Aile Bağlamında Benlik Ölçeği

Katılımcıların benlik kurgusunu ölçmek için Kağıtçıbaşı (2005a) tarafından geliştirilen “Aile Bağlamında Benlik Ölçeği” kullanılmıştır (Ek 2). Ölçek ilişkisellik, özerklik ve özerk- ilişkisellik olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır. Katılımcılardan ölçekteki 22 maddenin her birine ne ölçüde katıldıklarını “kesinlikle katılmıyorum”,

“katılmıyorum”, “kararsızım”, “katılıyorum” ve “kesinlikle katılmıyorum”

seçeneklerinden oluşan beşli dereceleme ölçeğinde işaretleyerek belirtmeleri istenmektedir.

Ölçeğin ilişkisellik boyutu bağımlı-ilişkisel benlik kurgusunu ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu alt ölçekteki 9 madde psikolojik ve maddi açıdan kişinin ailesiyle olan yakın ilişkisini ölçmektedir. Örnek olarak “Kendimi aileme gönülden bağlı

hissederim” maddesi verilebilir. Yine 9 maddeden oluşan özerklik boyutu özerk-ayrık benlik kurgusunu ölçmeyi amaçlamaktadır. Buradaki maddeler kişinin ailesiyle olan ilişkisinde özerklik düzeyini ölçmektedir. Örnek olarak “Kendimi ailemden bağımsız hissederim” ve “Ailemin düşündüğü gibi düşünmek zorunda değilim” maddeleri verilebilir. Özerk-ilişkisellik boyutu olan son boyut özerk-ilişkisel benlik kurgusunu ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu alt ölçekteki 4 madde kişinin ailesine olan bağlılığını ve özerklik düzeyini bir arada ölçmektedir. Örnek olarak “Bir kimse kendisini ailesine hem duygusal olarak bağlı, hem de özgür hissedebilir” maddesi verilebilir. Her alt boyuttan alınan toplam puanın yüksekliği, o boyutun ifade ettiği tutumun yüksekliğini ortaya koymaktadır.

Özgün ölçeğin geçerlik ve güvenirlik çalışması üniversite öğrencileri ile yapılmıştır. Kağıtçıbaşı (2005a) üniversite öğrencileri ile yaptığı güvenirlik çalışmasında iç tutarlılık katsayısını ilişkisellik, özerklik ve özerk-ilişkisellik boyutları için sırasıyla .84, .88 ve .85 olarak bulmuştur.

Bu çalışmada ölçeğin yapı geçerliliğini lise öğrencileri üzerinde sınamak için açımlayıcı 8explanatory) ve doğrulayıcı (confirmatory) faktör analizi yapılmıştır. Faktör analizi, ölçme aracının yapısını aynı yapıyı ya da niteliği ölçen değişkenleri bir araya toplayarak ölçmeyi, az sayıda faktör ile açıklamayı amaçlayan bir istatistiksel tekniktir (Büyüköztürk, 2002). Yeni bir yaş grubunda ölçme aracının aynı yapıyı gösterip göstermediğini bu analiz sağlamaktadır. Ancak faktör analizi, tüm veri yapıları için uygun olmayabilir. Verilerin, faktör analizi için uygunluğu Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) katsayısı ile bulunur. Bartlett küresellik testinin aldığı değer ve onun anlamlılığı ise;

değişkenlerin birbirleri ile ilişki gösterip göstermediklerini test eder. KMO'nun .60'dan yüksek, Bartlett testinin anlamlı bulunması verilerin faktör analizi için uygun olduğunu gösterir (Büyüköztürk, 2002). Sonuçlar (KMO=0.89; X² = 6019.54; p= 0.00), veri grubunun faktör analizine uygun olduğunu göstermiştir. Aile Bağlamında Benlik Ölçeğinden elde edilen veriler daha sonra açımlayıcı faktör analizine (exploratory factor analysis) tabi tutulmuştur. Temel bileşenler (principal components) analizi ve varimax döndürme yöntemi ile elde edilen faktör yapısı çizelge 3’de gösterilmiştir.

Faktör analizinin en önemli aşamalarından biri de faktör sayısına karar vermektir. Faktör sayısına karar vermede farklı yöntemler olmakla beraber sıklıkla kullanılan Kaisers' ölçütü ve özdeğer grafiği (Scree plot) yöntemleridir. Kaisers' ölçütüne göre özdeğeri (eigenvalue) 1.00'a eşit veya daha büyük olan faktörler analizde

kalır (Howard. Tinsley ve Tinsley, 1987). Varimaks dönüştürmeli temel bileşenler faktör analizi sonucuna göre, puanlardaki değişimin % 48’ini açıklayan ve öz değeri 1’in üzerinde olan 4 faktör belirlenmiştir. Özdeğer grafiği, analiz sonucunda ortaya çıkan gerçek ve hata faktörlerini gösteren bir grafiktir. Her iki faktör sayısına karar verme kuralının güçlü ve zayıf yanlarının olduğu gerçeğinden hareketle, faktör analizi çalışmalarında çoklu ölçüt kullanılması önerilmektedir (Kahn, 2006). Veri grubuna uygulanan öz değer grafiği sonuçları maddelerin üç boyutlu bir özelliği ölçtüğünü desteklemektedir. Çizelge 3’den de görüldüğü üzere özdeğeri 1.00'den büyük üç faktör çıkmıştır. Faktör analizi üç faktörle sınırlandırılarak tekrarlandığında üç faktör, toplam varyansın % 43’ünü açıklamaktadır.

Çizelge 3. Aile Bağlamında Benlik Ölçeğini Oluşturan 20 Maddenin Faktörlere

En düşük faktör yükü .35 alınmıştır ve ölçekteki bir maddenin bir faktördeki yükü 35’in üstünde ve bu maddenin diğer faktörlerdeki yükünden .10 veya daha yüksek ise madde o faktörde sayılmıştır (Tavşancıl, 2005). Buna göre 2. madde hem 1. hem de 2. faktörde, 3. madde hem 2. hem de 3. faktörde birbirine yakın yük değerleri aldığı için ölçekten çıkarılmıştır. Bu maddeler çıkarıldıktan sonra analiz tekrarlandığında açıklanan varyans toplam varyansın % 45’i olmuştur. 1. faktörün açıkladığı toplam varyansın % 20, özdeğerinin 5.22; 2. faktörün açıkladığı toplam varyansın % 13, özdeğerinin 2.42;

3. faktörün açıkladığı toplam varyansın da % 12 ve özdeğerinin de 1.35 olduğu görülmüştür.

Çizelge 3’de görüldüğü gibi, maddelerin önemli bir bölümü ayrı birer faktör oluşturmuştur. Orijinal ölçekte özerk-ayrık benlik boyutu altında olan 9 maddenin 6’sı bu boyutta; asıl ölçekte özerk-ilişkisellik faktöründe bulunan 4 madde de aynı boyut altında; yine asıl ölçekte bağımlı-ilişkisel benlik boyutunda bulunan toplam 9 madde aynı boyut altında yer almış, buna ek olarak asıl ölçekte özerk-ayrık benlik boyutunda bulunan 1. madde bağımlı-ilişkisel benlik boyutu altında yer almıştır. Bu madde kavramsal olarak ilişkiselliği ifade ettiği için bu faktörde çıkmış olabilir. Ölçeğin faktör yapısının Kağıtçıbaşı’nın (2005a) ileri sürdüğü üç faktörlü yapıyla büyük ölçüde örtüştüğü belirlenmiştir. Maddelerin % 85'ine yakın bölümü özgün yapıya uygun dağılmışlardır.

Ölçeğin yapı geçerliliğini incelemek için gerçekleştirilen açımlayıcı faktör analizine ek olarak, gözlenen verinin üç boyutlu modele ne oranda uyum sağladığını belirlemek amacıyla LISREL kullanılarak doğrulayıcı (confirmatory) faktör analizi (DFA) yapılmıştır. Doğrulayıcı faktör analizi, gözlenebilir faktörlerden oluşan (gizil değişkenler) faktöriyel bir modelin gerçek verilerle ne derece uyum gösterdiğini değerlendirmeyi amaçlar (Şimşek, 2007).

Yapısal Eşitlik Modelleri (YEM) alanında kullanılan çok sayıda uyum indeksi bulunmaktadır. Bunlardan en yaygın olarak kullanılanı Ki Kare (X²) testidir. Modelin veriye uyumunu tanımlamada kullanılan diğer bir yol da Ki Kare’nin serbestlik derecesine oranının hesaplanmasıdır. Bu oranın 5 ve altında olması kabul edilebilir bir değer olarak belirtilmektedir (Klem, 2000). En çok kullanılan uyum indeksleri ise İyilik Uyum İndeksi (Goodness of Fit Index, GFI), Düzeltilmiş İyilik Uyum İndeksi (Adjusted Goodness of Fit Index, AGFI), Ortalama Hataların Karekökü (Root Mean Square Residual, RMR), Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü (Root Mean Square Error of

Approximation (RMSEA) ve Karşılaştırmalı Uyum İndeksi’dir (Comparative Fit Index, CFI). Bu çalışmada da kriter olarak sayılan uyum indeksleri kullanılmıştır. GFI, AGFI ve CFI’nın değerinin .90 ve üzerinde olması iyi uyum olarak; RMR ve RMSEA değerinin ise .05 ve altında olması mükemmel uyumu, .08 ve altında olması ise kabul edilebilir uyum olarak kabul edilmektedir (Schermelleh-Engel, Moosbrugger ve Müler, 2003; Sümer, 2000).

Aile Bağlamında Benlik Ölçeğinin açımlayıcı faktör analizi ile ortaya konan üç faktörlü yapısını sınamak için doğrulayıcı faktör analizi (DFA) uygulanmıştır. LISREL kullanılarak yapılan DFA uygulamasında 20 maddeden elde edilen korelasyon matrisi veri olarak kullanılmıştır. Çizelge 4’te sunulan uyum indeksleri gözlenen verinin üç boyutlu önerilen modele iyi uyum gösterdiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca doğrulayıcı faktör analizi ile hesaplanan madde-faktör ilişkilerine ait katsayılar Şekil 3’de gösterilmiştir.

Çizelge 4. Aile Bağlamında Benlik Ölçeğinnin Orijinal Faktör Yapısı İçin İyilik Uyum İstatistikleri

İyilik Uyum İndeksi Değer

X/sd 764.39 (167) 4.57

GFI .94

AGFI .92

CFI .91

RMR .063

RMSEA .056 Doğrulayıcı faktör analizi ile hesaplanan (x/sd) oranı 4.57’dir ve bu değer Sümer’in (2000) değerlendirmesine göre, modelin gerçek verilerle uyumlu olduğunu göstermektedir. GFI değerinin .94, AGFI değerinin .92 ve CFI değerinin .91; RMR değerinin .06 ve RMSEA değerinin de .05 olması doğrulayıcı faktör analizi sonucunda modele göre hazırlanmış üç faktörlü ölçeğin yapısının kabul edilebilir ve geçerli sonuçlar verdiğini göstermektedir.

Ölçeğin Cronbach Alfa güvenirlik katsayısı özerk-ayrık benlik boyutu için .69, ilişkisel-bağımlı benlik boyutu için .77, özerk-ilişkisellik boyutu için ise .73 olarak bulunmuştur.

Bu sonuçlar ölçme aracının lise grubu için geçerli ve güvenilir olduğunu göstermiştir.

Şekil 4. Aile Bağlamında Benlik Ölçeğinin Faktör Madde İlişkisi