Terminografi ve Sözlükbilim Karşılaştırması

Cabré (1999: 115), sözcükbilim (lexicology) ve sözlükbilim (lexicography) arasındaki ilişkinin, terminoloji ve terminografi arasındaki ilişkiye paralel olduğuna değinmektedir. Sözlükbilim, genel sözlüklerin sözlükbirimlerinin belirlenmesi ve tanımlanması üzerine çalışırken terminografinin bu çalışmayı teknik sözlükler için yaptığı bilinmektedir. Bir başka ifadeyle terminografi, özel amaçlı dil sözlüklerini hazırlayan bir terminoloji uygulamasıdır. Terminografi ile sözlükbilim arasında bazı benzerlikler olduğu gibi kapsam, işlev, genel amaç, derlem verisinin türü gibi birtakım açılardan önemli farklılıklar olduğu bazı çalışmalarda ele alınmıştır. Terminografi ve sözlükbilimin arasındaki farklılaşma 1980'lerde G. Rondeau (1983) ve F.W. Riggs (1989)’in eserlerinde açık bir şekilde ifade edilmiştir.

6.5.1. Kapsam

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki farklardan ilki, kapsamdır (scope).

Terminografinin kapsamı teknik terimler iken sözlükbiliminin kapsamı genel söz varlığıdır. Hartmann ve James (1998: 139) gibi Cabré (1999: 37) de terminografi ve sözlükbilimin sık kullanılan kelimelerin, ifadelerin sözlüğünü yapma ve özel bir konu alanındaki terimler dizgesindekilerin sözlüğünü yapma noktasında birbirinden farklılaştığını söylemektedir. Antia da terminografinin kapsamının uzman dilindeki terimler, bir alanın terimler dizgesi olduğuna değinmektedir (t.y. 1).

Alberts (2001: 72) de kapsam farkına ilişkin aynı yönde bilgiler vermektedir.

Terminografinin de sözlükbilimin de uzmanlık alanlarının, kelimeleri derlemekle uğraşmak olduğunu ancak her ikisinin de kendilerine ait özelliklerden dolayı kıyaslanabilir ve zıt özelliklerinin olmasının doğal olduğunu belirtmektedir.

Sözlükbilimin, dil kullanıcılarına bilgi hizmeti sağlamak için bir dilin söz varlığı hakkında veri topladığını, terminografinin ise bir konu alanının teknik kelimeleriyle ilgilendiğini ifade etmektedir. Alberts (2001: 73), kelimeleri ve terimleri belgelemek için hem terminografide hem de sözlükbiliminde aynı temel ilkelerin ve işlemlerin uygulandığına da değinmektedir.

78 6.5.2. Derleyicinin Yönelimi

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki ikinci fark, derleyicinin yönelimidir (orientation of the compiler). Terminografide adbilimsel yaklaşım (onomasiological approach), sözlükbilimde ise anlambilimsel yaklaşım (semasiological approach) vardır. Hartmann ve James (1998: 139), derleyicinin yöneliminin terminografide kavramdan terime, sözlükbiliminde ise kelimeden anlama (sense) doğru olduğunu belirtmektedir.

Cabré, bu farkı şu şekilde açıklamaktadır (1999: 38):

Genel dil sözlüğü yazmak; kelimelerin listesini belirlemek, sözlük için maddelerin envanterini oluşturmak ile başlar. Sözlükbilimci sonra onları anlamsal olarak (semantically) tanımlarıyla açıklar. Bu süreç anlambilimseldir (semasiological) yani yapıdan anlama (meaning) doğru ilerler. Terminografide kullanılan prosedür, bunun tam tersidir.

Terminografi uzmanları ilk önce bir alanı oluşturan kavramların listesini belirler. Bu liste daha az ya da çok sınırlı olacaktır. Kavramlar bu yapıda mantıksal (logically) ve varlıkbilimsel (ontologically) olarak birbiriyle ilişkilidir ve tüm set bir disiplin veya özel etkinliğin kavramsal sistemini oluşturur. Terminografi uzmanları, her kavram için belirli bir atama gerçekleştirir ve bu atama, uzmanların kavramdan söz ederken sık kullandığı terimdir. Değişik birçok atama tek bir kavram için olduğunda ya biri seçilip diğerleri atılır ya da birkaçı kabul edilir ama aralarından birine öncelik verilir. Kavramdan ada (name) doğru çalışma adbilimsel süreç (onomasiological process) olarak bilinir.

Antia bu konuda sözlükbirimin (lexeme) tüm anlamlarını arama ve anlamları maddeye girmenin sözlükbilimde yer aldığını, terminografide ise kavrama atanmış terimlere bakıp o terimleri maddeye girmenin söz konusu olduğunu ifade etmektedir (t.y. 1). Cabré (1999: 7), terminografi uzmanlarının amacının, kavramlara ad atamak olduğunu da söylemektedir.

6.5.3. Tanımlama Biçimi

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki üçüncü fark, tanımlama biçimidir (definition style). Terminografi, ansiklopedik (encyclopaedic) olup kavram tabanlıdır (concept-based). Hartmann ve James (1998: 139) bu farka “uzman bilgisinde kavramsal ayrımların ansiklopedik (olarak) yansımaları” şeklinde değinmektedir.

Sözlükbilimdeki ise dilbilimseldir. Burada Hartmann ve James “düzenli kullanımda anlamsal ayrımların dilbilimsel (olarak) yansımaları” ifadesini kullanmaktadır.

79 6.5.4. Düzenleme

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki dördüncü fark düzenlemedir (arrangement). Terminografi kavramsaldır (thematic). Antia, terminografinin sistemli yani önceden geliştirilmiş bazı sınıflandırmalara veya temaya göre olduğunu ifade etmektedir (t.y. 1). Sözlükbiliminin ise alfabetik (alphabetic) olarak düzenlendiği belirtilmektedir. Hartmann ve James (1998: 139) ise bütüncül yapının düzenlenmesi (arrangement of macrostructure) için terminografide kavramsal terim listesi (thematic term list) bulunurken genel sözlükbiliminde yazı tabanlı sözcük listesi (script-based word-list) bulunduğunu dile getirmektedir.

6.5.5. Hedef Kitle

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki beşinci fark, hedef kitledir (target group): Terminogafide hedef kitle uzmanlar (experts) iken sözlükbiliminde halktır (general public).

6.5.6. İşlev

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki altıncı fark işlevdir (function):

Terminografinin işlevi kodlama (encoding), sözlükbiliminki ise kod çözmedir (decoding). Hartmann ve James (1998: 139), bu noktada terminografide uzman kullanıcıların özel amacına, sözlükbiliminde ise genel kullanıcıların çoklu amacına değinmektedir.

6.5.7. Genel Amaç

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki yedinci fark genel amaçtır (overall aim): Terminografinin genel amacı terimlerin standartlaşması iken sözlükbilimde anlamların açıklaması olarak ifade edilmektedir (Hartmann ve James, 1998: 139).

6.5.8. Derlem Verisinin Türü

Terminografi ile sözlükbilim arasındaki diğer fark için Hartmann ve James (1998: 139), kullanılan derlem verisinin türünü (corpus data used) ele almaktadır:

Terminografide uzmanlık metinleri sözlükbilimde ise uzmanlık dışı metinler bulunmaktadır.

Bu bağlamda terminografinin 1975’te terminolojik sözlüklerin üretimi ile uğraşan terminolojinin bir parçası olarak tanıtılan ve ISO 1087 standardında yer alan

80 bir terim olduğu anlaşılmaktadır. Böylece daha eski bir terim olan terminolojik sözlükbilim”in yerine alan uzmanları tarafından terminografinin kullanıldığı göze çarpmaktadır.

Uzmanlık sözlükbilimi, ÖAD sözlükbilimi ve teknik sözlükbilim terimlerinin eş ya da yakın anlamlı veya ilişkili terimler olarak konuya ilişkin çalışmalarda yer aldığı görülmektedir. “Terminografi” teriminin Batı’da “sözlükbilim - sözcükbilim”

ilişkisi göz önünde bulundurularak örnekseme yoluyla oluşturulduğu anlaşılmaktadır:

“terminografi - terminoloji”

Ayrıca terminografi hakkında Batı alanyazınında araştırma yapıldığında

“terminografi ile sözlükbilim”, “terminolojik sözlükbilim ile genel sözlükbilim”

şeklindeki karşılaştırmalar bulunduğu dikkati çekmektedir.

81 7. BÖLÜM

TANIM

7.1. Sözlük ve Tanım

Bir toplumun belleği addedilen sözlükler; bir dile ait sözvarlığını içeren, kavramların anlamsal değerlerini gösterebilen önemli kaynaklarıdır. Bu kaynaklar;

kullanıcıları tarafından bir kitap gibi okunmak için değil, ihtiyaç duyulduğu zaman başvurulmaları sebebiyle bilimsel eserlerden farklılaşmaktadır. Sözlükbirimlerin alfabetik olarak sıralanmaları da sözlüklerin baştan sona okunan bir kitap olmaktan öte bir kullanıma sahip olmasından ileri gelmektedir (Günay, 2007: 33-34).

Kullanıcıların bilmedikleri veya emin olmadıkları durumlarda sözlüğe başvurarak temin etmeyi amaçladığı şey bir metni anlamak, onu oluşturmak ve yazım kontrolü yapmak olabilir (Hausmann, 1977: 145’ten akt. Erikli, 2016: 252). Diğer bir ifadeyle sözlükler, bir kelimenin veya terimin tanımı ve yazımı için kullanıcıların güvendikleri kaynaklardır. Bir kullanıcının hangi aşamada ve amaçla bir sözlüğe başvuracağı çeşitli değişkenlere sahip olsa da bir sözlükbirimin ne anlama geldiğini öğrenme isteğinin öncelik arz ettiği bilinmektedir. Sözlük kullanıcısının bu isteğini karşılayacak olan bilgi ulamı tanımdır.