Avrupa Sosyal Şartında ve Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartında

Avrupa Sosyal Şartı, 18 Ekim 1961’te imzalanmış ve 26 Şubat 1965 tarihinde yürürlüğe girmiştir.259

Şart’ın garanti altına aldığı ekonomik ve sosyal hakların korunmasının etkinliğini artırmak amacıyla 5 Mayıs 1988 yılında Avrupa Sosyal Şartı’na Ek Protokol,260

21 Mayıs 1991 yılında Avrupa Sosyal Şartı’nı Değiştiren Protokol261 kabul edilmiştir. 1995 yılında Strasbourg’da Avrupa Sosyal Şartı’na Ek Protokol ile kolektif şikayet sistemi262

getirilmiştir. En son 03.05.1996 tarihinde Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı kabul edilmiştir ve 01.07.1999 tarihinde yürürlüğe girmiştir.263

Avrupa Sosyal Şartı ile AİHS arasındaki ilişki, içerdiği haklar ve koruma düzeyleri bakımından BM’nin ikiz sözleşmeleri olarak bilinen Kişisel ve Siyasi Haklar Sözleşmesi ile Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmeleri arasındaki ilişkiye benzemektedir. Avrupa Sosyal Şartı, içerdiği haklar bakımından BM’nin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’ne benzerken öngördüğü denetim mekanizması olarak da UÇÖ Sözleşmeleri’ne benzemektedir. Avrupa Sosyal Şartı, tanınan hakları belli bir gruba indirgememesi bakımından BM’nin söz konusu sözleşmesine benzemesi yönüyle de UÇÖ Sözleşmelerinden ayrılmaktadır. Ayrıca Avrupa Sosyal Şartı bölgesel özelliğe sahip iken, gerek UÇÖ ve gerekse BM

259

Türkiye ise, Sözleşme’yi 18 Ekim 1961’te imzalamış ve 16 Haziran 1989 tarihinde onaylamıştır. Bkz .Avrupa Sosyal Şartı, (Çevrimiçi)

http://www.kayseri.gov.tr/ortak_icerik/kayseri/%C4%B0nsan%20Haklar%C4%B1 /AVRUPA%20SOSYAL%20%C5%9EARTI.pdf (Erişim Tarihi: 17.10.2013). 260

Additional Protocol to the European Social Charter, Strasbourg, 5.v. 1988, (Çevrimiçi) http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/128.htm (Erişim Tarihi: 08.01.2014) 261

Protocol amending the European Social Caharter CETS No.:142, Turin, 21.1991. (Çevrimiçi) http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?CL=ENG&NT=142 (Erişim Tarihi: 08.01.2014).

262

Additional Protocol to the European Social Charter Providing for a System of Collective Complaints CET No.: 158. Strasbourg, 9.11.1995, (Çevrimiçi)

http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?CL=ENG&NT=158 (Erişim Tarihi: 08.01.2014).

263

Detay bilgi ve Şart’ın tercümeleri için Bkz: Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukuku Belgeleri, C.1, s. 348.

112 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi küresel olmaları bakımında birbirlerinden ayrılmaktadır.264

1961 tarihli Avrupa Sosyal Şartı’nda açıkça eşit muamele veya ayrımcılık yasağı ile ilgili bir hüküm bulunmamaktadır. Fakat Sosyal Şart’ın giriş bölümünde

“sosyal haklardan yararlanmada ırk, renk, cinsiyet, din, siyasi düşünce, ulusal köken veya sosyal köken ayrımı yapılmayacağının garanti edilmesi gerekir” ifadesi yer almaktadır.265

Avrupa Sosyal Haklar Komitesi’ne göre, istihdamda ayrımcılık yasağını düzenleyen yasal çerçeve, ayrımcılığa karşı çalışanları ya bütün temellerde ya da en azından siyasi, dini, etnik, dil, cinsiyet, yaş ve sağlık temelinde korumalıdır.266

Avrupa Sosyal Şartı’nın 4’üncü maddesinde, adil ücret hakkı düzenlenmiş ve adil ücreti sağlanmanın gereği olarak taraf devletler, “işçi erkeklere ve kadınlara, eşit

değerdeki çalışmaları karşılığında eşit ücret ödenmesi hakkını tanımayı (md.4/3)”

taahhüt ederler. Şart’ın 7’nci maddesinde, dezavantajlı gruplardan çocukların istihdamda korunması yükümlülüğü getirilmektedir. Buna göre, asgari çalışma yaşının 15 olması, tehlikeli ve sağlığa zararlı işlerde 18 yaşından küçüklerin kabul edilmemesi, 18 yaşından küçük çocukların çalışma saatlerinin meslek eğitimlerini tamamlamalarını sağlayacak şekilde ayarlanması ve çalışma saatlerinin sınırlandırılması, yılda en az dört hafta ücretli izinli sayılmaları, mevzuatlarında belirtilen işler dışında gece çalıştırılmaması, düzenli tıbbi kontrolden geçirilmesi temin edilmelidir.

Şart’ın 8’inci maddesinde, çalışan kadınların analığının korunması hakkı yer almaktadır. Buna göre, taraf devletler, kadınlara ya ücretli izin ya sosyal güvenlik yardımları veya başka kamu fonlarından yararlandırma yoluyla doğumdan önce ve sonra toplam olarak en az 12 haftalık ücretli izin267; hamilelik ve doğum izni süresince veya bu döneme gelecek şekilde işten çıkarma bildiriminde bulunmasının

264

Bülent Algan, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların Korunması, 1.b., Ankara: Seçkin Yayınları, 2007, s. 211.

265

European Commission, The Prohibition of Discrimination under European Human Rights Law, 2011, (Çevrimiçi)

http://ec.europa.eu/justice/discrimination/files/the_prohibition_of_discrimination_under_european_hu man_rights_law_update_2011__en.pdf (Erişim Tarihi: 17.06.2013), s. 40.

266

European Commission, The Prohibition of Discrimination under European Human Rights Law, s. 41.

267

113 yasadışı olduğu; emzirme dönemindeki annelere, bu amaçla yeterli süre işe ara verme hakkı sağlamayı; (…) taahhüt ederler.

Ayrımcılık yasağı ile ilgili en önemli gelişme 1996 yılında Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şart’nda (GGASŞ)268

gerçekleşti. Bu değişiklikle ayrımcılık yasağının gerekliliği güçlendirildi ve engelli kişilerin pozisyonları geliştirildi. Engellilerin sosyal entegrasyonu ve topluma katılımı teşvik edildi. Ayrıca, yaşlı kişilerin sosyal güvenliği garanti altına alındı ve yaşlılık temelinde ayrımcılık yasaklandı.269

GGASŞ’nın 5’inci bölümünün E maddesinde ayrımcılık yasağı şu şekilde ifade edilmiştir:

“Bu Şart’ta yer alan haklardan yararlanma ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da

başka görüşler, ulusal ya da sosyal köken, sağlık, ulusal bir azınlığa mensubiyet, doğum ya da başka statüler gibi nedenlere dayanan hiç bir ayrımcılığa tâbi olmaksızın sağlanacaktır.”270

Daha sonra GGASŞ’nin 5’nci bölümünün E maddesine yapılan ilave ile “nesnel ve makul bir gerekçeye dayanan farklı uygulamalar ayrımcılık

sayılmayacaktır,” denilmiştir. Diğer bir ifade ile belirtilen haklardan yararlanmada yapılan farklı muamele haklı bir gerekçeye dayanması halinde ayrımcılık sayılmayacaktır.

GGASŞ’nin 15’inci maddesi, engellilerin toplumsal yaşamda bağımsız olma, sosyal bütünleşme ve topluma katılma hakkını düzenlemektedir. Şöyle ki:

“Akit taraflar, yaşları ve özürlerinin nedenleri ve niteliği ne olursa olsun, özürlülerin toplumsal yaşamda bağımsız olma, sosyal bütünleşme ve katılma hakkını etkili bir biçimde kabullenebilmelerini sağlamak özellikle, aşağıdakileri taahhüt ederler:

268

Türkiye 2007/11907 Sayılı kararla GGASŞ’nı bir Beyan ile onaylamıştır. Türkiye Şart’ın 3’ncü bölümünün A maddesi gereğince, Şart’ın 2’nci bölümünden kabul ettiği madde, fıkra ve bentler şunlardır: 1’nci madde, 2’nci maddenin 1, 2, 4, 5, 6 ve 7’nci fıkraları, 3’üncü madde, 4’üncü maddenin 2, 3, 4 ve 5’nci fıkraları ve 7 ila 31’nci maddeleri. Bkz: (Çevrimiçi)

http://www.ttb.org.tr/mevzuat/index.php?option=com_content&view=article&id=559:gden-germ- avrupa-sosyal-rti&catid=6:uluslararasylge&Itemid=36 (Erişim Tarihi: 17.06.2014).

269

European Commission, The Prohibition of Discrimination under European Human Rights Law, s. 46.

270

Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı, (Çevrimiçi)

114

1. Mümkün olduğunda genel plan çerçevesinde, ya da mümkün değilse, kamusal ya da özel uzmanlaşmış organlar aracılığıyla özürlülerin yönlendirilmesini, öğrenimini ve mesleki eğitimini sağlamak için gerekli önlemleri almayı;

2. Normal çalışma ortamında özürlüleri istihdam etmek ve onların istihdamını sürdürmek ve çalışma koşullarını özürlülerin gereksinimlerine uyarlamak, ya da özürlülük nedeniyle bunun mümkün olmadığı durumlarda çalışmayı buna göre düzenlemek ya da özrün düzeyine göre güvenli bir istihdam türü yaratmak için, işverenleri özendirmeye yönelik bütün önlemlerle onların istihdam edilmelerini teşvik etmek. Bazı durumlarda bu önlemler uzmanlaşmış yerleştirme ve destekleme hizmetlerine başvurmayı gerekli kılabilir.

3. Özellikle teknik yardımları da içermek üzere, iletişim ve hareket engellerinin üstesinden gelmeyi ve ulaşım, barınma, kültürel etkinlikler ve boş zaman kullanımını sağlamayı hedefleyen önlemler yoluyla özürlülerin toplumla tam olarak bütünleşmelerini ve toplum yaşamına katılmalarını teşvik etmek.”271

AİHS, yaş, engellilik ve cinsel yönelim temelinde ayrımcılığa değinmemiştir. Ancak GGASŞ’de yaş ve engellilik nedeniyle ayrımcı muamele yasaklanmış ve bu özelliklere sahip kişilerin topluma katılmaları ve kişisel bağımsızlıklarını sürdürmeleri için taraf devletlere yükümlülükler getirilmiştir. Bu yükümlülükler arasında genel eğitim, mesleki eğitim, engellilerin istihdama erişimi ve istihdamda kalmaları için çalışma şartlarının uyumlaştırılması, güvenli iş şartlarının sağlanması ve işverenlerin engelli istihdamına teşvik dilmesi gelmektedir.

GGASŞ’nin 20’nci maddesinde cinsiyet temelinde istihdam ve mesleki eğitimde ayrımcılık yasaklanmakta; taraf devletler, erkek ve kadınlara işe giriş, işten çıkarma, mesleki yönlendirme, eğitim ve rehabilitasyon, istihdam ve ücret dahil çalışma koşulları, terfi dahil meslekte ilerlemede eşit muameleyi sağlamayı ve teşvik etmek için gerekli önlemleri almayı taahhüt ederler.

GGASŞ’nin 23’üncü maddesiyle yaşlılara getirilen sosyal koruma hakları şöyle ifade edilmiştir:

271

(Çevrimiçi) http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/sosyalsart.pdf (Erişim Tarihi: 05.02.2014).

115

“Akit taraflar, yaşlıların sosyal korunma hakkını etkili bir biçimde kullanmalarını sağlamak amacıyla, doğrudan ya da kamusal veya özel örgütlerle işbirliği yaparak, özellikle:

Yaşlılara,

a) İyi bir yaşam sürmeleri ve kamusal, sosyal ve kültürel yaşama etkin olarak katılmalarına olanak sağlayan yeterli kaynaklar;

b) Yaşlılar için var olan hizmetler ve kolaylıklar ve onların bunlardan yararlanma olanakları konusunda bilgi sağlamak yoluyla, yaşlıların olabildiğince uzun bir süre toplumun bütün haklara sahip üyesi olarak kalabilmelerine olanak sağlamayı;

Yaşlılara,

a) Gereksinimlerine ve sağlık durumlarına uygun konutlar ya da konutlarının buna uygun hale getirilmesi için yeterli destek sağlamak;

b) Durumlarının gerektirdiği sağlık bakım ve hizmetleri yoluyla yaşlıların kendi yaşam biçimlerini özgürce seçmelerine ve alıştıkları çevrede yaşamlarını istedikleri ve yapabildikleri sürece bağımsız olarak sürdürmeye olanak vermeyi;

Kurumlarda yaşayan yaşlılara, özel yaşamlarına saygı içinde, uygun yardım ve bunların kurumdaki yaşam koşullarına ilişkin kararlara katılımlarını sağlamayı amaçlayan önlemler almayı ya da bunları özendirmeyi taahhüt ederler.”272

Avrupa’da yaşlı nüfus artmaktadır. Bunun iki temel sebebi vardır. Birincisi, sağlık ve beslenme alanındaki gelişmelerle orantılı olarak Avrupalı insanların ömürlerinin uzaması. İkincisi ise, Avrupa’daki doğum oranının düşmesidir. GGASŞ ile ilk defa yaşlılara bu kadar geniş haklar getirilmiştir. Taraf devletlerin dezavantajlı gruplardan yaşlılara sağlayacağı bu haklar, ayrımcılık ilkesiyle çelişmemektedir.

272

(Çevrimiçi) http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/sosyalsart.pdf (Erişim Tarihi: 12.02.2014).

116

2.3.5.2. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi

Şart’ta belirtilen taahhütlere uyulması, Avrupa Sosyal Haklar Komitesi’nin denetimine verilmiştir. Şart’ın 1991 Torino Protokolü’nün 24’üncü maddesinde yaptığı değişikliğe göre Komite’nin on beş üyesi bulunmakta ve üyeler Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından altı yıllığına seçilmektedir. Görev süreleri bir kez yenilenebilmekte olan Komite, taraf devletlerin GGASŞ’na uyumluluğuna karar vermektedir.273 Denetim, “ulusal raporlar üzerinden denetim usulü” ve “toplu şikayetler usulü” olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır.

Ulusal raporlar üzerinden yapılan denetim usulünde, taraf devletler her yıl bir rapor sunarlar. Taraf devletler raporda, GGASŞ’nin kabul edilen hükümlerini hukuken ve fiilen nasıl uyguladıklarını belirtiler. Komite, raporları inceler ve taraf devletlerin yükümlülüklerini yerine getirmediğine kanaat getirirse Bakanlar Komitesi bu Devlete, yükümlülüklerini yerine getirmesi tavsiyesinde bulunur.274

Taraf devletler, raporlarının birer kopyasını Hükümetler Komitesine, gözlemci olarak katılan işveren ve işçi sendikalarına, üye ulusal örgütlere de göndermek zorundadırlar.275

Ayrıca, taraf devletler, Şart’ın hangi hükümlerini kabul etmediklerine dair bir rapor hazırlar. Taraf devletler, Sosyal Haklar Komitesi’ne sunduğu raporlarında, kabul etmedikleri hükümlerin nedenlerini açıklarlar. Komite de bu raporlara ilişkin görüşlerini belirterek kısa bir rapor yayınlar.276

İkinci denetim usulü olan toplu şikayetler usulü, 1998 yılında Avrupa Sosyal Şartı’na Ek Protokol ile getirildi. Şart’ın yenilenmesiyle, işveren, işçi ve hükümet dışı örgütler, denetim mekanizmasına dahil edilerek, Hükümetin, Şart’ın gereklerini yerine getirmekte yetersiz kaldığı hususlara ilişkin toplu şikayet hakkı getirildi.277 Burada, AİHS’nde tanınan bireysel başvuru hakkı tanınmamıştır. Özellikle bireysel

273

Council of Europe, Avrupa Sosyal Şartına Kısa bir Bakış, (Çevrimiçi)

https://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/presentation/charterglance/Turkish.pdf (Erişim Tarihi: 1710.2013), s. 10.

274

Council of Europe, Avrupa Sosyal Şartına Kısa bir Bakış, s. 10. 275

Avrupa Sosyal Şartı’nı Değiştiren Protokol, md.4. 276

Algan, s. 220. 277

Avrupa Konseyi, Olivier De Schutter, “Avrupa Sosyal Şartı’nın İki Yaşamı” Avrupa Sosyal Şartı: Avrupa İçin Yeni Bir Sosyal Anayasa, Olivier De Schutter (Koordinatör), 2010, (Çevrimiçi)

http://www.anayasa.gov.tr/files/insan_haklari_mahkemesi/kitaplar/sosyalsart.pdf (Erişim Tarihi:

117 başvuru sisteminden kaçınılmış ve UÇÖ bünyesinde bir denetim organı olarak çalışan Sendika Özgürlüğü Komitesi’nin yürüttüğü çalışmaya benzer bir usul benimsenmiştir.278 _{Sözleşme’nin taraf devletlere, bazı maddeleri kabul etmeme}

hakkını tanıması ve Sözleşme’nin niteliği gereği ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda Hükümetlerin politik tercihlerinin ve Devletlerin takdir yetkilerinin fazlaca belirleyici olması, Komite’nin denetim etkinliğini zayıflatmaktadır.