Üstbiliş

Ülkemizde üstbiliş; biliş ötesi, biliş üstü, metabiliş, yürütücü biliş gibi adlandırmalarla karşılığını bulan “metacognition” kavramı basitçe “düşünme hakkında düşünme” olarak tanımlanmaktadır. Kavram son 30 yıldır dünyada çok sık araştırmaya konu olmasına karşın ülkemizde 2000’li yıllardan itibaren tartışılmaya başlanmıştır. Fen eğitimi literatüründe sıklıkla vurgulanan üstbiliş kavramının oldukça soyut bir kavram olması, araştırmacıların bu kavrama ilişkin farklı tanımlar yapmasına ve araştırma alanlarına uygun olarak yorumlamasına yol açmıştır. Tanımlar arasında farklılıklar olmasına rağmen aslında hepsi üstbilişin, bilişsel süreçleri kontrol etme ve düzenleme üzerindeki rolünü vurgulamaktadır (Çakıroğlu, 2007).

Üstbilişin çok çeşitli bilgi ve süreçleri kapsayan çok boyutlu bir yapı olması sonucu yapılan farklı üstbiliş sınıflandırmalarından bazıları şunlardır:

I. Flavell’in üstbiliş sınıflandırması

John Flavell üstbilişin temelini atan araştırmacı olarak bilinir. Üstbiliş kavramını bireyin kendi bilişsel süreçleri ve onlarla ilgili her şey (örneğin, bilgi veya verinin ilgili özelliklerini öğrenme) hakkındaki bilgisi olarak tanımlamıştır (Flavell, 1976). Ayrıca üstbiliş, bilişin etkin bir şekilde izlenmesi, kontrol ve denetim altına alınmasını da içermektedir.

Flavell daha sonraki çalışmalarında üstbilişin; bireyin nasıl öğrendiğine ilişkin bir farkındalık, bireyin ne zaman anlayıp, ne zaman anlamadığına yönelik bir farkındalık, amaca ulaşmak için uygun bilginin nasıl kullanılabileceğinin bilgisi, hangi amaç için hangi stratejilerin kullanılacağının bilgisi ve bireyin gelişiminin değerlendirilmesi gibi unsurları içerdiğini belirtmiştir (Flavell, 1979).

Flavell’e göre üstbiliş yani bilişsel süreçlerin kontrolü; Şekil 3’te gösterildiği gibi üstbilişsel bilgi, üstbilişsel deneyim, hedefler/görevler ve olaylar/stratejiler bileşenleri arasındaki etkileşimler sonucu ortaya çıkmaktadır (Flavell, 1979). Flavell, bu bileşenler

içerisinde en önemli öğenin üstbilişsel bilgi ve üstbilişsel deneyim olduğunu da vurgulamaktadır.

Şekil 3 Flavell’in üstbiliş sınıflandırması a. Üstbilişsel bilgi (Metacognitive knowledge):

Üstbilişsel bilgi, genel olarak bireyin kendi bilişi hakkındaki bilgisidir. Üstbilişsel bilgi, bireyin bilişsel süreçler hakkında kazandığı bilgi ve bireyin kendisinin ve başkalarının bilişsel yeteneklerine yönelik kişisel bir bakış açısıdır. “Ben matematikte iyiyim fakat arkadaşım fizikte benden daha iyidir” açıklaması üstbilişsel bilgiye bir örnek olabilir. Flavell, üstbilişsel bilgiyi “birey”, “hedef” ve “strateji” değişkenlerine ayırmıştır. Bu üç kategori bireylerin sahip olduğu üstbilişsel bilginin temel unsurlarıdır.

a.1 Birey değişkeni (Person variable): Bireyin bilişsel işlemciler olarak hem kendisi ve hem de diğer bireyler hakkında elde ettiği bilgi ve inançlardır. Flavell birey değişkeni için alt kategoriler öne sürmüştür.

a.1.1 Bireye ait farklılıklar (Intraindividual differences): Bireyin kendi bilişsel süreçlerindeki güçlü ve zayıf yönlerine ilişkin bilgisi ile ilgilidir. Örneğin bireyin “okuyarak değil de dinleyerek daha iyi öğreniyorum” demesi. a.1.2 Bireyler arası farklılıklar (Interindividual differences): iki veya daha fazla birey arasında kıyaslama sağlar. Bu alt kategoriye “bu konuda annesine göre daha yetenekli” ifadesi örnek verilebilir.

Olaylar veya stratejiler Üstbilişsel Deneyimler

Üstbilişsel Bilgi Hedefler veya Görevler

Birey Hedef Strateji

a.1.3 Bilişe ait genellemeler (Universals of cognition): Bireyin bilişsel psikoloji alanında ortaya konulan ve bütün insanların sahip oldukları bilişsel özellikler hakkındaki bilgilerle ilgilidir. Örneğin; bir konuyu öğrenme sürecinde eğer bireyin birden fazla duyu organına hitap ediyorsa, daha anlamlı ve kalıcı öğrenme sağlanmış olabileceğini bilebiliriz.

a.2 Hedef/Görev değişkeni (Task variable): Bireyin, çeşitli bilişsel görevler arasındaki farklılıklar hakkında sahip olduğu bilgidir. Bu bilgi farklı görevlerin daha zor veya kolay olabileceğini veya farklı bilişsel stratejiler gerektirebileceğini ifade eder. Bundan dolayı görev değişkeninin bilgisi bireyin o görevle nasıl başa çıkacağını etkiler veya sınırlar (Flavell, 1979). Bir hikâyeyi kelime kelime ezberleyip hatırlamaktansa, o hikâyedeki ana olayları hatırlamak daha kolaydır. Bireyin bunun farkında olması üstbilişsel bilginin görev değişkenine sahip olduğunu gösterir.

a.3 Strateji değişkeni (Strategy variable): Üstbilişsel bilginin strateji kategorisi, bireyin çeşitli amaçlara ulaşmak için farklı türdeki bilişsel ve üstbilişsel stratejiler hakkındaki bilgisidir. Örneğin bir çocuk bir şeyi iyi öğrenme ve akılda tutma yolunun ana noktalara dikkat etmek ve kendi kelimeleriyle onu tekrar etmek olduğuna inanabilir.

b) Üstbilişsel deneyimler (Metacognitive experiences): Üstbilişsel bilgi, bireyin kendi bilişsel kapasitesi, kendi öğrenmesi hakkında bilgi sahibi olması demektir. Buna karşın üstbilişsel deneyim, süreci kontrol etme ve düzenleme, kendi düşünmesinin farkında olması demektir. Bu deneyimler daha çok bireyin okuduğunu anlamaması gibi yani biliş başarısız olduğunda gerçekleşir. Öğrenme süreci içinden çıkılamaz bir duruma geldiğinde, birey durumu düzeltmeye çalışır ve bu süreçte üstbilişin etkinleştirilmesi gerektiğine inanılır (Roberts & Erdos, 1993). Flavell’e (1979) göre üstbilişsel deneyimler “çok dikkatli ve bilinçli bir düşünme” gerekli olduğunda ortaya çıkar.

Üstbilişsel deneyimler önemlidir, çünkü onlar gerektiğinde bilişsel hedeflerin düzenlenmesine, üstbilişsel bilginin değiştirilmesine ve bilişsel veya üstbilişsel hedeflere odaklanan stratejilerin aktive edilmesine yardımcı olur (Cain, 2001).

(c) Hedefler veya görevler (Goals or tasks) Üstbilişsel hedef ve görevler bilişsel bir girişimin istenilen hedef ve sonuçlarıdır. Flavell (1979) hedefler veya görevleri “bilişsel

girişimin hedefleri” olarak tanımlamıştır. Bu hedefler üstbilişsel bilginin kullanımını tetikler ve yeni bir üstbilişsel deneyime sevk eder.

(d) Olaylar veya stratejiler (Actions or strategies): Üstbilişsel stratejiler üstbilişsel hedeflere ulaşmak için yardımcı olan çok özel tekniklerin kullanılmasını ifade eder. Üstbilişsel stratejiler bilişsel ilerlemeyi gözlemek için belirlenir ve bireyin bilişsel bir amacın yerine getirmesini ve bilişsel aktivitelerini kontrol etmesi için kullanılan (örneğin bir matematik problemi çözme, duygusal bir cümle yazma, okunan materyali anlama) düzenli süreçlerdir.

II. Schraw ve Moshman’ın üstbiliş sınıflandırması

Üstbilişin bileşenlerini farklı şekillerde ele alan başka sınıflandırmalar da vardır. Bu sınıflandırmalarının çoğunda üstbilişin iki temel bileşeni olduğundan bahsedilmektedir. Bu iki temel bileşen Henri’ye (1992) göre bu iki bileşen bilgi ve beceri; Schraw ve Moshman’a (1995) göre biliş bilgisi ve bilişin düzenlenmesi; Jacobs ve Paris’e (1987) göre kendine değer biçme ve özyönetimdir. Bu sınıflandırmalar içerisinde Schraw ve Moshman’ın (1995) sınıflandırması literatürde en yaygın kullanılan sınıflandırmalardan biridir (aktaran Yürük, 2014). Bu sınıflandırmaya göre üstbiliş, Şekil 4’te görüldüğü gibi biliş bilgisi ve bilişin düzenlenmesi olarak ikiye ayrılmaktadır.

Şekil 4 Schraw ve Moshman’ın (1995) üstbiliş sınıflandırması

Biliş bilgisi, Flavell’in (1979) sınıflandırmasındaki üstbilişsel bilgi gibi bireyin kendi bilişsel süreçlerini anlaması ve kavramasıdır. Schraw ve Moshman (1995), biliş bilgisini bildirimsel bilgi (declarative knowledge), işlemsel bilgi (procedural knowledge) ve

Üstbiliş

Biliş Bilgisi Bilişin Düzenlenmesi

Bildirimsel Bilgi

Durumsal Bilgi İşlemsel

durumsal bilgi (conditional knowledge) olarak üçe ayırmaktadır. Bildirimsel bilgi, bireyin bir öğrenen olarak kendisi hakkında ve performansını etkileyen faktörler hakkındaki bilgisidir. İşlemsel bilgi, bir görevin/hedefin yerine getirilmesinde hangi stratejilerin nasıl uygulanacağına dair bilgisidir. Bildirimsel bilginin stratejilerle ilgili kısmı bireyin o stratejiden haberdar olup olmamasıyla ilgilidir. İşlemsel bilgiye sahip olan birey ise o stratejinin nasıl uygulanacağını bilir. Durumsal bilgi ise bireyin çeşitli bilişsel faaliyetleri hangi durumda, ne zaman ve nasıl uygulanacağı ile ilgili bilgisidir (Schraw ve Moshman, 1995). Durumsal bilgi, Flavell’in sınıflandırmasında yer almayan bir bilgi türüdür. Durumsal bilgi, bireyin hem bildirimsel bilgi hem de işlemsel bilgisinin her ikisine birden sahip olmasını gerektirebilir. Örneğin, bir birey bir metni okurken anlamadığı yerlere soru işareti koyuyorsa, hem soru işareti koyma stratejisini hem de bunun hangi durumda ve nasıl kullanılacağını biliyor demektir (Yürük, 2014).

Schraw ve Moshman’ın (1998) üstbiliş sınıflandırmasındaki ikinci temel bileşen olan bilişin düzenlenmesi ise biliş bilgisinin kontrolünü ve kullanımını sağlayan davranışlardır ve üç alt unsuru içerir; planlama, kavramayı izleme ve değerlendirme. Planlama, amaç belirlemeyi ve bir öğrenme hedef/görevi için uygun bilişsel kaynakları belirlemeyi içerir. İzleme, performansı analiz etmeyi ve anlık gelişimi önceki deneyimlerle karşılaştırmayı içerir. Değerlendirme ise performans ve strateji verimliliğinin analiz edilmesini gerektirir.

III. Diğer üstbiliş sınıflandırmaları

Kimi araştırmacılar üstbilişte izleme ve kontrol faaliyetlerinin hem kavramsal hem de işlevsel olarak birbirinden farklı olduğunu düşündükleri için bu iki sürecin birbirinden ayrılması gerektiğini belirtmişlerdir (Pintrich, Wolters & Baxter, 2000). Bu görüşten yola çıkarak Pintrich ve arkadaşları, üstbilişi a) üstbilişsel bilgi, b) üstbilişsel yargılar ve izleme c) bilişin kontrolü ve düzenlemesi olarak üç temel bileşene ayırmışlardır. Tablo 3’te bu sınıflandırma özetlenmiştir.

Tablo 3 Pintrich, Wolters ve Baxter’in (2000) Üstbiliş Sınıflandırması

Bileşenler İçeriği Alt bileşenler

Üstbilişsel Bilgi

Bilişsel süreçler, bilişsel hedefler ve deneyimler

hakkındaki bilgi

Bildirimsel Bilgi İşlemsel Bilgi Durumsal Bilgi Görev ve Bağlam Bilgisi

Bireysel ve Bireyler Arası Üstbilişsel Bilgi

Üstbilişsel Yargılar ve İzleme

Bir görevi yerine getirirken sahip olduğu

üstbilişsel farkındalık

Görevin Zorluğu ve Kolaylığı İle İlgili Yargılar

Öğrenme ve Anlamanın İzlenmesi İle İlgili Yargılar

Bilinenin Hissedilmesi

Kendinden Emin Olmaya Dair Yargılar

Bilişin Kontrolü ve Düzenlenmesi Öğrenme sürecinin düzenlenmesi ve gerektiğinde bu süreçle ilgili değişiklikler yapılması Etkinliklerin Planlanması Strateji Seçimi ve Kullanımı

Kaynakların Belirlenmesi İstemli Kontrol

Yürük, 2014

Görüldüğü gibi üstbiliş ile ilgili birçok sınıflandırma yapılmıştır. Fakat bu tez çalışmasında Schraw ve Moshman (1995) tarafından önerilen üstbiliş sınıflandırması esas alınmaktadır.