1. BÖLÜM
8.3. Ses değişmesi
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 18. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde ünsüz maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.
8.3. Ses değişmesi
Ses değişmesi
Bir dilde kendiliğinden veya o dilin ses eğilimlerine bağlı olarak, kelime veya eklerde, bir sesin yerini genellikle kendisine yakın başka bir sese veya gelişme yolu ile kendisinden türemiş başka bir sese bırakması olayı: ked- > key- > gėy- >
giy- (1. k- > g-; 2. -e- > -ė- > -i-; 3. -d- > -y-); adak > ayak, kudug > kuyug >
kuyu (-d- > -y-); azak, ataḫ, ura (ḍ > z, t, r); ḳan͡yu > ḳayu ‹‹hangi››; ḳan͡yu >
ḳanı > ḫanı > hani (n͡y > y,n; ḳ > ḫ > h); sub > suw > su ‹‹su››; tawışġan >
tavışan > tavşan ‹‹tavşan›› (b > v); +IᶇIz/+UᶇUz çokluk II. şahıs iyelik eki> TT. +InIz/+UnUz: ev-iniz, yol-unuz; Kökt. ata + gız ‹‹babanız››, eb + igiz
‹‹çadırınız››, ertigiz ‹‹idiniz›› (ᶇ > g); Kaşg. kögürçgün > kökerçin > kögerçin
> kügerçin > küğerçin > güğercin > güvercin; (g > v); ET. ed-gü > eygü > eyü
> eyi > eyi > iyi (ḍ > y); jandarma > candarma; Far. dîvâr > duvar, Ar. attâr >
aktar vb.
(ZK)
130 ses değişmesi Dilde kendiliğinden veya bir etkenle oluşan ses başkalaşması: Fadıl
< fazıl, hidmet < hizmet, geçti < (geşti), açtı < (aştı), Neclâ < Nejlâ, Necdet <
Nejdet vb. (bkz. ses karşılanması ve dönüşme).
(VH)
SES DEĞİŞMESİ (Fr. changement phonétique). Bir dilin seslerinde zaman içinde, çeşitli sebeplerle ve türlü biçimlerde meydana gelen değişme. Ör. öpke → öfke, bar → var, turmak → durmak, adak → ayak, geymek → giymek, virmek → vermek, uyımak → uyumak
* fonem değişmesi: Üçok 1947, 60 // ses değişmesi: Dilb. Ter. 1949; Ergin 1958, 80; Banguoğlu 1959, 63; 1974, 51; Hatiboğlu 1969, 1982 (Fadıl fazıl, Necdet nejdet, açtı aştı); Aksan 1980, II, 54; Bilgegil 1982, 306; TS 1983 //
ünlü, ünsüz değişmesi: Mansuroğlu 1958, SV, 73, 76 // ses değişimi: ML 1973, XI, 218-3; Vardar 1980, 1988.
(AT)
ses değişmesi Bkz. ses değişimi.
ses değişimi (İng. phonetic change; Alm. Lautwandel, Lautwechsel; Fr.
changement phonétique)
Belirli seslerin zamana bağlı olarak sözcüklerde geçirdikleri değişiklikler:
men>ben, öpke>öfke, adrılmak>ayrılmak, udumak>uyumak, tün>dün, kün>gün.
(MH)
sesdeğişmesi (Alm. Lautwandel, Lautwechsel; Fr. changement phonétique; İng.
phonetic change) Zamanla bir dilin seslerinde gözlenen değişme.
Tengri > Tanrı ögmek > öğmek > övmek emgek > emek kergek > kerek > gerek kıska > kısa
(NK)
8.3.1. İçerik Çözümlemesi 8.3.1.1. Tanım Türü
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanım türleri tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
İçlemsel + + + + +
Kaplamsal - - - - -
131
İşari/Gösterimsel - - - - -
Bağlamsal - - - - -
Sözlüksel - - - - -
Tablo 19. Tanım Türleri
Bütün sözlüklerde ses değişmesi maddebaşının tanımı içlemsel tanım türünde yapılmıştır.
8.3.1.2. Tanım Türü Ölçütleri
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının içlemsel tanım türü ölçütlerine göre değerlendirilmesi tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Kesinlik + + + + +
Kısalık - + + + +
Doğrudan üst kavram + + + + +
Bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması
+ + + + +
Nesnellik + + + + +
Kaynak güvenilirliği + + + + +
Hedef kitle + + + + +
İlgili alana referans + + + + +
Bir kavram sistemine referans + + + + +
Dilin doğru kullanımı + + + + +
Kısır döngüden/totolojiden kaçınma + + - + -
Olumluluk + + + + +
Çeviriden kaçınma + + + + +
Diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma
+ + + + +
Üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu
+ + + + +
Tablo 20. İçlemsel Tanım Ölçütleri
132 Bütün sözlüklerde ses değişmesi maddebaşı tanımlanırken şu içlemsel tanım ölçütlerine uyulmuştur: kesinlik, doğrudan üst kavram referansı, bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması, nesnellik, kaynak güvenilirliği, hedef kitle, ilgili alana referans, bir kavram sistemine referans, dilin doğru kullanımı, olumluluk, çeviriden kaçınma, diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma, üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu. Kısalık ölçütüne ise ZK dışında, dört sözlükte de uyulmuştur. Kısır döngüden/totolojiden kaçınma ölçütüne ise AT ve NK dışında, üç sözlükte de uyulmuştur.
8.3.1.3. Tanımda Yardımcı Unsurlar 8.3.1.3.1. Çapraz Gönderim
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanımlarında geçen çapraz gönderim durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Metin içi - + - - -
Metin dışı - - + - -
Tablo 21. Çapraz gönderim
Sözlüklerde ses değişmesi maddebaşı tanımlanırken yalnızca VH ve AT’de çapraz gönderim yapılmıştır. VH’de metin içi çapraz gönderim yapılırken AT’de metin dışı çapraz gönderim yapılmıştır.
8.3.1.3.2. Örneklendirme
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanımlarında geçen örneklendirme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Örneklendirme + + + + +
Tablo 22. Örneklendirme
133 Bütün sözlüklerde ses değişmesi maddebaşının tanımında örneklendirme yapılmıştır.
8.3.1.3.3. Etiketleme
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanımlarında geçen etiketleme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Etiketleme - - - - -
Tablo 23. Etiketleme
Hiçbir sözlükte ses değişmesi maddebaşının tanımında etiketleme yapılmamıştır.
8.3.1.3.4. Tablo/Görsel Kullanımı
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanımlarında geçen tablo/görsel kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Tablo/Görsel - - - - +
Tablo 24. Tablo/Görsel Kullanımı
Sözlüklerde ses değişmesi maddebaşı tanımlanırken yalnızca NK’de tablo kullanılmıştır.
8.3.1.3.5. Ek Bilgi
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanımlarına ilişkin ek bilgi kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
Tablo 25. Ek Bilgi
ZK VH AT MH NK
Ek Bilgi + - - - -
134 Sözlüklerde ses değişmesi maddebaşı tanımlanırken yalnızca ZK’de ek bilgi verilmiştir.
8.3.2. Biçim Çözümlemesi
Yukarıda verilen ses değişmesi maddebaşının tanımlarına ilişkin biçimsel çözümleme tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Maddebaşı olan terim koyu (bold) yazılmalı
+ + + + +
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 26. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde ses değişmesi maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.