3. KUR’ÂN’DA BİREYSEL ve TOPLUMSAL SINANMA
3.1. Bireysel Sınanma
Sınanma; insanoğlunun iddialarının arkasında durup durmadığını tespit eden, değer ve kalitesini ortaya çıkaran önemli bir süreçtir. Hemen hemen bütün dinlerde böyle bir sürecin var oluşu bu öneme binaendir. O kadar ki; kendilerine vahiy ve peygamber gelmeyen fetret ehlinin bile ahirette sınandıktan sonra sorgulanacağına dair görüşler ileri sürülmüştür.990 İmtihanın dünya ve ahiret merkezli/amaçlı oluşu da sonucu değiştirmemektedir. Sınanma her iki durumda da bireysel ve toplumsal anlamda hayatı etkileyen, yönlendiren ve şekillendiren bir faktördür. Var olma, anlam yükleme, değiştirip dönüştürme, dönüştürülenin bir değer ifade edip etmediğini belirleme gibi hususlar sınanma süreç ve eleğinden geçtikten sonra anlaşılabilmektedir. Bu durum sınanma süreç ve eleğini, yani imtihanı zorunlu kılmaktadır. Yaratılış amacı çerçevesinde991 bir yaşam biçimi sergileyen halife insan veya halife toplumla, azgınlaşan, hevalarına kul olan beşer992 arasındaki fark da burada ortaya çıkmaktadır.993 İmtihanı hayatın merkezine alan anlayışla, hevaları doğrultusunda yaşamayı merkeze alan anlayışın evrene, olaylara, eşyaya ve diğer insanlara bakışı ve onlarla ilişkisi elbette farklılık arz etmektedir. Mes’ûliyet kavramının dört aşamasından biri olarak nitelediğimiz imtihan olgusunu dikkate alan insan; diğer varlık kategorilerine bakışının ve onlarla olan ilişki biçiminin sınanma konusu olduğunu idrak eder, onlardan hesaba çekileceğini düşünür ve yaşamında da bütün bunları emanet olarak algılar.
Birinci bölümde zikredildiği üzere emanet ile kelime-i tevhid, adalet, akıl, itaat, Allah’ın emir ve yasakları, teklifler, din gibi kısaca kulluk veya hilafet çerçevesindeki ilişki ağının kastedildiği ifade edilmişti. Bu misyonu kimin daha güzel icrâ ettiğini belirlemek için ölümün ve hayatın yaratıldığı bildirilmişti.
990 Mustafa Akçay, Çağdaş Dünyada İnsan ve Dinî Sorumluluğu Fetret Ehli Örneği, İstanbul, 2002, s. 398-405.
991 Zâriyât, 51/56.
992 Furkân, 25/43; Câsiye, 45/23.
Bunlara ilaveten semevât ve arzın yaratılış amacının ve insanoğlunun onlarla olan ilişkisinin tespiti bağlamında imtihan için olduğu ifade edilmektedir.994 Bu durum ayette geçen liyeblüveküm lafzındaki lam harfinin halaka fiiline atfedilişinden anlaşılmaktadır.995 Dolayısıyla hayata imtihan perspektifinden bakıldığında, onun içerisinde olup biten her şey ve onlarla olan ilişki biçimi bir anlamda imtihanla ilişkilendirilmektedir. Nitekim hilafet ve emanet/kulluk misyonuyla hayata başlayan ilk insan ve ilk peygamberle şeytan denenmiş,996 yasak ağaca yaklaşmama,997 şeytana tabi olmama emirleriyle998 de Hz. Adem denenmiştir. Böylece bir taraftan hayatın; tekliflere muhatap olma ve akabinden bunlara bağlı kalınıp kalınmadığını tespit için imtihan olunma şeklinde başladığı anlaşılırken; diğer taraftan da sınanma alanının teklifler, kulluk, emir ve yasaklar999 çerçevesinde cereyan ettiği ortaya çıkmaktadır.
İmtihan; sorumluluk konusunda olduğu gibi nihaî olarak bireyi esas almaktadır. Toplumsal alandaki sorumlulukları, yapıp etmeleri ve yansımaları olsa da neticede bütün bunlar ferdin kulluk programı içerisindedir. Bu yüzden en genel imtihanlarda bile kişisel boyuttaki tutum ve davranış ferdin kendisi açısından belirleyici olmaktadır. Bu boyuttaki irade ve direnci güçlendirmek açısından Kur’an sık sık bireysel sınanmalardan örnekler sunmaktadır.
Nitekim ulü’l-azm Peygamberlerden biri olan Hz. İbrahim’i Rabbinin bir takım kelimelerle imtihan ettiğini ifade eden ayette1000 geçen kelimât/kelimelerle kastedilenin neler olduğu hususunda müfessirler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Kelimâtın İbrahim’e bildirilen ferâiz, İslâm şeriatı, temizlik, hac rükunleri, sünnet olma, hicret vb. konular olduğu ifade edilmiştir.1001 Ancak İbrahim’in kendisine sunulan bu teklifler her neyse onları sabır ve tam bir teslimiyetle karşıladığı açıktır.1002 Ayrıca O’nun rüyasında gördüğü, en sevdiği evladını kurban etmeye
994 Hûd, 11/7. 995 Yazır, IV, 2761. 996 Bakara, 2/34. 997 Bakara, 2/35. 998 A’râf, 7/27.
999 Kaya, Kur’ân’da İmtihan, s. 45-46. 1000 Bakara, 2/124.
1001 Bu görüşler için bkz: Taberî, I, 603-607. 1002 Taberî, I, 607-609; Yazır, I, 490-491; Esed, I, 34.
hazır olup olmadığının test edilişi gibi1003 ağır ve apaçık bir şekilde sınandığı, O’nun ve oğlunun sadakat gösterip Allah’ın iradesine teslim oldukları, böylece imtihanı kazandıkları da ifade edilmektedir.1004 Hz. İbrahim’in bu denli ağır imtihanlarla karşılaşması, hem O’nun inananlar için bu alanda da güzel bir örnek teşkil edişini,1005 hem de ulu’l-azm peygamber oluşuyla imtihanın ağırlığı arasındaki ilişkiyi yansıtmaktadır. Çünkü belaların/imtihanların en şiddetlisiyle peygamberlerin ve onların örnekliğini esas alarak onlara benzemek isteyenlerin karşılaşacağı ifade edilmektedir.1006
Aynı şekilde Hz. Yusuf’un, Aziz’in hanımı ve hapishane ile sınanması,1007 Eyyûb (a.s.)’ın zenginlik ve hastalıkla sınanması,1008 Yunus (a.s.)’ın kavmiyle ilişkisi ve bunun sonucu olarak balığın karnında bir süre kalışıyla imtihan edilmesi,1009 Hz. Süleyman’ın hem kendi tahtı ve siyasî otoritesi,1010 hem de Belkıs’ın tahtının Allah’ın lütuf ve yardımıyla yanına getirilişiyle sınanması,1011 Davud (a.s.)’ın korku ve yargıdaki kararıyla sınanması,1012 Hz. Musa’nın özgürlük ve güvenliğin olmadığı bir ortamda doğması,1013 Firavun’un sarayında yetişmesi,1014 bir Mısırlıyı öldürüp1015 vatanından ayrılmak ve Medyen’de uzun yıllar yaşamak zorunda kalması1016 gibi durumlarla iyiden iyiye sınanması, bu bağlamda Kur’an’da ifade edilen ve bireysel sınanmaya örnek teşkil eden ferdî imtihan örneklerinden sadece bir kısmıdır. Zikredilen peygamberlerin bu başarılı sınavları, ayrıca her peygamberin ferdî anlamda imtihan edildikleri sınanma araçlarının farklılığı ve onların bizzat hayatın içinden oluşu da özellikle dikkat çekicidir. Verilen bu örneklerde evladı kurban edebilecek konumda olup olmamak, hicrete zorlanmak, siyasî otoriteye sahip olmak, kadın, hapishane, hastalık, fakirlik, zenginlik, korku,
1003 Esed, II, 917-918.
1004 Sâffât, 37/102-16. 1005 Mümtahine, 60/4-6.
1006 Tirmizi, IV, 601, H.no: 2398; Darimî, II, 412, H.no: 2783; İbn Mâce, II, 1334, H.no: 4023. 1007 Yûsuf, 12/23-35. 1008 Enbiyâ, 21/83-84. 1009 Enbiyâ, 21/87-88; Sâffât, 37/143-144. 1010 Sa’d, 38/34-35. 1011 Neml, 27/40. 1012 Sa’d, 38/21-25. 1013 Bakara, 2/49. 1014 Kasas, 28/7-9. 1015 Tâhâ, 20/40; Kasas, 28/15. 1016 Kasas, 28/22, 26-28.
yargı kararı, özgürlük ve güvenliğin olmayışı vb. hususlar toplumsal yansımaları da olabilecek bireysel imtihan vasıtalarıdır.
Görüldüğü gibi gerek peygamberlerin karşılaştıkları sınanma araçlarını, gerekse yeryüzünü imar etmek/medeniyetler inşâ etmek üzere insanın halife kılındığını ve Allah’ın insanoğluna verdikleri hususunda onları denemek için birbirinden üstün yarattığını ifade eden ayetleri1017 dikkate aldığımızda; hayatın içerisinde bireylerin karşılaşabilecekleri biyolojik, psikolojik, ekonomik, sosyal ve siyasal imtihan çeşitleri olduğu gibi, kişinin sosyal rol ve statüsü, sahip olduğu yetenekleri, güç ve iradesi çerçevesinde karşılaşabilecek ve bir tavır alışı gerekli kılan her türlü durumlarla sınanabileceği anlaşılmaktadır. Bu nedenle bireysel imtihan hayatın bütün alanlarına yansımaları olan inancı, davranışı, tutum ve irade beyanını kapsayan bir süreç olduğu için ekonomik, toplumsal ve siyasal imtihan alanlarıyla bir iç içeliği söz konusudur. Bununla birlikte psikolojik ve biyolojik hastalık ve rahatsızlıklar şeklinde tezahür eden ve dış dünyaya örnekliğin dışında yansıması olmayan daha özel bireysel anlamda sınanmalar da gerçekleşmektedir. İnsanoğlu bunlardan biri veya bir kaçıyla mutlaka denenecektir.1018 Bireysel sınanmanın detaylarına girmeden bu kısa bilgiyle yetinilip bir şekliyle onunla ilişkili olan toplumsal sınanma konusu işlenecektir.