Türkiye'de Tarih Ders Kitaplarında İslam Tarihi Konularının Öğretimi (1931- 1977)

(1)

(2)

TÜRKĠYE’DE TARĠH DERS KĠTAPLARINDA ĠSLAM TARĠHĠ

KONULARININ ÖĞRETĠMĠ (1931-1977)

Yusuf Ziya AktaĢ

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

SOSYAL BĠLĠMLER VE TÜRKÇE EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

(3)

TELĠF HAKKI VE TEZ FOTOKOPĠ ĠZĠN FORMU

YAZARIN

Adı: Yusuf Ziya Soyadı: AKTAŞ Bölümü:

İmza:

Teslim Tarihi:

TEZĠN

Türkçe Adı: Türkiye‟de Tarih Ders Kitaplarında İslam Tarihi Konularının Öğretimi (1931- 1977)

İngilizce Adı: Teaching Of Islamic History Topics In History Textbooks In Turkey (1931- 1977)

(4)

ETĠK ĠLKERE UYGUNLUK BEYANI

Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.

Yazarın Adı Soyadı: İmza:

(5)

JÜRĠ ONAY SAYFASI

Yusuf Ziya AKTAŞ tarafından hazırlanan “ Türkiye‟de Tarih Ders Kitaplarında İslam Tarihi Konularının Öğretimi (1931-1977)” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy çokluğu tarafından Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler ve Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı‟nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

DanıĢman: Prof. Dr. Uğur ÜNAL

Tarih Eğitimi Anabilim Dalı Gazi Üniversitesi ………

BaĢkan: Prof Dr. Necdet HAYTA

Tarih Eğitimi Anabilim Dalı Gazi Üniversitesi ………

Üye: Prof. Dr.Hüseyin ÇINAR

Tarih Bölümü Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi ………

Tez Savunma Tarihi: …./…./……..

Bu tezin Sosyal Bilimler ve Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı‟nda Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

Prof. Dr. Selma YEL

(6)

TEġEKKÜR

Bu çalışmanın her aşamasında değerli görüş ve önerileriyle desteklerini esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Uğur ÜNAL‟a, fikirleriyle yeni ufuklar kazandıran hocam Prof. Dr. Bahri ATA‟ ya, kıymetli görüşleriyle katkı sağlayan Doç. Dr. Bülent AKBABA hocama, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü çalışanlarına, teşekkürlerimi sunarım.

Tezimin şekillenmesinde büyük emekleri olan kıymetli arkadaşım Satılmış ÇELİK‟e, bu süreçte yardımlarını esirgemeyen meslektaşlarım, Sadettin ERBAŞ ve Kadir ÇELİK‟e teşekkürü bir borç bilirim.

Eğitim hayatım boyunca desteklerini hissettiğim, her zaman yanımda olan kıymetli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(7)

TÜRKĠYE’DE TARĠH DERS KĠTAPLARINDA ĠSLAM TARĠHĠ

KONULARININ ÖĞRETĠMĠ (1931-1977)

(Yüksek Lisans Tezi)

Yusuf Ziya AktaĢ

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ESNTĠTÜSÜ

Temmuz 2018

ÖZ

Bu çalışmada, 1931-1977 yılları arasında Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı tarafından onaylanan ve okullarda okutulan tarih ders kitaplarında İslam tarihi konularının öğretimi incelenmiştir. Ortaokul ve lise düzeyinde okutulan 11 adet ders kitabı, biçimsel açıdan ve içerik açısından farklı ölçütlere göre değerlendirilmiştir. Çalışmada toplanan veriler betimsel analiz tekniğiyle çözümlenmiştir. Çalışmanın sonucunda İslam tarihi konularının öğretiminde, klasik bir anlatım usulünün benimsendiği ve yıllara göre ciddi farklılıklar göstermediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler : İslam Tarihi, Tarih Eğitimi, Tarih Ders Kitapları Sayfa Adedi : 134

(8)

TEACHING OF ISLAMIC HISTORY TOPICS IN HISTORY

TEXTBOOKS IN TURKEY (1931-1977)

(Master’s Thesis)

Yusuf Ziya AktaĢ

GAZĠ UNIVERSITY

GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES

July 2018

ABSTRACT

This study deals with the teaching of Islamic history topics in history textbooks which were approved by the Head Council of Education and Morality and used in the schools between the years 1931 and 1977. 11 textbooks taught in the schools in secondary and high school level are evaluated according to different criteria from stylistic and contextual point of view. Data collected in this study were analyzed with the technics of descriptive analysis. It was determined at the end of study that a classical lecturing method was used in the teaching of Islamic history topics and it wasn‟t differed greatly within the years.

Key Words : Islamic History, History Education, History Textbooks

Page Number: 134

(9)

ĠÇĠNDEKĠLER

TELĠF HAKKI VE TEZ FOTOKOPĠ ĠZĠN FORMU ... i

ETĠK ĠLKERE UYGUNLUK BEYANI ... ii

JÜRĠ ONAY SAYFASI ... iii

TEġEKKÜR ... iv

ÖZ ... v

ĠÇĠNDEKĠLER ... vii

TABLOLAR LĠSTESĠ ... x

ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... xii

SĠMGELER VE KISALTMALAR LĠSTESĠ ... xiv

BÖLÜM 1 ... 1

GĠRĠġ ... 1

1.1. Problem Durumu ... 2 1.2. Problem Cümlesi ... 3 1.3. Alt Problemler ... 3

1.4

ÇalıĢmanın Amacı ... 3

1.5

ÇalıĢmanın Önemi ... 4

(10)

viii

1.7.

Sınırlılıklar ... 5

BÖLÜM II ... 6

KURAMSAL ÇERÇEVE ... 6

2.1.

Tarih Eğitimi ... 6

2.1.1.

Osmanlıdan Cumhuriyete Tarih Eğitimi ... 7

2.1.2.

Cumhuriyet Döneminde Tarih Eğitimi ... 7

2.2.

Tarih Öğretiminde Ders Kitaplarının Önemi ... 8

2.3.

Ġslam Tarihi Öğretimi ... 9

2.3.1.

Cumhuriyet Öncesi Ġslam Tarihi Öğretimi... 9

2.3.2.

Cumhuriyet Dönemi Ġslam Tarihi Öğretimi ... 10

BÖLÜM III ... 14

YÖNTEM ... 14

3.1.

AraĢtırmanın Modeli ... 14

3.2.

Veri Toplama Araçları ... 14

3.3.

Verilerin Analizi ... 15

BÖLÜM IV ... 16

BULGULAR VE YORUM ... 16

4.1.

Birinci Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 17

4.2.

Ġkinci Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 32

4.3.

Üçüncü Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 34

4.3.1.

Ġslamiyet Öncesi Araplar: ... 34

4.3.2.

Hz. Muhammed Dönemi ... 38

4.3.3.

Dört Halife Dönemi ... 47

(11)

ix

4.3.5.

Abbasiler Dönemi ... 57

4.3.6.

Endülüs Emevileri ... 58

4.3.7.

Ġslam Medeniyeti ... 59

4.4.

Dördüncü Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 63

4.5.

BeĢinci Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 73

4.5.1.

Hz. Osman Devrinde YaĢananlar ... 73

4.5.2.

Hz. Ali Devrinde YaĢananlar ... 77

4.5.3.

Hz. Hüseyin ve Kerbela Olayı ... 87

4.6.

Altıncı Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 91

4.6. Yedinci Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular ... 96

SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 98

KAYNAKLAR ... 101

(12)

TABLOLAR LĠSTESĠ

Tablo 1. Yıllara Göre İncelenen Tarih Ders Kitapları ... 16

Tablo 2. 1931 Yılına Ait Ders Kitabı İslam Tarihi Ünite Kapsamı ... 17

Tablo 3. 1940 Yılına Ait Ders Kitabında İslam Tarihi Ünite Kapsamı... 18

Tablo 12. Ders Kitaplarının Öğretimsel Düzeni ... 32

Tablo 13.Yıllara Göre İslamiyet Öncesi Araplar Konusu İçerik Analizi ... 34

Tablo 14. Yıllara Göre Hz. Ebubekir Dönemi Konusu İçerik Analizi ... 48

Tablo 15. Yıllara Göre Hz. Ömer Dönemi Konusu İçerik Analizi ... 48

Tablo 16. Yıllara Göre Hz. Osman Dönemi Konusu İçerik Analizi ... 48

Tablo 17. Yıllara Göre Hz. Ali Dönemi Konusu İçerik Analizi ... 48

(13)

Tablo 19. Yıllara Göre Abbasiler Dönemi Konusu İçerik Analizi ... 57

Tablo 20. Yıllara Göre Endülüs Emevileri Dönemi Konusu İçerik Analizi ... 58

Tablo 21. Yıllara Göre İslam Medeniyeti Konusu İçerik Analizi ... 59

Tablo 22. Yıllara Göre İncelenen Kitaplarda Yer Alan Görseller ... 63

Tablo 23. Karşılaştırmalı Görsel Kullanım Analizi ... 72

Tablo 24. Hz. Osman Dönemi Yaşanan Sorunların Analizi ... 73

Tablo 25. Hz. Ali Dönemi Yaşanan Sorunların Analizi ... 77

Tablo 26. 1954 Yılına Ait Kitapta Soruların Konulara Göre Dağılımı ... 91

(14)

ġEKĠLLER LĠSTESĠ

Şekil 1. 1931 yılına ait kitapta İslam tarihi ünitesi konu dağılımı ... 18

Şekil 11. İspanya'da fetihler haritası ... 65

Şekil 12. İslam sanatı 13.yy'a ait yazı örneği ... 66

Şekil 13.İslam imparatorluğu haritası ... 69

Şekil 14. Okuma parçası: Hz. Ömer'in adaleti ... 97

Şekil 15. 1931 yılına ait ders kitabı kapağı ... 106

(15)

Şekil 23. 1967 yılına ait kitap kapağı ... 114

(16)

SĠMGELER VE KISALTMALAR LĠSTESĠ

MEB Milli Eğitim Bakanlığı

TKAE Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Hz. Hazreti

vb. ve benzeri yy. yüzyıl

(17)

BÖLÜM 1

GĠRĠġ

İslam Tarihi ve medeniyeti dünya tarihinin en önemli parçalarından birini oluşturur. İnsanlığın varoluşundan bu yana dünya tarihini anlamlandırmada bizi aydınlatan en önemli dönemdir. Tarihin yedinci asrından günümüze bin beş yüz yıllık bir dönemi kapsar. İslamiyet, coğrafi olarak Arabistan yarım adasında, zorlu bir dönemde ortaya çıkmıştır. Dönemin muktedir devletleri olan Roma ve Sasani imparatorluğunun arasında kalmış ve yalnızca kabile sistemine dayanan, siyasi otoriteden ve devlet düzeninden yoksun bir coğrafyada zuhur etmesine rağmen bundan yalnızca bir asır sonra, dünya tarihinde eşi benzeri görülmemiş bir hızla ve etkiyle çok geniş coğrafyalara ulaşmıştır. Mekke ve Medine„den başlamak üzere tüm Arabistan yarımadasını: Irak, Suriye, Filistin, Mısır ve Kuzey Afrika‟yı; Anadolu‟yu, Sicilya‟yı, Endülüs‟ü, Balkanları; İran, Afganistan ve Hindistan‟ı; Maveraünnehir ve Doğu Türkistan‟ı içine alan geniş bir coğrafyaya yayılmış ve bu coğrafyanın tarihinde en belirgin unsur İslamiyet olmuştur. Dünya çapında bu denli büyük bir yeri olan on beş yüz yıllık İslam tarihinin en önemli kesitini Hz. Peygamber ve dört halife dönemi oluşturur. Sonrasında Emeviler, Abbasiler, Endülüs Emevileri, Fatımiler, Gazneliler, Karahanlılar, Selçuklular, Eyyubiler, Memlükler, İlhanlılar, Timurlular, Babürlüler ve Osmanlılar gibi çok sayıda devlet ve hanedan döneminde ortaya çıkan maddi ve manevi ürünlerde (mimari yapılarda, sanat ve edebiyat eserlerinde, hukuki, siyasi, sosyokültürel, askeri ve iktisadi alanlarda) İslam‟ın kalıcı etkisini görmek mümkündür. İslam medeniyeti, yeryüzünü imar etme faaliyetini bir vazife olarak üstlendiği gibi, kendisini dünya tarihini imar ile de mesul görmüştür. Bu da İslam medeniyetinin tesir

(18)

boyutunu teşkil eder. Dinler tarihi bir bütün olarak ele alındığında İslam tarihi, İlahi dinlerin, insanlığa gönderilen peygamberlerin ve kutsal kitapların sonuncusu olması itibariyle insanlık tarihinin hafızasında eksik kalan parçaları tamamlamakta önemli bir görev üstlenmiştir.

1.1. Problem Durumu

İslam‟ın doğuşundan günümüze kadar, Müslümanların gerçekleştirmiş oldukları kültürel, sosyal, siyasi, ekonomik ve dinî faaliyetleri sebep-sonuç ilişkisi içerisinde inceleyen sosyal bilime “İslam tarihi” denir (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2010).

İslam tarihi ilk aşamada Hz. Peygamber ve ashabı arasında sözlü bir tarih aktarımı olarak başlamış, İslam tarihinin temelini oluşturan olaylar sonraki nesillere sözlü aktarım olarak ulaştırılmaya devam edilmiştir. İslam‟ın ikinci asrında yazılan eserler içinde Hz. Peygamberin hayatına ve Müslümanların yaşadığı önemli olaylara yer verildi.

Tarihî veriler, sonraki nesillere rivayet yoluyla aktarılır. İlk dönem İslam tarihçileri, olayları aktarmada genellikle sözlü rivayet metodunu benimsemişlerdir. Sözlü tarih geleneğini uzun yıllar güçlü bir şekilde devam ettiren Müslümanlar kıssacılığa, haberciliğe ve olayların aktarılmasına büyük önem vermişlerdir. Bu metotla elde edilen bilgiler, dinî ilimlerin tedvin edilmeye başlamasıyla birlikte yazılı tarihin başlıca kaynağını oluşturmuştur (Hizmetli, 1991, s. 11).

Dünya üzerinde bir milyarı aşkın mensubu bulanan İslam dininin tarihinin aktarılması da hiç şüphesiz ki büyük önem teşkil etmektedir. Sosyolojik olarak İslam Tarihi incelemelerini diğer tarih incelemelerinden ayıran en önemli husus, bunun bir din ve inanç tarihi olmasıdır. Bu nedenle, İslamiyet‟in doğuşundan günümüze dek gelen olayları doğru şekilde okumak, analiz etmek ve tarih biliminin metodolojisi içerisinde yorumlayarak doğru sonuçlara ulaşmak önemlidir. Zira ulaşılan sonuçları gelecek nesillere sağlıklı ve sistemli bir biçimde aktarmak İslam tarihinin esas amacıdır. Bu amaca ulaşmada en önemli kaynaklardan birisi de, öğretim materyali olarak kullanılan ders kitaplarıdır.

Ders kitapları, öğrencinin gelişim özelliklerine ve bilgi seviyesine uygun olarak bilişsel ve duyuşsal becerilerle donatılmış metinlerden oluşan, öğretim programlarının ilkeleri doğrultusunda hazırlanan ve içerdiği bilgileri öğrenciye sunan bir öğrenme ve öğretme materyalidir. Öğretim sürecinin ayrılmaz bir parçası olan ders kitapları öğretim

(19)

programlarında yer alan kazanımların gerçekleştirilmesini sağlayan, öğretmen ve öğrencilerin en sık kullandığı araçlardır. Önceden tasarlanan bilgileri plânlı ve düzenli bir biçimde açıklayan ve dersin hedefleri doğrultusunda öğrenciyi yönlendiren ve yetiştiren temel bilgi kaynağıdırlar (Şahin, 2011, s. 2).

1.2. Problem Cümlesi

Cumhuriyet dönemi tarih ders kitaplarında (1931-1977) İslam tarihi konuları ne şekilde ele alınmış ve nasıl aktarılmıştır?

1.3. Alt Problemler

1. Konunun içeriksel dağılımı bakımından (İstatistik) 2. Konunun öğretimsel düzeni bakımından

3. Metinsel unsurların çeşidi ve içeriği bakımından,(Bilimsellik, kullanılan dil ve üslup, pedagojik düzeye uygunluk)

4. Kullanılan görsel unsurların çeşidi ve içeriği bakımından, (Harita, fotoğraf, tablo, grafik)

5. Tartışmalı ve hassas konuların aktarımı bakımından (Cemel Vak‟ası, Kerbela vb.) 6. Konu bağlamında yer verilen ünite başı, ünite içi ve ünite sonu soruların çeşidi

bakımından

7. Okuma parçaları ve biyografilere yer verilmesi bakımından ne şekilde ele alınmıştır, ne gibi farklılıklar mevcuttur?

1.4 ÇalıĢmanın Amacı

Araştırmanın amacı, Türkiye‟de 1931-1977 yılları arasında okutulan tarih ders kitaplarında anlatılan İslam tarihi konularının; amaç, içerik, yöntem, söylem, pedagojik düzeye ve tarih dersi programının hedeflerine olan uygunluk bakımından incelenip ortaya konulması olacaktır.

(20)

1.5 ÇalıĢmanın Önemi

Tarih öğretiminin en önemli amaçlarından birsi de Türk tarihini ve kültürünü oluşturan temel öge ve süreçleri kavratarak, kültürel mirasın korunması ve geliştirilmesinde öğrencilerin sorumluluk almalarını sağlamaktır. Kültürümüzün en temel ögesi olan İslam dininin ve medeniyetinin tarihi de, kuşkusuz yeni nesillere doğru ve bilimsel şekilde aktarımı açısından oldukça önemlidir. Zira “Bir toplumun hafızasının, kültürel kimliğinin oluşmasında ve nesillere aktarılmasında tarih eğitiminin önemli bir rolü vardır” (Yazıcı, 2013, s. 546 ).

Dünya üzerindeki Müslümanlar tarih boyunca din anlayışlarını oluştururken bunu Hz. Peygamber‟in hayatından bağımsız yapmamışlardır. Hz. Peygamber‟in hayatını en iyi şekilde öğrenmek de İslam tarihini iyi bilmekle mümkün olacaktır. Zira günümüzde İslam dünyasında yaşanılan olaylar bir kez daha “Niçin İslam tarihi öğrenmeliyiz?” sorusunu gündeme getirmiştir.

İslam‟ın ve diğer semavi dinlerin merkezi olan Ortadoğu coğrafyası ne yazık ki uzun yıllardır buhran ve kargaşa yaşamakta, İslam dininin mensupları acı çekmektedir. Geçmişte zenginlik olarak görülen farklılıklar, bugün Müslüman toplumları kutuplaştırmaya, dini yanlış okuma biçimi üzerinden birbirlerini düşman ilan etmeye ve savaşmaya kadar götürmüştür.

Geçmişte batı toplumunun yaşadığı mezhepçilik problemleri ve mezhep savaşı gibi olgular ne yazık ki bugün İslam dünyasının temel problemleri olarak ortaya çıkmaktadır. Yakın geçmişte Irak‟ta ve Suriye‟de yaşanan olaylar göstermiştir ki İslam tarihini düzgün bir zihin algısı ile okuyamamak bu felaketlerin daha da büyüyerek devam etmesine sebep olacaktır.

11 Eylül 2001 saldırıları ile ortaya atılan “İslamafobi” kavramı, devamında oluşturulan “terör dini” algısı, “İslami terör” ve “İslami terör örgütü” kavramı, şüphesiz ki düzgün bir İslam tarihi algısı oluşturamamaktan kaynaklanmaktadır. Samuel Hantington tarafından ortaya atılan “medeniyetler çatışması tezi” ile Batı, İslam dünyasını çatışmanın taraflarından birisi ilan etmiştir. Kuşkusuz bu düşünce yapısı tarihsel bağlamdan bağımsız değildir. Suriye‟de yaşanan iç savaş ve İşgal sonrası Irakta artan mezhepçilik bölgede DEAŞ terör örgütünü hortlatmış bu örgüt İslami kavramlar ve semboller üzerinden yaptığı terör faaliyetleriyle bu algıyı desteklemiştir.

(21)

Ne yazık ki yakın tarihte ülkemizde yaşanan 15 Temmuz 2016 darbe girişimi ve FETÖ- PDY terör örgütünün eğitim sistemimize verdiği zarar, insan devşirmede kullandığı; yanlış din anlatısı, Hz. Peygamberin söz ve uygulamalarını çarpıtma, İslam tarihinin bilinçli manipülasyonu marifetiyle uygulanmıştır. Bu bahis Diyanet İşleri Başkanlığı‟nın yayınladığı “Dini İstismar Hareketi FETÖ-PDY” raporunda da detaylarıyla yer almaktadır. Tüm bunlar göz önüne alındığında, tarih eğitiminin temel amaçları bakımından, nesillere düzgün bir İslam tarihi öğretiminin yapılması, kültür ve inanç değerlerimiz açısından vazgeçilmezdir. Bu amaçla araştırmada, tarih ders kitaplarında İslam tarihi konularının öğretiminin incelenmesine yer verilmiştir.

1.6. Varsayımlar

1. Literatür tarama suretiyle elde edilen bilgiler doğru olarak kabul edilmiştir. 2. İncelenen ders kitaplarının bu araştırma için yeterli olduğu varsayılmaktadır.

1.7. Sınırlılıklar

1. Bu araştırma,1931-1977 yılları arasında ortaokul ve lise düzeyinde tarih derslerinde okutulan tarih ders kitaplarındaki “İslam tarihi” konuları ile sınırlandırılmıştır. 2. Tarih ders kitaplarında “Türklerin İslamiyet‟e girişi ve Türk-İslam Devletleri‟nin

ayrı konu başlıkları şeklinde ele alınması sebebiyle konular; “a-İslamiyet öncesi dönem, b-Hz. Muhammed dönemi, c-Dört Halife dönemi, d-Emeviler dönemi, e- Abbasiler dönemi ve f-Endülüs Emevileri dönemi” ile sınırlandırılmıştır.

(22)

BÖLÜM II

KURAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Tarih Eğitimi

Tarih öğrencilere içinde bulunulan zamanı kavratmak amacını güder. Ayrıca insanların çevreleriyle yaşayışları arasındaki ilişkiyi ve onların çevreleri üzerine yaptıkları etkiyi de kavratma amacındadır. İnsanların sürdükleri hayatla çevreleri arasında sıkı bir ilişki vardır. Bazı yerlerde meydana gelmiş olan medeniyetlerin buralarda oluşmasının sebebi bu yerlerin yerleşmeye elverişli olmalarından kaynaklanmasıdır. Bu da çevrenin insan üzerindeki etkisi kadar insanın da çevrenin üzerindeki etkisi sonucunda oluşmuştur. İşte tarih dersleri de bu karşılıklı münasebeti belirtmeye çalışır (Baymur, 1949).

Tarih öğretimi değerleri insanlara ulaştırmada önemli bir araçtır. Tarih derslerinde karşılaşılan olaylar ve bu olayların ortaya koyduğu değerler hem öğrencilere yeni değerler kazandırır hem de mevcut değerlerin sorgulanmalarını sağlar. Tarih dersleri ile öğrencilere; özgürce düşünebilme temelli tartışmalar yapabilme, etkili iletişim kurabilme, işbirlikli öğrenme, meraklı olma, kanıta dayalı araştırma yapabilmeğe tek taraflı bakış açısı yerine çok yönlü düşünebilme, hoşgörülü olma, ayrımcılığa karşı olma, ben ve öteki ayrımını önyargı ve kaba genellemelere dayanmaksızın yapabilme becerileri kazandırmak mümkündür. (Demircioğlu ve Tokdemir, 2008: 77).

(23)

2.1.1. Osmanlıdan Cumhuriyete Tarih Eğitimi

Osmanlı devleti klasik dönem eğitim kurumları içerisinde yer almayan tarih dersi, Avrupa‟daki gelişimine paralel olarak özellikle 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti eğitim kurumları içerisinde yerini almıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869), tarih eğitimi için bir dönüm noktası olmuştur.

Bu nizamnameyle her seviyedeki tarih öğretimi resmi ders programına konularak, imparatorluğun her yerinde uygulanmak üzere kurumsallaşmıştı. II. Abdülhamit döneminde Tanzimat devrinde başlatılan eğitim reformları devam ettirilmesine karşın, tarih eğitiminde gerileme dikkat çekmektedir. Siyasi kaygılar ön plandadır. II. Meşrutiyetle gelen özgürlük havasından ise tarih eğitimi de nasibini alacak müfredat genişleyecek, yeni öğretim metotları geliştirilecekti. (İbrahim Caner Türk, 2010)

2.1.2. Cumhuriyet Döneminde Tarih Eğitimi

Cumhuriyet'in kuruluşuyla birlikte eğitimin her alanında olduğu gibi, Tarih eğitim ve öğretiminde de önemli değişiklikler yapılmıştır. 1924 ve 1926 yıllarında ilkokul müfredatında değişiklikler yapılmıştır. 1924 programına göre tarih dersi, ilkokulların üçüncü sınıflarında "daha ziyade bir kıraat ve musahabe" şeklinde verilirken, dördüncü ve beşinci sınıflarda Genel Tarih ve Türk Tarihi okutulmaktaydı. 1926'da yapılan değişiklikle ise yeni eğitim esaslarının gerektirdiği toplu eğitim metodu uygulamaya konularak ilk üç sınıfta Hayat Bilgisi dersine, önceki gibi, yine dördüncü ve beşinci sınıflarda asıl tarih derslerine yer verildi. 1927-1928 öğretim yılında bütün ilkokullarda uygulanan son programda tarih dersinin hedefi, çocuklara Türk milletinin geçmişi hakkında bilgi vererek onlarda millî şuur uyandırmak; bugünkü medeniyetin uzun bir mazinin mahsulü olduğunu anlatmak; büyük şahısların hayat ve hareketlerinin betimlenmesi şeklinde belirlenmişti. Bu nedenle Türk Tarihi başlangıcından cumhuriyete kadar bir bütünlük içinde ele alınıyordu. İslam tarihine yer verilmediği gibi Osmanlıyı öven bir anlayıştan da uzaklaşılmıştı (Çapa, 2002:40,41) 1930‟lu yıllar ise Türk Tarih Tez‟ine göre tarih kitaplarının basılıp buna göre eğitim verilmeye başlandığı yıllardır. Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi‟nin kurulmasıyla da bu tez daha fazla desteklenmeye çalışılmış, tez doğrultusunda da Türklerin en kadim medeniyetlerin kurucusu olduğunu ispatlamaya yönelik bilgiler ders kitaplarında da vuku bulmuştur. Atatürk‟ün ölümüyle birlikte milli tarih anlayışında yavaşlama başlamıştır (Demircioğlu, 2008:436). 1936 İlkokul programında tarih dersi 4. sınıflardan itibaren

(24)

başlatılmış, burada tarih eğitimin amacı öğrenciye tarih şuuru ve bilinci kazandırmak olarak belirtilmiştir. 1948 yılında hazırlanan ilkokul programı ise 20 yıl boyunca uygulanmıştır. Tarih eğitimi yine 4. sınıftan itibaren başlatılmış, konu ve ünite sayısı artırılmış, Türk çocuğuna bugünkü kültürünün geçmişinin eseri olduğu kavratılmaya çalışılmıştır. 1968 yılında hazırlanan İlkokul Programı ile Tarih, Coğrafya ve Yurttaşlık Bilgisi dersleri birleştirilerek Sosyal Bilgiler dersi olarak müfredata konulmuştur, bundan sonra yakın çevrenin eğitimine daha fazla önem verilmiş, konulara yaşanılan çevreden başlayarak devam edilmiştir (Ambarlı‟dan aktaran Taşkın, 2010).

Verilen bilgiler ışığında formal tarih anlayışı dönemin siyasi ve sosyal gelişmelerinden bağımsız değildir. Bu nedenle hem tarih öğretim programlarında, hem de hazırlanan ders kitaplarında bunun etkisi görülmektedir.

Tarih eğitimi ve öğretimi bilimsel tarihe ve tarihçiliğe bağlıdır. Tarih eğitimine ilişkin beklentiler 16.yy.‟a kadar genellikle yönetici adaylarını idarecilik sanatına hazırlamakla sınırlıyken, bu dönemden sonra buna dini metinlerin yorumlanması ve klasik dillerin öğretilmesine malzeme sağlamak da eklenmiştir. Siyasal milliyetçiliğin yükselmesiyle birlikte tarih, bir disiplin ve bir öğretim programı olarak okul programlarına konulmaya başlanmıştır. Bu dönemden sonra da tarih, ulusal kimliğin inşası ve iyi vatandaş yetiştirme görevlerini yüklenmiştir (Safran, 2008:13,14). Sosyal bilgiler ve tarih öğretiminin genel amaçlarının yeterince bilinmemesi durumunda okullarda okutulan tarih dersleri isim, rakam, sayı ve maddelerin öğretildiği bir ders olmaktan öte bir işleve sahip olmaz. Bu nedenle öğretmen öğrencide beklenen davranış değişikliğine ulaşmak istiyorsa programın amaçlarını bilmelidir. Tarih bilimsel bir çalışma alanı olmasının yanında okullarda okutulan sosyal bir bilim disiplinidir aynı zamanda. Tarih öğretimi formal eğitim kurumları aracılığıyla tarih biliminin ortaya koymuş olduğu bilgi, tutum ve becerileri öğrencide davranış haline getirmeyi hedefler. Sosyal bilgiler ise sosyal bilimlerin ilkokul/ilköğretim çağında bulunan öğrencilere öğretilmesi süreci için kullanılır (Demircioğlu, 2005: 8-11)

2.2. Tarih Öğretiminde Ders Kitaplarının Önemi

Ders kitapları, zorunlu eğitimin Batı Avrupa‟da ortaya çıkmaya başladığı 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren eğitim ve öğretim sürecinin en önemli unsurlarından birisi olmuştur. İçerdiği bilgiler açısından tartışmalı bir yapıya sahip olan tarih dersi ve bu derste okutulan

(25)

kitaplar, her dönemde tartışma konusu olmuştur. Tarih ders kitapları, okutuldukları toplumun politik tercih ve değerlerini yansıtmasının yanında bu materyaller, bir yandan farklı toplumlara ait önemli ve seçilmiş tarihsel bilgiyi sunarken, diğer yandan da öğrencilere hâkim kimlik anlayışını aktarmayı ve onları sosyalleştirmeyi de hedeflemektedir. Başka bir deyişle tarih ders kitapları, iktidarlarca hazırlanan tarih öğretim programları ışığında, öğrencilerin değer, inanç, kişilik ve hayata bakış açılarının şekillenmesinde anahtar rol oynayan materyaller olarak karşımıza çıkmaktadırlar (Demircioğlu, 2013: 120). Modern tarih eğitimi anlayışı ve yapılandırmacı yaklaşım çerçevesinde bakıldığında, öğretmen bilgiye yönlendirmede bir rehber, öğrencinin bilgiyi yapılandırmasında bir yol gösterici rolünü üstlense de günümüzde hala tarih ders kitapları ön plandadır. Önemini yitirmemiştir ve derslerde en fazla kullanılan öğretim materyali olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bütün ders kitapları eğitim programlarının temel ögesidir. Öğrenme öğretme süreci içinde, planlı eğitim uygulamalarında öğrencilerin neler öğreneceğini, öğretmenlerin neler öğreteceğini etkileyen ve gösteren rehber materyal ders kitaplarıdır. Öğretimde, öğretmenin özelliklerini daha iyi kullanmasına, öğrencilerinde öğretmenin anlattıklarını istedikleri zaman ve mekânda, istedikleri oranda tekrar etmesine imkân veren bir ders aracıdır (Hali, 2014: 159).

Ders kitapları, öğrencinin gelişim özelliklerine ve bilgi seviyesine uygun olarak bilişsel ve duyuşsal becerilerle donatılmış metinlerden oluşan, öğretim programlarının ilkeleri doğrultusunda hazırlanan ve içerdiği bilgileri öğrenciye sunan bir öğrenme ve öğretme materyalidir. Öğretim sürecinin ayrılmaz bir parçası olan ders kitapları öğretim programlarında yer alan kazanımların gerçekleştirilmesini sağlayan, öğretmen ve öğrencilerin en sık kullandığı araçlardır. Önceden tasarlanan bilgileri plânlı ve düzenli bir biçimde açıklayan ve dersin hedefleri doğrultusunda öğrenciyi yönlendiren ve yetiştiren temel bilgi kaynağıdırlar (Şahin, 2011, s. 2).

2.3. Ġslam Tarihi Öğretimi

2.3.1. Cumhuriyet Öncesi Ġslam Tarihi Öğretimi

İslam tarihinin, medreselerde öğretilmesi Osmanlıda 19.yüzyıl itibariyle başlamıştır. Öncesinde İslami ilimler içerisinde hadis, siyer ve megazi olarak anlatılan İslam tarihi 19.

(26)

asırda batının tarih telakkisi üzerine yaptığı değişimler neticesinde Osmanlı medreselerinde ders olarak okutulmaya başlanmıştır.

Osmanlılar döneminde İslâm tarihinin bir ilim olarak bilindiğini ve okutulduğunu yani tedavülde olan ilimlerden biri olduğunu söyleyebiliriz. Fakat müfredatta geçmediği için medreselerde okutulup okutulmadığını bilemiyoruz. Belki İslâm tarihi, hususiyetle siyer ve megazi “hadis” derslerinde okutulmuştur. Buna “ahlak” derslerini de ilave edebiliriz. Ayrıca bütün İslami ilimlerin tarihi okutulurken İslâm tarihi bahis mevzuu olmak zorundadır. Bu lüzum da bizi bir şekilde İslâm tarihinin okutulduğuna götürmektir.

II. Meşrutiyet döneminde millî tarih yazımı için kurulan Tarih-i Osmani Encümeni‟nin talimatnamesinin onuncu maddesinde encümenin görevi “Devlet-i Osmaniye‟nin mükemmel bir tarihini vücuda getirmek” olarak belirlenmiştir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak XX. yüzyılın ilk yarısında Müslüman aydınların, ilim anlayışında ve tarih tasavvurunda bir zihniyet dönüşümü açıkça söylemlerde/eserlerde görülmektedir. “Mükemmel bir İslâm Tarihi Yazmak” ve “Mükemmel bir Osmanlı Tarihi Yazmak” sloganlarına sıkça rastlanmaktadır. Müslüman aydınların bu sloganlarının derununda bilimsel bir tarih yazmak kastı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır (Günaltay, 1341, s. 5).

İslam tarihi, bir ders olarak Meşrutiyet Dönemi ıslahat çalışmalarına kadar Osmanlı‟nın tek örgün eğitim kurumu olan medreselerin ders programlarında yer almamıştır. Önce konferans şeklinde okutulan bu ders, daha sonra Darülfünun ‟un ders programlarına girmiştir. İslam Tarihi dersleri ise ilk olarak Hukuk Mektebi‟nde okutulmuş, 1900‟den itibaren ise Darülfünun ‟da okutulmaya başlanmıştır (Taş, 2010)

2.3.2. Cumhuriyet Dönemi Ġslam Tarihi Öğretimi

Türk Tarih Tezi ile tarih anlayışında radikal bir kopuş yaşanmıştır. Tanzimat sonrası başlayan ve gittikçe etkisi artıran “ Avrupa merkezci” ve “Aydınlanmacı” tarih anlayışı II. Meşrutiyet Dönemi‟nin sonlarına doğru yerini yavaş yavaş “millî tarihe” bırakmıştı. Bu millî tarih anlayışı özellikle ilkokullarda etkili olmuş ancak lise müfredatına etkili olarak yansıtılamamıştı. Bu dönemde liseler için yazılan tarih ders kitapları pozitivist ve aydınlanmacı bir bakış açısıyla Fransa ve Fransız Devrimi‟ne odaklanıyor ve Türklük genel olarak Avrupa ile ilişkiler bağlamında karşılaştırılmalı olarak veriliyordu. Daha

(27)

sonraları bu durum I. Türk Tarih Kongresi‟nde özellikle Yusuf Akçura tarafından bire bir Fransız eğitim sistemi için hazırlanan ve tercüme edilen tarih kitaplarında sömürgecilik ve emperyalizmin göz ardı edildiği ve bir çeşit Sosyal Darwinizm yapıldığı eleştirilerine maruz kalıyordu (Toprak, 2012, s. 238). İlkokullarda verilmeye başlayan millî tarih anlayışı ise Türk Tarih Tezi‟nin seküler anlayışından farklı olarak İslamî bir muhtevaya yaslanıyordu. Önceleri İlkçağ konuları arasında yer alan ve insanın yaratılışı ve yeryüzüne dağılışlarını açıklayan kutsal anlatımlar, II. Meşrutiyet ile birlikte yavaş yavaş yerlerini, özellikle Umumî Tarih kitaplarında, uygarlık tarihine bırakmaya başlamıştı (Toprak, 2012, s. 355).

Cumhuriyet sonrası benimsenen yeni eğitim felsefesi diğer alanlarda olduğu gibi tarih ders kitaplarında da etkisini göstermiştir. Ders kitapları hangi dönemde hazırlanmış ise o döneme ait düşüncelerin etkisini taşırlar. Örneğin cumhuriyetin kuruluş döneminde hazırlanmış olan ders kitapları, ulus devlet bilincinin oluşturulmasına yönelik söylemlerden oluşur. Bu dönemde oluşturulan ders kitaplarının içeriği Osmanlı ve İslam tarihinin geri planda bırakılıp köklerin Orta Asya‟ya kadar uzatılmasını amaçlar. Avrupa‟da yaygın bir başvuru kaynağı olan antropolojik ve dilbilimsel yaklaşımların esas alınması, Türklüğe sıkça vurgu yapılması, kitap hazırlanırken Fransız kaynaklarının etkisinden çıkıp kendi kaynaklarımızdan tarihi anlatma yoluna gidilmesi şeklinde hazırlanmıştır (Safran, 2008, s. 16).

Dönemsel olarak ders kitaplarının hazırlanışı ve yazılışı pek çok faktörden etkilenmiştir. Genç kuşaklara toplumsal değerleri ve kültürel birikimi aktarmanın önemli bir aracı olarak görülen tarih ders kitaplarının yazımında bu amaç belirleyici olmaktadır. Bu noktadan hareket eden ders kitabı yazarları, tarihi yanlı anlatmaktan çekinmemekte, bu durum tarih ders kitaplarının nesnelliğini tartışmaya açmakta; konuları anlatış biçimi, konulara verilen önem ve ağırlık, konuların içine yedirilerek sunulan ideolojik, sosyo-kültürel renkler tarih ders kitabının şeffaf olması gereken rengini oldukça bulanık hale getirmektedir (Hayta & Karabağ, 2003).

Cumhuriyet dönemi ile birlikte tarih alanındaki çalışmalar Atatürk‟ün teşvikiyle hız kazanmıştır. 1931 yılında tarih çalışmalarını yürütmek için Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmuştur. Bu cemiyetin çalışmaları sonucunda bir takım tarih dersi için kitaplar yazılmıştır. Bu dönem yazılan ders kitapları şunlardır:

(28)

1. Tarih I Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar 2. Tarih II Orta zamanlar

3. Tarih III Yeni ve Yakın Zamanlar 4. Tarih IV Türkiye Cumhuriyeti

1924 tarih programlarında Avrupa merkezli bir tarih öğretimi söz konusudur. Programda Türk tarihinden ziyade Genel Tarih ve Avrupa Tarihi‟ne öncelik verilmekteydi. 1924 tarihli programın en önemli farkı İslam Tarihi ve Medeniyeti‟ ne yer verilmemesiydi. Lise ve ortaokullarda okutulan bu tarih programı 1927 tarihinde bazı değişikliklere uğrayarak 1930‟lara kadar gelmiştir. 1930‟dan sonra Türk Tarih Tezi‟ne göre ilk, orta ve liseyi kapsayacak şekilde asıl değişime uğramıştır (Çapa, 2002, s. 40-45).

1932‟nin tarih ders kitaplarının ilk cildinde hümanist felsefenin de etkileri net olarak görülmektedir. Bu kitapta Klasik Antikçağ eski Türk Tarihinden on, İslam tarihinden üç kat daha fazla yer tutmaktadır. Türkiye‟nin, Batı‟nın muasır medeniyet seviyesine erişme amacı, zaman içinde değişime uğrayarak Batı‟ya tamamen bağlanmak anlayışına dönüşmüştür. Bu yaklaşımın temelinde ise cumhuriyeti kuran modern elit tabakanın pozitivist ilerlemeci, aydınlanmacı, seküler-laik ve milli devlet ideallerini savunmaları yer almaktadır. Bu yaklaşımın temelinde Türkiye‟nin ilerlemesi ve aydınlanmasının ancak Batı modernliğinin sadece kurumsal düzeyde değil aynı zamanda kültürel boyutuyla da model alınmasına bağlılığı düşüncesi yer almıştır. Bu tezin gerçekleştirilmesi için İsmet İnönü döneminde (1938-1950) özellikle Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel‟in de gayretleriyle millî tarih anlayışından yavaş yavaş uzaklaşılarak batı merkezli hümanist bir tarih anlayışı benimsenmiştir (Köremez, 2005).

İnönü veya Milli Şef olarak nitelendirilebilecek dönem olan 1938-1950 yılları arası siyasi olarak statik bir yapıya sahiptir. Fakat kültürel olarak hareketli yıllar olmuştur. Bu dönemde Atatürk‟ün milli kültür politikasından farklı olarak yeni bir kültürel yapının tesisine geçilmiştir. 1938 yılından sonra resmi politika olarak benimsenip uygulamaya geçilen bu anlayış hümanizmdir. Bu hümanist kültür politikasının ana ekseni batı medeniyeti ve evrensel değerleri ifade etmektedir (Keskin, 2012, s. 114).

“Eğitim Atatürk döneminde olduğu gibi, bu dönemde de öncelikle kalkınma ve modernleşme problemi olarak ele alınmıştır. Atatürk döneminde kültür ve eğitim politikalarının ana eksenini laik ve milliyetçi bir çizgi oluştururken, İnönü döneminde laik-

(29)

hümanist niteliği ağır basan politikalar uygulanmış, ancak milli anlayıştan da büsbütün uzaklaşılmamıştır.” (Dikici, 2008, s. 179).

1946‟dan sonra Demokrat Parti‟nin programında sosyal, hukuki ve kültürel alanlarda olduğu gibi eğitim alanında farklılıklar gösterir. Laiklik ile birlikte din unsurunu tekrar eğitim alanına sokmak için uygun programlar hazırlandığını söyleyebiliriz. CHP‟nin öngördüğü görüşler genel olarak görülmekle birlikte, gelecek nesillerin insani, bütün manevi değerlerle yetiştirilmesi benimsenmektedir (Güneş ve Güneş, 2003, s. 62-64). 1950-1960 yıllarında Türkiye Cumhuriyeti Devleti‟nin başında Demokrat partinin olduğu yıllardır. Demokratik adımlarla başlayıp tekrar askeri bir müdahale ile sona ermiştir. Bu dönemlerde Türk tarihine tekrar ağırlık verilmeye başlanıp, daha sonraki yıllarda da artarak devam etmiştir. Türk tarihinin yanında İslam Tarihi‟nin de tekrar canlandığı bir dönemdi (Keskin, 2012, s. 116).

Tek parti döneminin aksine çok partili hayata geçiş ve Demokrat Parti iktidarını kapsayan yıllar içerisinde eğitim felsefesi olarak katı seküler anlayışın yerini toplumun dini değerleriyle daha barışık bir eğitim felsefesine bıraktığı yıllardır.

1961 askeri darbesi ile başlayıp 1980 askeri darbesi ile biten 20 yıllık dönemin ilk yarısında 20 Ekim 1961‟de kurulan Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nün (TKAE), ikinci yarısında İbrahim Kafesoğlu‟nun ve onun 14 Mayıs 1970‟te kurduğu Aydınlar Ocağı‟nın fikirlerinin etkileri görülmüştür. “İbrahim Kafesoğlu Kemalist tarihi aşırılıklarından arındırarak daha kabul edilir kılmış ve eğitimli okuyucu kitlesini Türk- İslam sentezi fikrine alıştırmıştır” (Copeaux, 2000, s. 66).

1970-1980 yıllarına bakıldığında özellikle 1970 sonrası yaşanan bu gelişmelerin ardından İslam tarihi konularının daha yapıcı bir şekilde ele alındığı görülecektir.

(30)

BÖLÜM III

YÖNTEM

Bu bölümde, araştırmanın modeli, veri toplama araçlarına, verilerin toplanması ve analizine ilişkin bilgilere yer verilmiştir.

3.1. AraĢtırmanın Modeli

Araştırmada tarihsel araştırma yöntemi ve tarama yöntemi bir arada kullanılmıştır. “Tarihsel araştırmalar, dönemin dokümanları dikkatlice okunarak ya da o zamanlarda yaşamış kişilerle görüşmeler yapılarak gerçekleştirilir” (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz & Demirel, 2008, s. 17). Bu yöntemle araştırma konusunun tarihsel geçmişi ve gelişimi incelenir. “Tarama modelleri ise geçmişte ya da var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır” (Karasar, 2003, s. 77). Bu araştırmada dönemin dokümanları kullanılarak lise tarih ders kitaplarındaki durum betimlenmeye çalışılacaktır.

3.2. Veri Toplama Araçları

Araştırmanın verileri Türkiye Cumhuriyeti‟nin eğitim sistemini ve dolayısıyla ders kitaplarının yazımını da etkileyen tarihsel dönemleri temsil eden tarih ders kitaplarından elde edilecektir.

(31)

3.3. Verilerin Analizi

Verilerin çözümlenmesinde, araştırılması hedeflenen olgu veya olaylar hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsayan doküman incelemesi kullanılmıştır. İncelenen ders kitaplarındaki veriler tek tek oluşturulan kategorilere göre tasnif edilmiş ve verilerin çözümlenmesinde nitel içerik analizinin aşamaları kullanılmıştır. Nitel içerik analizi araştırma verilerini sistematik olarak böler ve aşamalı bir şekilde inceler. Analizin boyutları ise materyalin çeşitli kategoriler haline getirilmesi yoluyla önceden belirlenir. Kategoriler tanımlandıktan sonra veriler gözden geçirilir ve var olan kategori listesine uygun bir terim, cümle ya da paragraf bulunduğunda eklenir (Mayring, 2011, s. 117-119)

(32)

BÖLÜM IV

BULGULAR VE YORUM

İncelenen Tarih Ders Kitapları Tablo 1.

Yıllara Göre İncelenen Tarih Ders Kitapları

Kitabın Adı Yazar Adı Yılı Yayın Evi Yayın Yeri Türk Tarihi‟nin

Ana Hatları Tarih 2

Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti

1931 Devlet Matbaası İstanbul

Orta Okul İçin Tarih 2

Ali Haydar Taner 1940 Maarif Matbaası İstanbul Ortaçağ Tarihi A.M.Cansel-

C.Baysun-E.Z. Karal

1942 Maarif Vekaleti Ankara

Ortaçağ Tarihi E.İnal-N. Ormancı 1952 Ders Kitapları LTD.

ŞTİ. İstanbul Ortaokullar için

Tarih 2

Faik Reşit Unat Kamil Su

1954 Kanaat Yayınları İstanbul Tarih Ortaokul

2

Hilmi Oran 1958 Remzi Kitapevi İstanbul Tarih Lise 2 Niyazi Akşit-Emin

Oktay 1961 Milli Eğitim Basımevi İstanbul Testli ve Atlaslı tarih Ortaokul 2 Himmet Akın M.

Çağatay Uluçay 1966 İnkılap ve Aka Kitapevi

İstanbul Orta Okullar

İçin Tarih 2 Niyazi Akşit 1967 Anonim Şirketi Ders Kitapları İstanbul Tarih Lise 2 Emin Oktay 1969 Atlas Yayınevi İstanbul Tarih Lise 2 İ.Kafesoğlu- A.

Deliorman

1977 Meb Devlet Kitapları

(33)

4.1. Birinci Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular

Bu bölümde incelenen ders kitapları, konunun içeriksel dağılımı bakımından incelenmiştir. İslam Tarihi konularının anlatıldığı toplam on bir adet ders kitabına ulaşılmıştır. Talim Terbiye Kurulu tarafından hazırlanan müfredatlar uyarınca İslam tarihi konularının lise ve ortaokulların ikinci sınıflarında okutulduğu tespit edilmiştir. İslam tarihi konularını içeren ders kitaplarının müfredata bağlı olarak bazı dönemlerde “Ortaçağ Tarihi” adıyla da okutulduğu görülmüştür.

Tarih 2 Orta Zamanlar (1931); Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti tarafından 1931 yılında hazırlanan Tarih 2 ders kitabında 8 renkli tablo, 49 harita ve 119 resim bulunmaktadır. Kitabın 1932, 1938, 1941 basımları yapılmıştır. 1931 yılında basılan Tarih 2 Orta zamanlar ders kitabında yer alan 32 üniteden biri de “İslam Tarihi” başlığıyla verilmiştir. Ders kitaplarında başlı başına bir konu olarak ilk kez “İslam Tarihi” başlığı kullanılmıştır. Tablo 2.

1931 Yılına Ait Ders Kitabı İslam Tarihi Ünite Kapsamı

Ünite Yer Verilen Sayfa Numarası

Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı

Konunun Kitaba Oranı %

İslam Tarihi 79-184 105 340 %30.9

Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam tarihine ise 14. ünitede yer verilmiştir. İslam tarihi ünitesi kendi içerisinde 7 bölüm halinde işlenmiştir.

Bunlar:

1. İslam Dini Arabistan‟da Kuruldu

2. İslamiyet‟in Ortaya Çıkışı Sırasında Komşu Devletlerin Durumu 3. Muhammed‟in Belli Başlı Seferleri

4. Hulefa-i Raşidin Devri 5. Emevi Saltanatı

(34)

6. Abbasiler

7. İspanya‟da Endülüs İslam Devleti

Şekil 1. 1931 yılına ait kitapta İslam tarihi ünitesi konu dağılımı

1931 yılına ait kitapta İslam tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen konunun %30 ile Hz. Muhammed dönemi, en az yer verilen konunun ise %6‟ileRaşit Halifeler dönemi olduğu görülmektedir.

Ortaokul İçin Tarih 2 (1940); Ali Haydar Taner tarafından 1940 yılında hazırlanan “Ortaokul İçin Tarih 2” ders kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile ortaokulların 2. Sınıf düzeyinde tüm ülkede 1948 yılına kadar okutulmuştur.165 Sayfadan oluşan ders kitabının 38-78. sayfaları arası İslam Tarihi Ünitesine yer verilmiştir.

Tablo 3.

1940 Yılına Ait Ders Kitabında İslam Tarihi Ünite Kapsamı

Ünite Yer Verilen Sayfa Numarası Toplam Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı Konunun Kitaba Oranı % İslam Tarihi 38-77 40 165 %24.2 Dört Halife dönemi; 6% Emeviler; 24% Hz. Muhammed Dönemi; 30% Abbasiler; 18%

KONU DAĞILIMI

İslamiyet Öncesi Dönem; 10% Endülüs Emevileri; 12%

(35)

Kitapta 29 Ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam tarihine ise 10. ünitede yer verilmiştir. İslam tarihi ünitesi kendi içerisinde 8 bölüm halinde işlenmiştir.

-Ġslam Tarihi A. Arabistan Yarımadası B. Muhammet C. Muhammedin Seferleri D. İlk Dört Halife Devri E. Emevi Saltanatı F. İspanyanın Fethi Türk-Arap Mücadelesi G. Abbasi Halifeleri İslam Devrinde Medeniyet

H. İspanyada Endülüs İslam Devleti

Emeviler 25% Dört Halife Dönemi 8% Abbasiler 14% Hz. Muhammed Dönemi 22% İslamiyet Öncesi Dönem 11% Endülüs Emevileri 20%

KONU DAĞILIMI

(36)

1940 yılına ait kitapta İslam tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm %25 ile Emeviler dönemi olmuştur. Emeviler dönemini sırasıyla Hz. Muhammed dönemi, Endülüs Emevileri ve Abbasiler takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %8‟lik oranla dört halife dönemi olduğu görülmektedir.

Ortaçağ Tarihi (1942); 1942 yılında hazırlanan “Orta Çağ Tarihi” Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Liselerin 2.sınıf düzeyindeki okullarda okutulmuştur. Ders kitabını hazırlayan komisyon İstanbul Üniversitesi Tarih bölümü hocalarından Prof. Dr. Arif Müfid Mansel, Prof. Dr. Cavid Baysun ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi tarih bölümü hocası Prof. Dr. Enver Ziya Karal‟dan oluşmaktadır.168 sayfadan oluşan ders kitabının 27-58. Sayfaları arası İslam Tarihi Konularına yer verilmiştir.

Tablo 4.

Ünite Yer Verilen Sayfa Numarası Toplam Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı Konunun Kitaba Oranı % İslam Tarihi 27-57 30 139 %21.5

Kitapta 8 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 3. ünitede yer verilmiştir. İslam Tarihi ünitesi kendi içerisinde 7 bölüm halinde işlenmiştir. Ünitenin son 2 sayfalık bölümü “İslam Medeniyeti” konusuna ayrılmıştır

- Ġslam Tarihi

A. Müslümanlıktan Önce Araplar

B. Hz. Muhammet Devri – Müslümanlık C. Hulefa-i Raşidin Devri

D. Emeviler E. Abbasiler

F. İspanya Müslümanları G Müslüman Medeniyeti

(37)

1942 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm %27 ile Abbasiler dönemi olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Emeviler, Endülüs Emevileri, Dört Halife dönemi ve Hz. Muhammed dönemi, takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %8‟lik oranla İslamiyet öncesi dönem olduğu görülmektedir. Ortaçağ Tarihi (1952); 1952 yılında hazırlanan “Orta Çağ Tarihi” Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Liselerin 2.sınıf düzeyindeki okullarda okutulmuştur. Ders kitabını hazırlayan komisyon İstanbul Erkek Lisesi Tarih Öğretmeni Ekrem İnal ve Galatasaray Lisesi tarih öğretmeni Nurettin Ormancı‟dan oluşmaktadır. 240 Sayfadan oluşan ders kitabının 42-109. sayfaları arasında İslam Tarihi Konularına yer verilmiştir.

Tablo 5.

Ünite Yer Verilen Sayfa Numarası

Toplam Sayfa

Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı

Konunun Kitaba Oranı %

İslam Tarihi 42-109 67 240 %27.9

Kitapta 10 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 3. ünitede yer verilmiştir. İslam Tarihi ünitesi kendi

Emeviler 19% Abbasiler 27% Hz Muhammed Dönemi 11% Dört Halife Dönemi 12% Endülüs Emevileri 15%

KONU DAĞILIMI

İslamiyet Öncesi

İslam Medeniyeti _Dönem

(38)

içerisinde 7 bölüm halinde işlenmiştir. Ünitenin son 15 sayfalık bölümü “İslam Medeniyeti” konusuna ayrılmıştır.

- Ġslam Tarihi

A. Müslümanlıktan Önce Araplar B. Hz. Muhammed ve Hayatı C. Dört Halife Devri D. Emeviler E. Abbasiler F. İspanya Müslümanları G İslam Medeniyeti

1952 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm diğer kitaplardan farklı olarak %22 ile İslam Medeniyeti konusu olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Hz. Muhammed ve Emeviler, Dört Halife dönemi ve Abbasiler

Emeviler 18% Dört Halife Dönemi 15% Abbasiler 12% Endülüs Emevileri 7% Hz Muhammed Dönemi 18% İslamiyet Öncesi Dönem 8% İslam Medeniyeti 22%

KONU DAĞILIMI

(39)

dönemi, takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %7‟lik oranla Endülüs Emevileri dönemi olduğu görülmektedir.

Ortaokullar İçin Tarih Kitabı 2.Sınıf (1954); Faik Reşit Unat ve Mükerrem Kamil Su tarafından yazılan Ortaokullar için tarih 2. sınıf kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile 1950-1961 yılları arasında 2. sınıf düzeyinde okutulmuştur. 134 sayfadan oluşan ders kitabının 38-67. sayfaları arasında İslam tarihi konularına yer verilmiştir.

Tablo 6.

Ünite Yer Verilen Sayfa Numarası Toplam Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı Konunun Kitaba Oranı % İslam Tarihi 38-67 29 134 %21.6

Kitapta 6 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 2. ünitelerde yer verilmiştir.

- Ġslam Tarihi

 İslamlığın Çıkışı ve Yayılışı  Emeviler

 Abbasiler

(40)

1954 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm diğer kitaplardan farklı olarak %25ile Abbasiler konusu olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Dört Halife dönemi, Hz. Peygamber dönemi ve Emeviler ve Endülüs Emevileri konuları takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %8‟lik oranla İslamiyet Öncesi Dönem dönemi olduğu görülmektedir.

Tarih Ortaokul 2 (1958); 1958 yılında Galatasaray Lisesi Tarih öğretmeni Hilmi Oran tarafından yazılan Tarih Ortaokul 2 ders kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Okullarının 2.sınıf düzeyinde okutulmuştur.187 sayfadan oluşan ders kitabının 52- 88.sayfaları arasında İslam tarihi konularına yer verilmiştir.

Tablo 7.

Ünite Yer Verilen

Sayfa Numarası Toplam Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı Konunun Kitaba Oranı % İslam Tarihi 52-88 36 187 %19.2 Emeviler 17% Dört Halife Dönemi 21% Abbasiler 25% Hz Muhammed Dönemi 17% İslamiyet Öncesi Dönem 8% 0% Endülüs Emevileri 12%

KONU DAĞILIMI

(41)

Kitapta 9 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam tarihine ise 6. ünitelerde yer verilmiştir.

- Ġslam Tarihi

 İslamlıktan Önce Arabistan ve Araplar  Hz. Muhammed ve Savaşları

 Dört Halife Devri  Emeviler Devri

 Endülüs Emevileri Devleti  Abbasiler Devri

 Abbasiler ve Mısırda Türk Devletleri

1958 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm diğer kitaplardan farklı olarak %28 ile Hz. Muhammed konusu olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Dört Halife dönemi, Abbasiler dönemi, Emeviler ve Endülüs Emevileri

Dört Halife Dönemi 22% Emeviler 14% Hz Muhammed Abbasiler Dönemi 17% 28% İslamiyet Öncesi Dönem 5% 0% Endülüs Emevileri 14%

KONU DAĞILIMI

(42)

konuları takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %5‟lik oranla İslamiyet Öncesi Dönem dönemi olduğu görülmektedir.

Tarih 2 (Mesleki ve Teknik Öğretim Ortaokulları İkinci Sınıf) (1961); 1961 yılında İstanbul Eğitim Enstitüsü Tarih Öğretmeni Niyazi Akşit tarafından hazırlanan “Tarih 2” ders kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Ortaokulların ve Yapı ve Ticaret Ortaokulları ile Erkek, Kız Sanat Okullarının 2. sınıf düzeyinde okutulmuştur. 158 Sayfadan oluşan ders kitabının 38-69. sayfaları arasında İslam Tarihi Konularına yer verilmiştir.

Tablo 8.

Ünite Yer Verilen

Sayfa Numarası Toplam Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı Konunun Kitaba Oranı % İslam Tarihi 38-69 31 158 %19.6

Kitapta 21 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 6-7-8-9-10. ünitelerde yer verilmiştir.

- Ġslam Tarihi

 Araplar ve Hz. Muhammed  Dört Halife Dönemi  Emeviler

 Abbasiler ve Mısırda Türk Devletleri  İslam Medeniyeti

(43)

1961 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm diğer kitaplardan farklı olarak %20 ile İslam Medeniyeti konusu olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Hz. Muhammed dönemi, Emeviler ve Dört Halife dönemi, Abbasiler dönemi, takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %6‟lik oranla İslamiyet Öncesi Dönem dönemi olduğu görülmektedir.

Tarih 2 Orta Okullar İçin) (1967); 1967 yılında İstanbul Eğitim Enstitüsü Tarih Öğretmeni Niyazi Akşit tarafından hazırlanan “Orta Okullar İçin Tarih 2” ders kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Ortaokulların 2. sınıf düzeyinde okutulmuştur. 159 Sayfadan oluşan ders kitabının 42-78. sayfaları arasında İslam Tarihi Konularına yer verilmiştir.

Tablo 9.

Ünite Yer Verilen Sayfa

Numarası Toplam Sayfa Sayısı Kitabın Toplam Sayfa Sayısı Konunun Kitaba Oranı %

İslam Tarihi 42-78 36 159 %22.5 Emeviler 17% 17% Abbasiler 13% Dört Halife Dönemi Endülüs Emevileri 10% Hz Muhammed Dönemi 17% İslamiyet Öncesi Dönem 6% İslam Medeniyeti 20%

KONU DAĞILIMI

(44)

Kitapta 23 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 6-10. ünitelerde yer verilmiştir.11.ünite “Türklerin İslam Kültür ve Uygarlığındaki Rolleri” adıyla geçmektedir. İslam Tarihi ünitesi kendi içerisinde 6 bölüm halinde işlenmiştir.

- Ġslam Tarihi

 Müslümanlıktan Önce Arabistan ve Araplar  Hz. Muhammed‟in Hayatı ve Önemli Savaşları  Dört Halife Dönemi

 Emeviler

 Abbasiler ve Mısırda Türk Devletleri

 Türklerin İslam Kültür ve Uygarlığındaki Rolleri

1967 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm %24 ile Emeviler konusu olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Hz. Muhammed dönemi, Dört Halife dönemi ve Abbasiler dönemi, takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %7‟lik oranla İslamiyet Öncesi Dönem dönemi olduğu görülmektedir.

Dört Halife Dönemi 21% Emeviler 24% Hz Muhammed Dönemi 21% Abbasiler 17% İslamiyet Öncesi Dönem 7% İslam Medeniyeti 10%

KONU DAĞILIMI

(45)

Tarih Lise 2 (1969); 1969 yılında Emin Oktay tarafından hazırlanan “Tarih Lise 2” ders kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Liselerin 2. sınıf düzeyinde okutulmuştur. 296sayfadan oluşan ders kitabının 53-122. sayfaları arasında İslam Tarihi Konularına yer verilmiştir.

Tablo 10.

İslam Tarihi 53-122 69 296 %23.3

Kitapta 10 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 3.ünitede 7 bölüm halinde yer verilmiştir.

Ġslam Tarihi

 Müslümanlıktan Önce Araplar  Hz. Muhammed‟in Hayatı  Dört Halife Devri  Emeviler  Abbasiler  Endülüs Emevileri  İslam Kültür ve Uygarlığı

(46)

1969 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm%17 ile İslam Medeniyeti, takiben %16 ile Hz. Muhammed ve Emeviler konusu olmuştur. Bu dönemini sırasıyla Dört Halife dönemi, Abbasiler dönemi, takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %10‟luk oranla İslamiyet Öncesi Dönem dönemi olduğu görülmektedir.

Tarih Lise 2 (1977); 1977 yılında İbrahim Kafesoğlu ve Altan Deliorman tarafından hazırlanan “Tarih Lise 2” ders kitabı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayı ile Liselerin 2. sınıf düzeyinde okutulmuştur. 215 Sayfadan oluşan ders kitabının 1-35. sayfaları arasında İslam Tarihi Konularına yer verilmiştir.

Tablo 11.

İslam Tarihi 1-35 35 215 %16.2

Kitapta 5 ünite başlığına yer verilmiştir. Her ünite kendi içinde farklı konu başlıklarına ayrılmıştır. İslam Tarihine ise 1. ünitede 8 bölüm halinde yer verilmiştir.

Emeviler 16% Abbasiler 14% Dört Halife Dönemi 14%

Endülüs Emevileri Hz Muhammed

13% Dönemi

16%

KONU DAĞILIMI

_{İslamiyet Öncesi}

Dönem 10%

İslam Medeniyeti 17%

(47)

Ġslam Tarihi  İslamiyet‟in Doğuşu  Hz. Muhammed  Hz. Muhammed‟in Savaşları  Dört Halife Devri  Emeviler  Abbasiler  İslam Medeniyeti

1977 yılına ait kitapta İslam Tarihi konularının dağılımına bakıldığında; en fazla yer verilen bölüm %33 ile Hz. Muhammed Dönemi, takiben %21 ile Dört Halife Dönemi, %18 ile Emeviler, %13 ile İslam medeniyeti ve %10 ile Abbasiler takip etmektedir. En az yer verilen konunun ise %5‟lik oranla İslamiyet Öncesi Dönem dönemi olduğu görülmektedir.

Dört Halife Dönemi 21% Emeviler 18% Hz Muhammed Dönemi 33% 10% er Abbasil 0%

KONU DAĞILIMI

İslamiyet Öncesi Dönem 5% eri Endülüs Emevil 13% İslam Medeniyeti

(48)

4.2. Ġkinci Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular

Bu bölümde ders kitapları öğretimsel düzen açısından incelenirken şu hususlara dikkat edilmiştir.

 İncelenen kitaplarda konu anlatımına geçilmeden önce hangi konuların işleneceği bilgisine yer verilmiş midir?

 Konu sonlarında özet ve sonuç kısımlarına yer verilmiş midir?

 İncelenen kitaplarda konu anlatılmadan önce hazırlık sorularına yer verilmiş midir?  İncelenen kitaplarda konu anlatımı sırasında sorulara yer verilmiş midir?

 İncelenen kitaplarda konu sonunda sorulara yer verilmiş midir?

 Konu anlatımında Sözlük (Konu ile ilgili terim ve kavramların açıklanması) kullanılmış mıdır?

Tablo 12.

Ders Kitaplarının Öğretimsel Düzeni Ders Kitapları Konu Planı Hazırlık Sorusu Ünite Sonu Sorusu Özet- Sonuç Bölümü Okuma Parçası Biyografi Resim Harita Terimler Sözlüğü 1931 - - - ✓ - 1940 - - - ✓ - 1942 - - - ✓ ✓ 1952 ✓ - - - - ✓ ✓ 1954 ✓ - ✓ ✓ - ✓ - 1958 ✓ - ✓ - ✓ ✓ ✓ 1961 - - ✓ ✓ - ✓ ✓ 1966 ✓ - ✓ - ✓ ✓ ✓ 1967 ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ 1969 ✓ ✓ ✓ - ✓ ✓ ✓ 1977 ✓ - ✓ - - ✓ ✓