1. BÖLÜM
8.9. Zarf
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 66. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde sıfat maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.
8.9. Zarf
Zarf ( Alm. Adverbium, Umstandswort; Fr. adverbe; İng. adverb)
Fiillerin, sıfatların, sıfat-fiillerin ve görev bakımından zarf niteliğindeki kelimelerin anlamlarını zaman, ölçü, niteleme, yer, yön vasıta, miktar, şart gibi çeşitli bakımlardan etkileyerek daha belirgin duruma getiren veya sınırlayan kelime türü: dün, bugün, yarın, sonra, şimdi vb. (zaman bakımından); ileri, geri, beri, ait (yer, yön bakımından); az, çok, biraz, kısmen, daha, pek vb. (ölçü bakımından); t a t l ı sert, a ç ı k mavi, k o y u yeşil, u z u n u z u n konuştuğu konu, s ı m s ı k ı kapatmak, i y i anlamak vb. (niteleme, tarz bakımından):
165 düşünmeyi pek severdi (Sait F. Abasıyanık, Bütün Eserleri 3, s. 19) vb.
(ZK)
belirteç ( Osm. zarf ; Fr. adverbe; İng. adverb; Alm. Adverbium, Umstandswort) ( Derl. katmaç)
Bir eylemin, bir sıfatın ya da bir başka belirtecin anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik, soru kavramları bakımından etkileyen sözcük: Çok konuşuyor; Erken gelince şaşırdık; En iyi arkadaş kitaptır; En fazla kazanan en çok çalışandır vb.
(VH)
ZARF ( Osm. zarf, hâl ; Fr. adverbe). Bir fiilin, bir sıfatın veya bir başka zarfın anlamını değiştirerek daha belirgin hale getiren kelime türü. Ör. en, çok, daha, niçin, nasıl, yukarı, ileri, şimdi, yarın, erken. Zarfın NİCELİK—NİTELİK ZARFI, SORU, YER, ZAMAN ZARFI gibi çeşitleri vardır. Krş. BAĞIMSIZ KELİME.
* sav sanı: Gram. Ist. 1934 // zarf: Banguoğlu 1940, 37; 1974, 371; Fel. ve Gram. Ter. 1942; TS 1945, 1955, 1959, 1966, 1969; Dilb. Ter. 1949;
Mansuroğlu 1958; Ergin 1958, 374; ML 1973, XII, 907-1; Saraç 1976, 30;
Eraslan 1980; Bilgegil 1982, 216; Vardar 1988 // ulaç: Emre 1945, 359 //
belirteç: Hatiboğlu 1969, 1982; TS 1974, 1983; Saraç 1976, 30; Gencan 1979, 409; Vardar 1980, 1988; Özön 1986.
(AT)
zarf Bkz. belirteç.
belirteç (İng. adverb; Alm. Adverbium, Umstandswort; Fr. adverbe)
Eylemlerden, sıfatlardan, belirteçlerden önce gelerek bunların anlamlarını etkileyen sözcük.
Belirteçler önüne geldikleri sözcüklerin anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik ve soru kavramları bakımından etkiler. Türkçede pek çok sözcük belirteç olarak kullanılır. Bu sözcüklerden bazıları şunlardır: hemen, şimdi, çok, az çok, en çok, biraz, son derece, sabaha karşı, akşama doğru, önce, sonra, çabuk, hızlı, yavaş, ileri, geri, birden bire, ansızın… gibi.
Görev ve anlamları bakımından belirteçler aşağıda belirtilen bölümlere ayrılır:
166 zaman belirteçleri, yer-yön belirteçleri, ölçü belirteçleri (azlık, çokluk), niteleme ve durum belirteçleri, soru belirteçleri
(MH)
zarf bkz. belirteç.
belirteç (Alm. Adverbium; Fr. adverbe; İng. adverb) Bir eylemin, bir eylemsinin, bir önadın ya da başka bir belirtecin anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik, soru kavramlarıyla etkileyen sözcük:
Belirtecin temel görevi, eylemi çeşitli yönlerden etkilemektir. Bu nedenle, tümce içindeki yeri genellikle eylemin yanıdır. Ancak, Türkçe tümcede, sözcüklerin önemi eyleme yaklaştıkça arttığından, asıl söylenmek istenen söz, eylemin yanına getirilir. Bu durumda, doğal olarak, belirtecin yeri de değişir. Eylemin yanında yer alması gereken belirteç, tümcenin ortalarına, hatta başına gelebilir. Zaman ve yer belirten belirteçlerin özneden önce gelmesiyse oldukça yaygındır.
Türkçede, bir sözcük, belirteç olduğu halde, ad ya da önad olarak kullanılabildiği gibi, bir ad veya önad da belirteç olarak kullanılabilir. Bir adın ya da önadın ne zaman belirteç gibi kullanıldığı, ancak doğrudan doğruya eylemi etkileyip etkilemediğinden anlaşılır. Örneğin,
Uslu çocukları severim
tümcesinde uslu sözcüğü, addan yani çocuk sözcüğünden önce gelerek onu nitelediği için önaddır. Ancak, aynı sözcük,
Yaramazlık yapma, uslu otur
tümcesinde doğrudan doğruya eylemi etkilediği için, belirteç olmaktadır.
Adlar da, özellikle ikileme kurdukları zaman, belirteç olarak kullanılır:
Bingöl Dağı çiğdem çiğdem yeşerir. (C. Külebi)
(NK)
8.9.1. İçerik Çözümlemesi 8.9.1.1. Tanım Türü
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanım türleri tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
İçlemsel + + + + +
Kaplamsal - - - - -
İşari/Gösterimsel - - - - -
167
Bağlamsal - - - - -
Sözlüksel - - - - -
Tablo 67. Tanım Türleri
Bütün sözlüklerde zarf maddebaşının tanımı içlemsel tanım türünde yapılmıştır.
8.9.1.2. Tanım Türü Ölçütleri
Yukarıda verilen zarf maddebaşının içlemsel tanım türü ölçütlerine göre değerlendirilmesi tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Kesinlik + + + + +
Kısalık - - + + -
Doğrudan üst kavram + + + + +
Bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması
+ + + + +
Nesnellik + + + + +
Kaynak güvenilirliği + + + + +
Hedef kitle + + + + +
İlgili alana referans + + + + +
Bir kavram sistemine referans + + + + +
Dilin doğru kullanımı + + + + +
Kısır döngüden/totolojiden kaçınma + + + + +
Olumluluk + + + + +
Çeviriden kaçınma + + + + +
Diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma
+ + + + +
Üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu
+ + + + +
Tablo 68. İçlemsel Tanım Ölçütleri
168 Bütün sözlüklerde zarf maddebaşı tanımlanırken şu içlemsel tanım ölçütlerine uyulmuştur: kesinlik, doğrudan üst kavram referans, bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması, nesnellik, kaynak güvenilirliği, hedef kitle, ilgili alana referans, bir kavram sistemine referans, dilin doğru kullanımı, kısır döngüden/totolojiden kaçınma, olumluluk, çeviriden kaçınma, diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma, üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu. Kısalık ölçütüne ise AT ve MH’de uyulmuştur.
8.9.1.3. Tanımda Yardımcı Unsurlar 8.9.1.3.1. Çapraz Gönderim
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanımlarında geçen çapraz gönderim durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Metin içi - - + + -
Metin dışı - - + - -
Tablo 69. Çapraz gönderim
Sözlüklerde zarf maddebaşı tanımlanırken AT ve MH’de çapraz gönderim yapılmıştır. AT’de hem metin içi hem de metin dışı çapraz gönderim yapılırken MH’de yalnızca metin içi çapraz gönderim yapılmıştır.
8.9.1.3.2. Örneklendirme
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanımlarında geçen örneklendirme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Örneklendirme + + + + +
Tablo 70. Örneklendirme
Bütün sözlüklerde zarf maddebaşının tanımında örneklendirme yapılmıştır.
169 8.9.1.3.3. Etiketleme
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanımlarında geçen etiketleme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Etiketleme - - - - -
Tablo 71. Etiketleme
Hiçbir sözlükte zarf maddebaşının tanımında etiketleme yapılmamıştır.
8.9.1.3.4. Tablo/Görsel Kullanımı
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanımlarında geçen tablo/görsel kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Tablo/Görsel - - - - -
Tablo 72. Tablo/Görsel Kullanımı
Hiçbir sözlükte zarf maddebaşı tanımlanırken tablo/görsel kullanılmamıştır.
8.9.1.3.5. Ek Bilgi
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanımlarına ilişkin ek bilgi kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
Tablo 73. Ek Bilgi
Zarf maddebaşı tanımlanırken VH dışında, dört sözlükte de ek bilgi verilmiştir.
8.9.2. Biçim Çözümlemesi
Yukarıda verilen zarf maddebaşının tanımlarına ilişkin biçimsel çözümleme tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Ek Bilgi + - + + +
170
ZK VH AT MH NK
Maddebaşı olan terim koyu (bold) yazılmalı
+ + + + +
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 74. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde zarf maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.