1. BÖLÜM
8.10. Zamir
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 74. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde zarf maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.
8.10. Zamir
Zamir ( Alm. Pronomen, Fürwort; Fr. pronom; İng. pronoun; Osm. zamîr) Kişilerin ve canlı cansız ad grubundaki varlıkların yerini tutma, onları işaret veya soru yolları ile temsil etme görevi yüklenmiş olan ad soylu kelime türü. Şahıs gösteren ben, sen, o, bunlar, şunlar, onlar şahıs zamirleri, dönüşüklülük gösteren kendim, kendin, kendi, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri zamirleri; bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar işaret zamirleri; biri, birisi, başkası, herkes, kimse vb.
belirsizlik zamirleri; hangisi, kim, ne, neyi, neden vb. soru zamirleri; bağlama görevi yüklenen bağlama zamiri ‘ki’ gibi türleri vardır.
(ZK)
171 adıl ( Osm. zamir ; Fr. pronom; İng. pronoun; Alm. Pronomen, Fürwort)
( Derl. adsı, içlem, adınsı, adcıl)
Kişi, özlük, gösterme, soru ve belirsizlik kavramları vererek, varlıkların yerini tutan sözcük: Ben, sen, o, biz, siz, onlar; kendim, kendin, kendi (kendisi), kendimiz, kendiniz, kendileri; bu (bunlar), şu (şunlar), o (onlar); kim (kimi, kime, kimde, kimden, kimin); ne (neyi, neye, nede, neden, neyin; nenin); biri, birisi, birbiri, bazısı, kimisi vb.
(VH)
ZAMİR ( Osm. zamîr ; Fr. pronom). Bir varlığın yerini tutan kelime türü. Ör. ben, sen, o, biz, siz, onlar; kendim, kendin, kendi…; bu, şu, o; hangi, biri. Türkçe’de zamirlerin BELİRSİZ, DÖNÜŞLÜ ZAMİR, GÖSTERME, SORU ve ŞAHIS ZAMİRİ gibi çeşitleri vardır. Krş. BAĞIMSIZ KELİME.
* oruntak, orunluk (ad orunluğu): Gram. Ist. 1934 // zamir: Gram. Ter.
1940; Banguoğlu 1940, 33; 1974, 356; Fel. ve Gram. Ter. 1942; TS 1945, 1955, 1959, 1966, 1969; Üçok 1947, 99; Dilb. Ter. 1949; Mansuroğlu 1958;
Ergin 1958, 379; ML 1973, XII, 901-1; Saraç 1976, 1044; Eraslan 1980;
Bilgegil 1982, 208; Vardar 1988 // adıl: Hatiboğlu 1969, 1982; TS 1974, 1983;
Saraç 1976, 1044; Gencan 1979, 254; Vardar 1980, 1988; Özön 1986.
(AT)
zamir Bkz. adıl.
adıl (İng. pronoun; Alm. Pronomen; Fr. pronom)
Adların yerini tutan ve dillerde sınırlı sayıda bulunan sözcüklerden her biri.
Adıllar ad olmadıkları halde, adların yerine kullanılır; kişi, özlük, işaret, soru ve belirsizlik anlamı verirler. Adıllar yedi bölüme ayrılır:
kişi adılları : ben, sen, o, biz, siz, onlar işaret adılları : bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar soru adılları : kim, kimler, ne, neler, kaç, hangi
dönüşlü adıllar : kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri
belgisiz adıllar : biri, kimi, herkes, bazısı, birçoğu, herbiri ilgi adılı : Mehmet’inki, benimki, onlarınki
iyelik eki (adılı) : kitabım, evimiz, komşunuz, çocuklarım
(MH)
zamir bkz. adıl.
adıl (Alm. Pronomen, Fürwort; Fr. pronom; İng. pronoun) Birtakım yinelemelerden kaçınmak için adların ya da ad öbeklerinin yerine kullanılan sözcüklere verilen ad. Örneğin,
En iyi arkadaşım iki yıl önce İzmir’e gitti En iyi arkadaşımı bir daha hiç görmedim
172 tümceleri, gerek konuşma, gerekse yazı dilinde arka arkaya ancak aşağıdaki biçimde söylenir:
En iyi arkadaşım, iki yıl önce İzmir’e gitti. Onu bir daha hiç görmedim.
Bu son tümcedeki siyah dizili sözcük, en iyi arkadaşımı öbeğinin yerini tuttuğundan bir adıldır.
(NK)
8.10.1. İçerik Çözümlemesi 8.10.1.1. Tanım Türü
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanım türleri tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
İçlemsel + + + + +
Kaplamsal - - - - -
İşari/Gösterimsel - - - - -
Bağlamsal - - - - -
Sözlüksel - - - - -
Tablo 75. Tanım Türleri
Bütün sözlüklerde zamir maddebaşının tanımı içlemsel tanım türünde yapılmıştır.
8.10.1.2. Tanım Türü Ölçütleri
Yukarıda verilen zamir maddebaşının içlemsel tanım türü ölçütlerine göre değerlendirilmesi tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Kesinlik + + + + +
Kısalık - - + - +
Doğrudan üst kavram + + + + +
Bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması
+ + + + +
Nesnellik + + + + +
173
Kaynak güvenilirliği + + + + +
Hedef kitle + + + + +
İlgili alana referans + + + + +
Bir kavram sistemine referans + + + + +
Dilin doğru kullanımı + + + + +
Kısır döngüden/totolojiden kaçınma + + + + +
Olumluluk + + + + +
Çeviriden kaçınma + + + + +
Diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma
+ + + + +
Üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu
+ + + + +
Tablo 76. İçlemsel Tanım Ölçütleri
Bütün sözlüklerde zamir maddebaşı tanımlanırken şu içlemsel tanım ölçütlerine uyulmuştur: kesinlik, doğrudan üst kavram referansı bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması, nesnellik, kaynak güvenilirliği, hedef kitle, ilgili alana referans, bir kavram sistemine referans, dilin doğru kullanımı, kısır döngüden/totolojiden kaçınma, olumluluk, çeviriden kaçınma, diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma, üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu. Kısalık ölçütüne ise AT ve NK’de uyulmuştur.
8.10.1.3. Tanımda Yardımcı Unsurlar 8.10.1.3.1. Çapraz Gönderim
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanımlarında geçen çapraz gönderim durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Metin içi - - + - -
Metin dışı - - + - -
Tablo 77. Çapraz gönderim
174 Sözlüklerde zamir maddebaşı tanımlanırken AT’de hem metin içi hem de metin dışı çapraz gönderim yapılmıştır.
8.10.1.3.2. Örneklendirme
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanımlarında geçen örneklendirme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Örneklendirme + + + + +
Tablo 78. Örneklendirme
Bütün sözlüklerde zamir maddebaşının tanımında örneklendirme yapılmıştır.
8.10.1.3.3. Etiketleme
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanımlarında geçen etiketleme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Etiketleme - - - - -
Tablo 79. Etiketleme
Hiçbir sözlükte zamir maddebaşının tanımında etiketleme yapılmamıştır.
8.10.1.3.4. Tablo/Görsel Kullanımı
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanımlarında geçen tablo/görsel kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Tablo/Görsel - - - - -
Tablo 80. Tablo/Görsel Kullanımı
Hiçbir sözlükte zamir maddebaşı tanımlanırken tablo/görsel kullanılmamıştır.
175 8.10.1.3.5. Ek Bilgi
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanımlarına ilişkin ek bilgi kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
Tablo 81. Ek Bilgi
Zamir maddebaşı tanımlanırken VH dışında, dört sözlükte de ek bilgi verilmiştir.
8.10.2. Biçim Çözümlemesi
Yukarıda verilen zamir maddebaşının tanımlarına ilişkin biçimsel çözümleme tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Maddebaşı olan terim koyu (bold) yazılmalı
+ + + + +
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 82. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde zamir maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından
ZK VH AT MH NK
Ek Bilgi + - + + +
176 AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.