik farklılıklar gözetmemektedir. Ulusal ve uluslararası istikrarsızlıklardan uzun dönemde etkilenmemekte, çoğu kere kendileri istikrazsızlık yaratabilmektedir. Genellikle ana ülke tarafından, kendi vatandaşları çok uluslu şirketin ortağı olduğu için ya da ulusal çıkarlarını korumak veya yaymak için, bu şirketler desteklenmektedir. Çok uluslu şirketler uyguladıkları stratejilerle ülkeleri ekonomik ve siyasal açıdan etkileyebilmektedir. Dolayısıyla ana ülke ile olmasa bile diğer ülkelerle sürtüşmelere girebilmektedir.¹¹

Ünlü iktisatçı Galbraith’e göre çok uluslu şirketler, uluslararası ticarete özgü belirsizliklere uyum sağlayabilmektedir. Gümrüklere, kotalara, ambargolara karşı esnek bir yapıya sahiptir. Çok uluslu şirketin tamamı üzerinde düzenleme yetkisi olan tek bir kamu otoritesi olmadığından, kendilerine en elverişli sistemleri seçmekte, ülkelerin hukuk sistemleri arasındaki farktan yararlanmakta, boşluklar nedeniyle küresel stratejilerini uygulayabilmekte, ulusal hukuk düzenlemelerinden kolaylıkla kaçabilmektedir.¹²

8 Şatıroğlu, 1984, a.g.e, s. 24, Gündüz, 1999, a.g.e., s. 1

9 Şatıroğlu, 1984, a.g.e., s. 24, Seyidoğlu, 1996, a.g.e., s. 664 – 665, Yenal Öncel,

“Transfer Fiyatlaması, Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Vergilendirme”, İ.Ü.İktisat Fakültesi, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 41. Seri / Yıl 2002, s. 6

10 Betül Gür, Yeni Dünya Düzeninde Ulusaşırı Şirketlerin Yeri, (Çevrimiçi) http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan2003/yeni%20dunya.htm, 24.12.2004

11 Şatıroğlu, 1984, a.g.e., s. 24, Seyidoğlu, 1996, a.g.e., 664 – 665

12 Kabaalioğlu, 1982, a.g.e., s. 406

1.3 Hukuk Boyutunda Çok Uluslu Şirket