Okuma parçaları ve biyografilere yer verilmesi bakımından kitaplar arasındaki farklılıklar incelenmiştir.
1931, 1940, 1942,1969 ve 1977 yılına ait kitapta da herhangi bir okuma parçası ve biyografiye yer verilmemiştir.
1954 yılına ait kitapta; “Emeviler” konusu işlenirken 56. Sayfada “İkinci Hakem” adlı bir okuma metnine yer verilmiş, metnin içeriğinde adalet duygusunun önemine vurgu yapılmıştır. İslam tarihi öğretimi esnasında kullanılan bu metinlerle öğrencilerin ahlaki değerlere olan bağlılığının artırılmaya çalışıldığı düşünülmektedir.
1958 yılına ait kitapta; “Hz. Muhammed dönemi” konusu işlenirken 63.sayfada 4. Okuma Parçası başlığında Hz. Hamza‟nın Müslüman oluşunu anlatan bir metne yer verilmiştir. “Dört Halife” konusu işlenirken 71.sayfada “Ömer‟in Adaleti” başlığıyla bir okuma metnine yer verilmiştir.
Şekil 14. Okuma parçası: Hz. Ömer'in adaleti
1961 yılına ait kitapta; “Endülüs Emevileri” konusu işlenirken 57. sayfada “Tarık Bin Ziyad‟ın İspanyada Askerlerine Sözleri” başlığıyla bir okuma parçasına yer verilmiştir. Yine aynı kitapta 44. Sayfada “Okuma” başlığı ile peygamberimize ait sözler kullanılmıştır.
1966 yılına ait kitapta; İslam tarihi ünitesinde 54. Sayfada “Hz. Muhammed‟in ilim hakkındaki önemli sözleri” başlığıyla bir okuma metnine yer verilmiştir.
1967 yılına ait kitapta; 51. Sayfada verilen “Hz. Muhammed‟in Bazı Sözleri (Hadis)” ve 66.sayfada verilen “Tarık Bin Ziyad‟ın Askerlerine Sözleri” başlıklı iki okuma metnine yer verilmiştir.
Bu dönemde okutulan ders kitaplarının genelinde öğrencilerin dikkatini çekecek, konuyu daha renkli hale getirecek hikâye, okuma metni ve biyografilere yer verilmediği gözlenmiştir.
BÖLÜM V
SONUÇ VE ÖNERĠLER
Türkiye‟de okutulan tarih ders kitaplarında, İslam tarihi konusunun müstakil bir başlık olarak okutulmasına 1931 yılında basılan “Türk Tarihinin Ana Hatları” adlı ders kitabıyla başlanmıştır. Tarih dersinde İslam tarihi konusunun öğretimi, ortaokul ve liselerin ikinci sınıflarında yapılmaktadır. İslam tarihi konularının yer aldığı ders kitapları “Tarih 2” ismiyle basılmış liseler için kullanılan bazı kitaplarda Ortaçağ Tarihi” ismi de kullanılmıştır. İncelenen ders kitaplarında İslam tarihi konularının kendi içerisinde bölümlere ayrıldığı görülmüştür. Yıllara göre okutulan ders kitaplarına bakıldığında konulara göre dağılımın değişiklik gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır.
Konu içeriğinin aktarımında erken dönem ders kitaplarında, daha ideolojik bir dil kullanıldığı ve yer yer bilimsellikten uzaklaştığı, ayrıca kullanılan dil ve üslubun ilk yıllarda daha ağır iken sonraki yıllarda daha basit ve anlaşılır olduğu sonucuna varılmıştır. Yıldırım ve Şimşek (2015) de çalışmasında laik bir toplumsal kimlik inşa etmek amacıyla ders kitap yazarlarının dönemin tarihsel ve siyasi şartlarından etkilendiğini belirtmiştir. Ancak bu söylemin, Yıldırım (2014) ın çalışmasında belirtilen tarihsel dönemlerde olduğu gibi net çizgilerle ayrılması zordur. Kullanılan ideolojik dil etkisi azalsa da 1950 ve sonrasında da devam ettiği sonucuna ulaşılmıştır.
İslamiyet Öncesi Araplar konusu aktarılırken ilk dönem tarih ders kitaplarında Arap imajının öteki anlatımı üzerinden, olumsuz bir şekilde tasvir edildiği, Akbaba (2014) tarafından da ifade edilmiştir. Hz. Muhammed‟in hayatı ile ilgili konular belli bir kalıp takip edilerek anlatılmış ve bu kalıp, erken dönemden itibaren değişiklik göstermemiştir. Hz. Peygamberin hayatı anlatılırken, ağırlıklı olarak siyasi olaylar tarihi üzerinden bir anlatım yapılmıştır. En fazla yer verilen konunun Hz. Peygamberin savaşlarının tarihi
olduğu tespit edilmiştir.. Erken dönem kitaplarında her ne kadar Hz. Peygamberin yaşamına ait bilgiler güvenilir bulunmasa da Hz. Peygamberin ahlaki yönü öğrencilere değer olarak aktarılmaya çalışılmıştır.
Ortaokul ve liseler için hazırlanan kitaplar arasında pedagojik düzeye uygunluk açısından farklılıklar vardır. Ortaokullar için hazırlanan kitaplarda konular daha sade ve yüzeysel anlatılmıştır fakat ortaokul kitaplarında bahsedilen girift siyasal hadiselerin anlatımının yeterince sadeleştirilmediği gerekçesiyle konunun anlaşılmasının güçleştiği söylenebilir. Konu itibariyle yer verilen pek çok soyut kavramın da (vahiy, Cebrail, nüzul vb.) öğrenci düzeyine uygun biçimde açıklanmadığı görülmüştür. Ayrıca öğrencilerin yaş düzeyine göre mekân algılama becerileri göz önünde bulundurulduğunda konuda bahsi geçen coğrafyalara ait haritaların yeteri kadar kullanılmadığı tespit edilmiştir. İslam tarihi öğretiminde olayların ve kavramların daha iyi anlaşılabilmesi ve somutlaştırılabilmesi adına yeteri kadar görsel materyal kullanıldığını söylemek güçtür. Çoğu renksiz resim ve haritalara yer verilmiştir. Karikatür kullanılmamıştır. İncelenen ders kitaplarında geçmişten bu yana aynı tip görsellerden faydalanıldığı ve yıllara göre yeni içerik oluşturulmadığı söylenebilir.
İslam tarihi öğretiminde tartışmalı ve hassas konuların tarih ders kitaplarında nasıl yer aldığı konusu da önem arz etmektedir. İncelenen ders kitapları arasında bu konuların aktarımında ciddi farklılıklar yoktur. Bu konuların aktarımı rivayetçi bir üslupla yapılmış, yaşanan tarihsel hadiselerin temelinde genel olarak iktidar kavgalarının ve kabilecilik anlayışlarının yer aldığı belirtilmiştir. Tartışmalı hadiselerin cereyan ediş süreçleri detaylarıyla tasvir edilirken, bu hadiselerin çıkış sebepleri nedenselleştirilememiştir.
Kitaplarda yer verilen soruların çeşidi ve düzeyi incelendiğinde, genellikle ünite sonunda anlatımı pekiştirmek için kullanıldığı gözlenmiştir. Sorular daha çok bilgi düzeyinde verilmiş, bilginin kısa süreli bellekte hatırlanıp anımsanabildiğini ölçmeye yöneliktir. İncelenen kitaplar içinde biyografi türüne rastlanmamıştır. Okuma parçaları genellikle İslam tarihindeki önemli bir hadise ya da Hz. Peygamberin hadislerinden oluşmaktadır. İslam tarihi öğretimi yapılırken, bu okuma parçaları sayesinde öğrencilere değer eğitimi kazandırmak amaçlanmaktadır.
Günümüz ders kitaplarında İslam tarihi konuları öğretilirken, kullanılan üsluba dikkat edilmeli anlatılan konunun aynı zamanda pek çok öğrencinin inanç dünyasına da hitap ettiği hiç akıldan çıkarılmamalıdır.
Öğrencinin yaş düzeyi, hazırbulunuşluk düzeyi gibi ölçütler göz önüne alınarak konular aktarılmalıdır. İslam tarihi konularının soyut kavramları da içermesi hasebiyle, öğrencinin soyut kavramları algılayabilme becerisi göz önünde bulundurulmalıdır. Konular materyal destekli öğretim yoluyla aktarılmalı olabildiğince çeşitli materyalden faydalanılmalıdır. Öğrencilere gezi imkânı sunulmalı ve müze ziyaretleri yapılmalıdır. Topkapı Saray Müzesi ve Kutsal Emanetler Dairesi mutlaka görülmeli ya da sanal müze uygulamaları kullanılmalıdır.
Tartışmalı ve hassas konuların öğretiminde öğrencilerin kafalarındaki soru işaretleri giderilmeli, öğrenci açık fikirlilikle sorularını cevaplandırabilmelidir. Kerbela hadisesi gibi üzücü bir olayın ders kitaplarında tüm detaylarıyla tasvir edilmesinin ortaokul seviyesindeki öğrencilerin duygusal gelişimi açısından ne denli etkileyici olduğu tartışma konusudur. Ayrıca konunun aktarımında farklı kaynaklardan yararlanılması ve öğrencinin bu kaynakları değerlendirebileceği bir seviyeye ulaşması sağlanmalıdır.
Kaynaklar açık anlaşılır ve güvenilir bilgiler içermelidir. İslam Tarihi konularına yer veren ders kitapları öğrencilerin beklentilerini karşılamalı ve zihin dünyalarında karşılık bulmalıdır.
KAYNAKLAR
Akbaba, B. (2015). Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşundan günümüze lise tarih ders kitaplarında Türk-Arap ilişkilerinin sunumu ve Arap imajı. Gazi Üniversitesi Gazi
Eğitim Fakültesi Dergisi, 34 (3), 337-356.
Akın, H. & Uluçay, Ç. (1966). Testli ve atlaslı tarih ortaokul II. İstanbul: İnkılap Akşit, N. & Oktay E. (1961). Tarih Lise II. İstanbul: Milli Eğitim
Akşit, N. (1967). Ortaokullar için tarih II. İstanbul: Ders Kitapları Anonim Şirketi Aktürk, M. (2014). Bernard Lewis’in İslam tarihine yaklaşımı. (Yüksek Lisans Tezi). Akyüz, Y. (1994). Türk eğitim tarihi. İstanbul: Kültür Koleji
Algül, H. (1986). İslam Tarihi I İstanbul: Gonca
Altunışık, R, Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S. & Yıldırım, E. (2005). Sosyal bilimlerde
araştırma yöntemleri. Sakarya: Sakarya
Altuntaş, H & Şahin, M. (2008). Kur’an-ı Kerim meali. Diyanet İşleri Başkanlığı
Aslan, E. (2010). Türkiye Cumhuriyeti‟nin ilk ders kitapları. Eğitim ve Bilim, 35(158),215-231.
Ata, B. (2007). Kıdemli ve aday tarih öğretmenlerinin tarih Dersini Sevmeyen lise öğrencisine yönelik yaklaşımları. Ankara: Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2, 29- 42.
Ata, B. (2017). Türkiye‟de bir psikolog tarih ders kitabı yazarı oldu: psikolog Ali Haydar Taner ve ortaokul için tarih- II üzerine. Turkish History Education Journal, 6(2), 215-242.
Ata, B. (2017). Mehmet Akif Ersoy‟un “Gür Hisli”, Gür İmanlı” ve “İki Gözü Nevzad‟ı : Abdüllatif Nevzad Ayasbeyoğlu ve milli eğitim tarihimiz. Ankara: Hamideli Tarih
Avcı, C. (Ed.) (2012). İlk dönem islam tarihi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. & Demirel, F. (2008). Bilimsel
araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
Cansel, A.M. &Baysun, C. & Karal, E.Z. (1942). Ortaçağ Tarihi. Ankara: Maarif Vekaleti Copeaux, E. (2006). Tarih ders kitaplarında (1931-1993): Türk tarih tezinden
türkislâm sentezine. İstanbul: İletişim
Çapa, M. (2002) .Cumhuriyet‟in ilk yıllarında tarih öğretimi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap
Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 29-30, 39-55.
Demircioğlu, İ. H. (2013). tarih ders kitabı yazımında yeni yaklaşımlar. Karadeniz Araştırmaları,
38, 119-133.
Demircioğlu, İ. H. (2008). Türkiye‟de tarih eğitiminin tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür
Dergisi, 6(12), 430-450.
Engin,V. (2003). 1868’den 1923’e Mekteb-i sultani, İstanbul: Yeditepe. Günaltay, M. Şemseddin.(1924).İslâm tarihi, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye. Hamidullah, M. (2003). İslam peygamberi (S. Tuğ, Çev.). İstanbul: İrfan.
Hayta, N. & Karabağ, Ş.G. (2003). Tarih ders kitapları nasıl analiz edilmelidir? N. Hayta (Ed.), Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu (31-45). Ankara: Nobel.
Hizmetli, S. (1991). İslam tarihçiliği üzerine. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Hizmetli, S. (2006). İslam tarihi: İlk dönem. Ankara: Ankara Okulları.
İnal, E & Ormancı, N. (1952). Ortaçağ tarihi. İstanbul: Ders Kitapları. Kafesoğlu, İ. & Deliorman A. (1977). Tarih lise II. Ankara: Milli Eğitim. Kalın, İ. (2016). İslam ve batı Ankara: İsam.
Kalın, İ. (2016). Ben, öteki ve ötesi İstanbul: İnsan.
Karaca, N. (2008). Pozitivizmin erken cumhuriyet dönemine etkisi. Ankara: Anı.
Karasar, N. (2003). Bilimsel araştırma yöntemi. (Gözden geçirilmiş 12. baskı). Ankara: Nobel.
Keskin, Y. (2013). Cumhuriyet dönemi ortaokul tarih programlarına yönelik bir analiz: politik ve ideolojik yaklaşımların programlara yansıması, Elektronik Sosyal Bilimler
Dergisi,40(11), 109-128.
Köksal M. A.(1987). İslam tarihi I-II İstanbul: Şamil.
Köremez, B. (2005). Demokrat parti dönemi liselerde tarih eğitimi üzerine bir araştırma.(Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
Mayring, P. (2011). Nitel sosyal araştırmaya giriş. Ankara: Bilgesu. Oktay, E. (1969). Tarih Lise II. İstanbul: Atlas.
Oran, H. (1958). Ortaokul için tarih II. İstanbul: Remzi.
Safran, M. (2008). Türkiye‟de tarih eğitimi ve öğretimi. Safran, M. ve D. Dilek (Yay. Haz.).
21.Yüzyılda kimlik, vatandaşlık ve tarih eğitimi içinde (s. 13-23). İstanbul: Yeni
İnsan.
Sarıçam, Ö. & Erşahin, S. (2003). İmam Hatip Liseleri İslam Tarihi, s. 16. Sırma. İ. S. (2012) İslam’ın ilk dönem tarihi İstanbul: Beyan.
Şahin C. (Ed.) (2003). Ders kitabı inceleme kılavuzu Ankara: Gündüz.
Şahin, M. & Köksal, H. (2003). Tarih ders kitapları ve tarihin mantığı, N. Hayta (Ed.), Konu
Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu (46-79), Ankara: Nobel. Tarih Taner, A. H. (1940). Ortaokul için tarih II. İstanbul: Maarif.
Taşkın, A. (2016). Cumhuriyet döneminde ilkokul tarih sosyal bilgiler ders kitaplarında
eskiçağ tarihinin öğretiminin incelenmesi.(Yüksek lisans tezi). https://tez.yok.gov.tr
sayfasından erişilmiştir.
TTTH. (1931c). Tarih II: ortazamanlar. İstanbul: Devlet.
Unat, F. R. & Su, K. (1954). Ortaokullar için tarih II. İstanbul: Kanaat
Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. (Gözden geçirilmiş 6. baskı). Ankara: Seçkin
Yıldırım, T. (2014). Meşrutiyet ten günümüze tarih ders kitaplarında Türk kimliğinin
inşası.(Doktora tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
Yıldırım, T. & Şimşek, A. (2015). Erken cumhuriyet dönemi lise tarih ders kitaplarında din Anlatısı. Eğitim ve Bilim, 40(179).
Yıldız, H. D. (1991). Arap. İslam Ansiklopedisi içinde (c. 3, ss.272-276). Ankara: TDV.
Yürük, T. (2011). Cumhuriyet dönemi din öğretimi program anlayışları. (Doktora tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.