1. BÖLÜM
8.5. Küçük ünlü uyumu
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 34. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde benzeşme maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.
8.5. Küçük ünlü uyumu
Küçük ünlü uyumu ( Alm. Labialharmonie, Labialassimilation; Fr. harmonie labiale, assimilation labiale ; İng. labial harmony, labial assimilation)
Türkçe kelimelerin ilk hecelerindeki ünlülerin düz veya yuvarlak oluşlarına göre onu izleyen hecelerdeki ünlülerin, kelimenin ilk hecesi düz ünlülü ise düz, yuvarlak ünlülü ise dar yuvarlak veya geniş düz olarak gelmesi kuralı: yazı, yazmalar, tanıdık, susamak, uyanık, yükseliş, oda, öksüz, oğul, korku, dolu gibi.
(ZK)
küçük ünlü uyumu ( Osm. küçük ahenk kaidesi ; Fr. harmonie labiale, assimilation labiale; İng. labial harmony, labial assimilation; Alm. Labialharmonie, Labialassimilation)
( Derl. dudak uyumu, dudak uyumu kanunu, küçük ahenk kanunu, dudak benzeşmesi, düzlük yuvarlaklık uyumu)
Türkçe bir sözcükte, düz ünlüden sonra düz ünlünün; yuvarlak bir ünlüden sonra, dar yuvarlak veya geniş düz ünlünün gelmesi: Evler, etek, salkımlar, ördek, oğlak, uzak, odun, oluk, çocuk, üzgün vb.
(VH)
141 KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU ( Fr. assimilation labiale, harmonie labiale).
Türkçe kelimelerde düz ünlüden sonra düz ünlünün, yuvarlak ünlüden sonra dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlünün gelmesi kuralı. Ör. kapıdan, incecik, gündelik, kavuşmak, korucu, köpükler. Krş. ÜNLÜ UYUMU.
* dudak benzeşmesi: Banguoğlu 1940, 16; 1959, 133; 1974, 80; Eraslan 1980 // dudak uyumu: Mansuroğlu 1958, SV 82; Banguoğlu 1959, 137;
1974, 84 // düzlük-yuvarlaklık uyumu: Ergin 1958, 76; Bilgegil 1982, 303 // küçük ünlü (sesli) uyumu: Hatiboğlu 1969, 1982; ML 1973, XII, 456-3; Banguoğlu 1974, 80; TS 1974, 1983; Gencan 1979, 46; Vardar 1980, 1988; Saraç 1985, 105; Özön 1986.
(AT)
küçük ünlü uyumu (İng. labial harmony, labial assimilation; Alm.
Labialharmonie, Labialassimilation; Fr. harmonie labiale, assimilation labiale) Türkçe bir sözcükte düz ünlülerden sonra düz ünlülerin, yuvarlak ünlülerden sonra dar yuvarlak ya da geniş düz ünlülerin gelmesi gerekliliğinin dayandığı ses özelliği.
Küçük ünlü uyumuna göre ünlülerin sıralanışını bir çizelgede şöyle gösterebiliriz:
Düz ünlülerden sonra Yuvarlak ünlülerden sonra a → a,ı anlam, açık o → a, u oynamak, okul e → e, i elemek, eğitim ö → e, ü öğretmen, öğüt ı → a, ı ısmarlamak, ısınmak u → a, u uyanmak, uyku i → e, i izlemek, izin ü → e, ü üretmek, ütü
Bu duruma göre Türkçe sözcüklerde /o/, /ö/ sesleri yalnızca birinci hecede bulunur. Birinci heceden sonra /o/, /ö/ sesleri bulunan sözcükler, Türkçeye yabancı dillerden geçen sözcüklerdir: horoz, alkol, radyo, profesör, konsolos, aktör, daktilo, doktor… gibi. Küçük ünlü uyumuna uymayan bu yabancı kökenli sözcüklere gelen ekler, sözcüklerin son hecesindeki ünlülere uyar: doktorluk, radyoculuk, konsolosluk, aktörlük… gibi.
Türkçe sözcüklerde /o/, /ö/, /u/, /ü/ sesleri ile /ı/, /i/ sesleri bir arada bulunmaz. Bu ünlülerin bir arada bulunduğu sözcükler yabancıdır: ümit, mühim, sinüs, hürriyet, jüri, enstitü… gibi.
(MH)
küçük ünlü uyumu (Alm. Labialharmonie, Labialassimilation; Fr. harmonie labiale, assimilation labiale; İng. labial harmony, labial assimilation) Türkçe sözcükte, ilk seslemde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa, onu izleyen ünlünün de düz ünlü; yuvarlak ünlü varsa, bunu izleyen ünlünün de dar yuvarlak (u, ü) ya da düz geniş ünlü (a,e) olması.
Küçük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler:
Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükleri üç kümede toplayabiliriz:
142 1. İlk sesleminde düz ünlü bulunduğu halde onu izleyen seslemlerde yuvarlak ünlü bulunan Türkçe sözcükler:
avuç (avıç yerine) yağmur (yağmır yerine) çamur (çamır yerine) savurmak (savırmak yerine) kabuk (kabık yerine) kavurmak (kavırmak yerine)
2. İlk sesleminde düz ünlü bulunduğu halde, onu izleyen seslemlerde dar yuvarlak ünlü bulunan yabancı kökenli sözcükler:
tambur Anamur
kamus kanun
3. Son sesleminde o, ö ünlüsü bulunan yabancı sözcükler:
şoför doktor
profesör motor
Türkçede yalnız (-ı)yor eki küçük ünlü uyumuna uymaz:
al-ı-yor gör-ü-yor
gid-i-yor gül-ü-yor
(NK)
8.5.1. İçerik Çözümlemesi 8.5.1.1. Tanım Türü
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanım türleri tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
İçlemsel + + + + +
Kaplamsal - - - - -
İşari/Gösterimsel - - - - -
Bağlamsal - - - - -
Sözlüksel - - - - -
Tablo 35. Tanım Türleri
Bütün sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımı içlemsel tanım türünde yapılmıştır.
8.5.1.2. Tanım Türü Ölçütleri
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının içlemsel tanım türü ölçütlerine göre değerlendirilmesi tabloda şöyle gösterilebilir:
143
ZK VH AT MH NK
Kesinlik + + + + +
Kısalık + + + + +
Doğrudan üst kavram + - + + -
Bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması
+ + + + +
Nesnellik + + + + +
Kaynak güvenilirliği + + + + +
Hedef kitle + + + + +
İlgili alana referans + + + + +
Bir kavram sistemine referans + + + + +
Dilin doğru kullanımı + + + + +
Kısır döngüden/totolojiden kaçınma + + + + +
Olumluluk + + + + +
Çeviriden kaçınma + + + + +
Diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma
+ + + + +
Üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu
+ + + + +
Tablo 36. İçlemsel Tanım Ölçütleri
Bütün sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşı tanımlanırken şu içlemsel tanım ölçütlerine uyulmuştur: kesinlik, kısalık, bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması, nesnellik, kaynak güvenilirliği, hedef kitle, ilgili alana referans, bir kavram sistemine referans, dilin doğru kullanımı, kısır döngüden/totolojiden kaçınma, olumluluk, çeviriden kaçınma, diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma, üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu.
Doğrudan üst kavram referansı ölçütüne ise VH ve NK dışında, üç sözlükte de uyulmuştur.
144 8.5.1.3. Tanımda Yardımcı Unsurlar
8.5.1.3.1. Çapraz Gönderim
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımlarında geçen çapraz gönderim durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Metin içi - - + - +
Metin dışı - - + - -
Tablo 37. Çapraz gönderim
Sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşı tanımlanırken AT ve NK’de çapraz gönderim yapılmıştır. NK’de yalnızca metin içi çapraz gönderim yapılırken AT’de hem metin içi hem de metin dışı çapraz gönderim yapılmıştır.
8.5.1.3.2. Örneklendirme
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımlarında geçen örneklendirme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Örneklendirme + + + + +
Tablo 38. Örneklendirme
Bütün sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımında örneklendirme yapılmıştır.
8.5.1.3.3. Etiketleme
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımlarında geçen etiketleme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Etiketleme - - - - -
Tablo 39. Etiketleme
145 Hiçbir sözlükte küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımında etiketleme yapılmamıştır.
8.5.1.3.4. Tablo/Görsel Kullanımı
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımlarında geçen tablo/görsel kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Tablo/Görsel - - - + -
Tablo 40. Tablo/Görsel Kullanımı
Sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşı tanımlanırken yalnızca MH’de tablo kullanılmıştır.
8.5.1.3.5. Ek Bilgi
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımlarına ilişkin ek bilgi kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
Tablo 41. Ek Bilgi
Sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşı tanımlanırken yalnızca MH ve NK’de ek bilgi verilmiştir.
8.5.2. Biçim Çözümlemesi
Yukarıda verilen küçük ünlü uyumu maddebaşının tanımlarına ilişkin biçimsel çözümleme tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Maddebaşı olan terim koyu (bold) yazılmalı
+ + + + +
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
ZK VH AT MH NK
Ek Bilgi - - - + +
146
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 42. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde küçük ünlü uyumu maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.