1. BÖLÜM
8.2. Ünsüz
Tablo 10. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde ünlü maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.
8.2. Ünsüz
Ünsüz ( Alm. Konsonant,Mitlaut ; Fr. consonne; İng. consonant ; Osm. samit) Ağız kanalında ve diğer ses organlarında bir engelleme, daralma veya kapanmayla ve bir ünlü yardımıyla çıkarılan ses: p, b, m; t, d; k, g; ç, c: f, v; y;
h; s, z; ş, j; ğ, l, r. Ünsüzler ses yolundaki boğumlanma noktalarına göre dudak, diş-dişeti, damak ve gırtlak ünsüzleri; boğumlanma sırasında ses yolunun kapanma veya daralma durumuna göre patlayıcı, sızıcı ünsüzler; ses tellerinin ton verip vermemesine göre de tonlu ve tonsuz ünsüzler olarak sınıflandırılır.
Boğumlanma sırasında geniz yolunun da devreye girdiği ünsüzler geniz ünsüzleridir. Diğerlerine oranla daha bol ses veren ünsüzler, akıcı ünsüzler adını alır. Bunlara bk.
(ZK)
ünsüz ( Osm. samit ; Fr. consonne; İng. consonant; Alm. Konsonant, Mitlaut) ( Derl. konson, sessiz harf, abanık, ötümsüz)
Ağız boşluğunda bir engele çarparak çıkan ses: b, c, d vb.
(VH)
ÜNSÜZ ( Osm. sâmit ; Fr. consonne; karşıtı ÜNLÜ). Ses yolunda kapanma ile veya bir engele çarparak oluşan ses. Bugünkü Türkçe’de kullanılan ünsüzler şunlardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzler çeşitli kaynaklarda oldukça karışık bir şekilde ve değişik açılardan tasnif edilmiştir.
Bu sözlükte ünsüzler, bir sınıflandırmaya göre AĞIZ ve GENİZ ÜNSÜZÜ olmak üzere ikiye, diğer bir sınıflandırmaya göre de DAMAK, DİŞ, DUDAK
124 ÜNSÜZÜ olmak üzere üçe ayrılmıştır. Bundan başka ÖTÜMLÜ-ÖTÜMSÜZ ve SÜREKLİ-SÜREKSİZ ÜNSÜZ ayrımı da yapılmıştır.
* ündeş: Gram. Ist. 1934; Dilaçar 1971, 145; 1975, 270 // sessiz: Gram. Ter.
1940; Fel. ve Gram. Ter. 1942; TS 1945, 1955, 1959, 1966; Banguoğlu 1959, 34; Bilgegil 1982, 296 (sessiz harf) // konsonant: Banguoğlu 1940, 10;
Ergin 1958, 32 // konson: Elöve 1941, 39; Üçok 1951, 37; Banguoğlu 1959, 34 // selendeş: Dilb. Ter. 1949; Dilaçar 1971, 115 (Fr. consonante) //
abanık: Dilb. Ter. 1949 // ünsüz: Mansuroğlu 1949, 505 (Fr. consonante);
TS 1969, 1974, 1983; Hatiboğlu 1969, 1982; ML 1973, XII, 481-1; Tekin 1975, 13; Saraç 1976, 274; Gencan 1979, 48; Vardar 1980, 1988; Eraslan 1980; Özön 1986 // engel fonemi: Üçok 1951, 39 // ünsüz ses: Arat 1955, 487 // sesdeş: Banguoğlu 1959, 34; 1974, 33; Dilaçar 1971, 115 (sesteş).
(AT)
ünsüz (İng. consonant; Alm. Konsonant, Mitlaut; Fr. consonne) Ağız boşluğunda ve ses yolunda bazı engellere çarparak çıkan ses.
Ünsüzler çıkarken ses yolunda açılma, kapanma, daralma ve gırtlakta bulunan ses tellerinde titremeler olur. Akciğerlerden gelen havanın ses yolundan geçerken karşılaştığı bütün bu durumlar ve çıkış yerleri ünsüzlerin özelliklerini oluşturur. havanın sesyolunda bir kapanma ya da engelle karşılaşması sonucu oluşan ses.
Ünsüzler aşağıdaki gibi kümelenir:
1. Kapanma Ünsüzleri
Sesyolunun bir anlık kapalı duruma girmesi sonucu çıkan ünsüzlerdir.
/b/, /d/, /g/, /k/, /p/, /t/
2. Kapanma Sürtünme Ünsüzleri:
Sesyolunda sürtünmeyi andıracak biçimde çıkan ünsüzlerdir:
/c/, /ç/
3. Daralma Ünsüzleri:
Ağız kanalının çeşitli yerlerde oluşan bir daralma ya da hafif bir kapanma sonucunda çıkan ünsüzlere denir. Daralma ünsüzleri şunlardır:
/f/, /ğ/, /h/, /j/, /s/, /ş/, /v/, /y/, /z/
Bu ünsüzlere sızıcı ünsüz de denir.
4. Burun Ünsüzleri:
Art damağın alçalması, sesyolundan gelen havanın hem ağza, hem de burna geçirilmesi sonucu oluşan ünsüzlerdir:
/m/, /n/
5. Yan Ünsüz:
Dil ucunun ya da dil sırtının damağa değmesi ve havanın böylece ortaya çıkan engelin yalnız bir yanından ya da her iki yanından birden çıkmasıyla oluşan ünsüzdür.
125 Türkçenin yan ünsüzü /l/ sesidir.
6. Çarpmalı (vurmalı) Ünsüz:
Dilsırtının geriye doğru kabarıp, kenarları sert damağa yaklaştığı sırada dil ucunun dişetlerine hafifçe çarpması sonucu oluşan /r/ ünsüzüne denir.
Ünsüzler üzerine verilen bütün bu ayrıntılı bilgileri, aşağıdaki çizelgede bir arada gösterebiliriz:
(NK)
8.2.1. İçerik Çözümlemesi 8.2.1.1. Tanım Türü
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanım türleri tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
126 Bütün sözlüklerde ünsüz maddebaşının tanımı içlemsel tanım türünde yapılmıştır.
8.2.1.2. Tanım Türü Ölçütleri
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının içlemsel tanım türü ölçütlerine göre değerlendirilmesi tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Kesinlik + - - - -
Kısalık + + + + +
Doğrudan üst kavram + + + + +
Bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması
+ + + + +
Nesnellik + + + + +
Kaynak güvenilirliği + + + + +
Hedef kitle + + + + +
İlgili alana referans + + + + +
Bir kavram sistemine referans + + + + +
Dilin doğru kullanımı + + + + +
Kısır döngüden/totolojiden kaçınma + + + + +
Olumluluk + + + + +
Çeviriden kaçınma + + + + +
Diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma
+ + + + +
Üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu
+ + + + +
Tablo 12. İçlemsel Tanım Ölçütleri
Bütün sözlüklerde ünsüz maddebaşı tanımlanırken şu içlemsel tanım ölçütlerine uyulmuştur: kısalık, doğrudan üst kavram referansı, bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması, nesnellik, kaynak güvenilirliği, hedef kitle, ilgili alana referans, bir kavram sistemine referans, dilin doğru kullanımı, kısır döngüden/totolojiden kaçınma, olumluluk, çeviriden kaçınma, diğer kavramların gizli
127 tanımlarından kaçınma, üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu. Kesinlik ölçütüne ise yalnızca ZK’de uyulmuştur.
8.2.1.3. Tanımda Yardımcı Unsurlar 8.2.1.3.1. Çapraz Gönderim
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanımlarında geçen çapraz gönderim durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Metin içi + - + - -
Metin dışı - - + - -
Tablo 13. Çapraz gönderim
Sözlüklerde ünsüz maddebaşı tanımlanırken yalnızca ZK ve AT’de çapraz gönderim yapılmıştır. AT’de hem metin içi hem metin dışı çapraz gönderim yapılırken ZK’de yalnızca metin içi çapraz gönderim yapılmıştır.
8.2.1.3.2. Örneklendirme
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanımlarında geçen örneklendirme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Örneklendirme + + + + +
Tablo 14. Örneklendirme
Bütün sözlüklerde ünsüz maddebaşının tanımında örneklendirme yapılmıştır.
8.2.1.3.3. Etiketleme
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanımlarında geçen etiketleme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
128
ZK VH AT MH NK
Etiketleme - - - - -
Tablo 15. Etiketleme
Hiçbir sözlükte ünsüz maddebaşının tanımında etiketleme yapılmamıştır.
8.2.1.3.4. Tablo/Görsel Kullanımı
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanımlarında geçen tablo/görsel kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Tablo/Görsel - - - - +
Tablo 16. Tablo/Görsel Kullanımı
Sözlüklerde ünsüz maddebaşı tanımlanırken yalnızca NK’de tablo kullanılmıştır.
8.2.1.3.5. Ek Bilgi
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanımlarına ilişkin ek bilgi kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
Tablo 17. Ek Bilgi
Sözlüklerde ünsüz maddebaşı tanımlanırken VH dışında, dört sözlükte de ek bilgi verilmiştir.
8.2.2. Biçim Çözümlemesi
Yukarıda verilen ünsüz maddebaşının tanımlarına ilişkin biçimsel çözümleme tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Ek Bilgi + - + + +
129
ZK VH AT MH NK
Maddebaşı olan terim koyu (bold) yazılmalı
+ + + + +
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 18. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde ünsüz maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.