Bebek ve Beş Yaş Altı Çocuk Ölümleri

Bebek ve çocuk ölümleri iki yolla doğurganlıkla bağlantılıdır. Bebek ve çocuk ölüm hızındaki düşüşler, demografik dönüşüm sürecinin başlıca tetikleyicisidir. Bu nedenle hayatta kalma olasılığı arttıkça çocuklara yönelik talep azalacaktır. Ancak Sahra-altı Afrika’daki yüksek düzeyde bebek ve çocuk ölüm hızının, doğurganlığın düşmesine önemli engel oluşturduğunu ileri süren analizler bulunmaktadır¹⁸³.

Bebek ve çocuk ölümleri farklı sosyo-ekonomik durumlar sonucu ortaya çıkmaktadır. Örneğin, yaşadığı bölge, anne babanın eğitim durumu ve babanın sahip olduğu meslek gibi faktörler kendi başlarına ölümlerin önemli belirleyicileri olabilmektedir¹⁸⁴.

Ebeveyn okuryazarlığının çocuk sağlığı üzerinde olumlu etkisi vardır. Bicego ve Boerma, 17 ülke için Nüfus ve Sağlık Araştırmaları verilerini kullandıkları çalışmalarında, çocuk sağlık hizmetlerinin kullanımı ve annenin eğitim durumu arasında pozitif ilişkinin olduğunu ortaya koymuştur¹⁸⁵. Özellikle, koruyucu sağlık hizmetleri ve iyileştirici sağlık teknolojilerinin kullanımı, daha eğitimli anneler tarafından gerçekleşmektedir. Eğitim görmeyen bir annenin çocuğu %2,8 kat daha fazla ölme ihtimaline sahiptir¹⁸⁶.

183 N. Nanitashvili, (2014).

184 W.H. Mosley ve L. C. Chen, (1984), An Analytical Framework for the Study of Child Survival in Developing Countries, Population and Development Review, C. 10, s. 25-45.

185 Demographic and Health Survey, (1994), Sosioeconomic Differentials in Childhood Mortality, s.36.

Erişim: https://www.dhsprogram.com/pubs/pdf/CS20/04Chapter04.pdf, 29.03.2017.

186 UNICEF, (2014), Committing to Child Survival: A Promise Renewed, Progress Report 2015, s.9, Erişim: http://www.apromiserenewed.org/wp-content/uploads/2016/01/APR-Report-2015-e-version.pdf, 06.01.2018.

Ebeveynlerin sahip oldukları meslek, bir çocuğun refahı ve hayatta kalma şansı üzerinde olumlu veya olumsuz etkiye sahip olabilmektedir. Mesleki istihdam başta sağlık sigortası ve doğum izni gibi belli yararlar içerdiğinden, özellikle anne ve çocuğa fayda sağlamaktadır. Buna ek olarak, meslek, ekonomik durumun önemli belirleyicisidir ve sağlık hizmetlerinin kullanımı ile ilgili kararları etkilemektedir. Tarımsal faaliyete dayalı hanehalkı ekonomisinde, aile bireyine parasal olmayan gelir sağlayabilir, ancak aile bireyinin az harcanabilir gelir düzeyi ve kötü sağlık koşulları ile ilişkilidir¹⁸⁷. Bu sebeplerden dolayı, beş yaş altı ölümlerin onda dokuzu düşük ve düşük orta gelirli ülkelerde gerçekleşmektedir¹⁸⁸.

Afrika’daki yüksek oranda HIV/AIDS’li annelerin gebelik ve emzirme döneminde koruyucu tedavilerin yetersiz kalması sonucu HIV’in anneden çocuğa geçmesi, 0-59 ay arası aşıların alınmaması, sıtma ve temiz su yetersizliği bebek ve çocuk ölümlerinin diğer önemli nedenleridir. Sıtma sonucu Batı Afrika’da %25 ve üstü, Orta Afrika’da %20-24, Doğu ve Güney Afrika’da sırasıyla %10 ve %4 düzeylerinde beş yaş altı çocuk ölümleri yaşanırken, Kuzey Afrika’da coğrafi koşulların olumsallığı nedeniyle sıtmayla ilişkili ölümlere rastlanmamaktadır¹⁸⁹.

187 Demographic and Health Survey, (1994), s.43.

188 UNICEF, (2014), s.9.

189 UNICEF, (2014), s.56.

Şekil 13. 2012 Yılı Dünya Geneli Bebek Ölüm Hızı (1.000 canlı doğumda)

Kaynak: Nanitashvili (2014).

Birleşmiş Milletler Çocuk Ölümleri Tahmini için Kurumlar arası Grup’un¹⁹⁰ bebek ölüm hızına ilişkin son tahminleri, bin canlı doğumda 64 ölümün olduğu sonuçla Sahra-altı Afrika’nın en yüksek bebek ölüm hızına sahip bölge olduğunu göstermektedir (Şekil 13). 2012 yılında bölgede 2,1 milyon ölüm yaşanmıştır. Bu da dünyadaki bebek ölümlerinin neredeyse yarısı Sahra-altı Afrika’da meydana geldiği anlamındadır¹⁹¹.

Dünya genelinde bebek ölümlerinde 1960 yılından beri her bölgede azalmalar meydana gelmiştir, ancak Sahra-altı Afrika’da azalma yavaş ilerlemektedir. 1950-1955 döneminde bebek ölüm hızının en yüksek olduğu bir diğer bölge Güney Asya’da bin canlı doğumda 197 bebek ölümü yaşanmışken, 2010-2015 döneminde binde 44’e gerilemiştir, diğer bir ifadeyle %75’lik düşüş yaşanmıştır. Afrika’da bu azalma bin canlı doğumda 187 ölümden 2010-2015’te binde 54’e gerilemiştir. Kuzey Afrika bebek ölümlerinde daha büyük azalmalar elde ederek, aynı dönemde binde 201 olan bebek

190 UN Inter-agency Group for Child Mortality Estimation

191 N. Nanitashvili, (2014).

ölüm sayısı, günümüzde binde 30 olarak gerçekleşmektedir¹⁹². Kıta ülkeleri arasında büyük varyasyonlar mevcuttur. Seore Leone binde 94, Orta Afrika Cumhuriyeti binde 94, Çad binde 93 gibi endişe verici çocuk ölüm hızına sahip iken, Mayotte, Reunion binde 4 ve Seyşeller binde 10 düzeyinde gelişmiş ülkeleri hatırlatıcı düşük ölüm hızlarına sahip ülkelerdir. Dünya genelinde bebek ölüm hızı daha da keskin bir şekilde düştükçe, Sahra-altı Afrika ile dünyanın geri kalan bölgeleri arasında eşitsizlik artacaktır.

Tarihte ilk kez 2006 yılında beş yaş altı çocuk ölüm sayısı yıllık 10 milyonun altına düşmüştür. Bununla birlikte, her yıl milyonlarca çocuk önlenebilir nedenlerle hayatını kaybetmektedir. Gelişmekte olan bir ülkede doğan çocuk, yaşamlarının ilk beş yılında sanayileşmiş bir ülkede doğan bir çocuğa göre 13 kat daha fazla ölüm riski taşımaktadır¹⁹³. UNICEF’in 2015 raporuna göre, SAA’da on ikide bir çocuk, Güney Asya’da on dokuzda bir çocuk yüksek gelirli ülkelerde yüz kırk yedide bir çocuk 5. yaş gününü görmeden ölmektedir¹⁹⁴.

Kentsel bölgelerde çocuk ölüm hızı kırsal bölgelere nazaran daha düşüktür.

Kentsel bölgelerde donanımlı sağlık hizmetlerine kolay erişim beklendiğinden bu durum ortaya çıkmaktadır. Kentsel bölgelerde beş yaş altı ölüm hızı binde 116 iken, kırsal bölgelerde binde 164 olarak yaşanmaktadır¹⁹⁵. Diğer bir ifadeyle, şehirde yaşayan çocuklar kırsal bölgede yaşayan çocuklara göre %17 oranında az risk yaşamaktadır¹⁹⁶.

192 UN, (2017), World Population Prospects, Erişim: https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/

13.12.2017.

193 Sanofi Espoir Foundation, (2012), Fighting Maternal and Infant Mortality: A Critical Issue for Development and the Fight Against Poverty, Erişim: http://fondation-sanofi-espoir.com/en/thematic_file_fighting_mortality.php, 04.01.2018.

194 UNICEF, (2014), s.9.

195 W. Macleod, M. W. Mwale, (2004), Infant and Child Mortality, Demographic and Health Survey, s.127.

196 Demographic and Health Survey, (1994), s.29.

Afrika’da yaşam süresi ağırlıklı olarak beş yaş altı çocuklarda düşüktür.

Günümüzde Sahra-altı Afrika’daki çocuk ölüm hızı, Kuzey Afrika ve Güney Asya’nın 1980’lerdeki düzeyinde seyretmektedir. Ancak, SAA ülkelerinde ölüm hızında gerçekleşen azalmalar dikkat çekici olmasına rağmen, oranlar halen dünyanın diğer bölgelerine göre daha yüksektir. Kıta bölgeleri arasında geniş varyasyonlar mevcuttur.

Örneğin, Güney Afrika’da bin canlı doğumda 17 ile 50 çocuk ölümü yaşanırken, Orta Afrika, Doğu Afrika ve Batı Afrika’da iki katından fazla sayıda gerçekleşmektedir.

Ayrıca, bin canlı doğumda 150’den fazla çocuk ölümlerinin olduğu ülkeler de bulunmaktadır¹⁹⁷.

Şekil 14. Dünyada ve Afrika Bölgelerinde 5 Yaş Altı Ölüm Hızındaki Düşüşler

Veri Kaynağı: UN (2017) verilerinden yazar tarafından hazırlanmıştır.

Şekil 14’den anlaşılabileceği gibi 1950’lilerde dünyada beş yaş altı çocuk ölümü binde 215 seviyesinde iken, Afrika genelinde bu sayı binde 310’dur. Özellikle Batı Afrika ülkelerinden Sierra Leone’de binde 420, Mali’de binde 428, Fildişi Sahili’nde binde 394 çocuk ölümü yaşanmıştır. Günümüzde en düşük beş yaş altı çocuk ölüm

197 D. Canning, S. Raja ve A. S. Yazbeck, (2015), s. 9.

hızına Kuzey Afrika bölgesi ulaşmıştır. Örneğin, bölge ortalaması binde 40 iken, Mısır ve Tunus’ta sırasıyla binde 24 ve 20’dir¹⁹⁸.