1. BÖLÜM
8.4. Benzeşme
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 26. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde ses değişmesi maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.
8.4. Benzeşme
Benzeşme ( Alm. Angleichung, Assimilation; Fr. assimilation; İng. assimilation) Kelime içindeki bir sesin, boğumlanma noktası veya niteliği bakımından yan yana veya aralıklı duran başka bir sesle benzer veya eş duruma getirilmesi olayı:
135 var-dur >var-dır, o+bir >öbür, pantalon >pantolon, haste >hasta, çarşanba
>Çarşamba, sünbül >sümbül vb.
Benzeşme, yan yana bulunan sesler arasında olabildiği gibi, komşu sesler arasında da görülür. Niteliği bakımından yarı benzeşme, tam benzeşme, yakın benzeşme, uzak benzeşme, ilerleyici benzeşme ve gerileyici benzeşme türlerine ayrılır. Yarı benzeşme, benzeşen sesin, benzeştiği sesin niteliklerinden bir veya ikisine uyum sağlamasıdır: penbe >pembe, sünbül >sümbül örneklerindeki diş sesi -n-, yanındaki dudak sesi -b-nin etkisi altında bir dudak sesi olan -m-ye dönüşmüştür.
İlerleyici benzeşme’de önceki sesin kendinden sonra gelen sesi, gerileyici benzeşme’de ise, sonraki sesin daha önceki sesi kendi boğumlanma noktasına çekme biçiminde bir benzeşme olayı vardır. Bu olay yazı dilinde seyrek, ağızlarda yaygındır: anla->anna-, bunlar>bunnar, nişanlı>nişannı, zenginlik>zenginnik, şemsiye>şemşiye, defter>tefter, Hatice>Hacce, kalmazsa>kalmassa, tarla>talla, türlü>tüllü, olmazsa>olmassa, yatsı (yat-sıg)>yassı “yassı namazı”, gitsin>gissin vb. krş. benzeşmezlik.
(ZK)
benzeşme ( Osm. temsil ; Fr. ; İng. assimilation; Alm. Angleichung, Assimilation) ( Derl. özümleme) yana veya birbirine yakın bulunan farklı iki sesin ortak nitelikler kazanması veya aynileşmesi. Ör. eş+ler, köprü+cük, yurt+daş → yurt+taş, etmek → ekmek, penbe → pembe, ağaç+da → ağaç+ta, görür idi → görürdü.
GERİLEYİCİ, İLERLEYİCİ, UZAK ve YAKIN BENZEŞME gibi çeşitleri vardır.
* özümleme, özümlenme: Gram. Ter. 1940; Dilb. Ter. 1949; Dilaçar 1968, 30, 31 // benzeşme: Banguoğlu 1940, 15; 1959, 132; 1974, 78; Fel. ve Gram.
Ter. 1942; TS 1945, 1955, 1959, 1966, 1969, 1974, 1983; Üçok 1947, 61; 1951, 162; Tuna 1949, 430; Ergin 1958, 49; Mansuroğlu 1959; ML 1969, II, 288-1;
Hatiboğlu 1969, 1982; Saraç 1976, 84; Eraslan 1980; Aksan 1980, II, 49 //
benzeşirlik, gibileşirlik: Elöve 1941, 140 // benzeşim: ML 1969, II, 288-1;
Vardar 1980, 1988; Saraç 1985, 105 (benzeşme, benzeşim); Özön 1986.
(AT)
benzeşme (İng. assimilation; Alm Angleichung, Assimilation; Fr. assimilation) Sözcük içindeki seslerden birinin diğerini kendine boğumlanma yeri ve(ya) boğumlanma biçimi bakımından benzetmesi.
(MH)
136 benzeşme (Alm. Angleichung, Assimilation; Fr., İng. assimilation) Bir
sözcükte bir sesin başka bir sesi kendine benzetme olayı.
yurttan (yurtdan yerine) böyle (bu ile yerine) pembe (penbe yerine) doktor (doktör yerine)
Benzeşme, örneklerden de anlaşılacağı gibi, çeşitli biçimlerde olur (bkz. tüm benzeşme, yarı benzeşme, ilerleyici benzeşme, gerileyici benzeşme).
(NK)
8.4.1. İçerik Çözümlemesi 8.4.1.1. Tanım Türü
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanım türleri tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
İçlemsel + + + + +
Kaplamsal - - - - -
İşari/Gösterimsel - - - - -
Bağlamsal - - - - -
Sözlüksel - - - - -
Tablo 27. Tanım Türleri
Bütün sözlüklerde benzeşme maddebaşının tanımı içlemsel tanım türünde yapılmıştır.
8.4.1.2. Tanım Türü Ölçütleri
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının içlemsel tanım türü ölçütlerine göre değerlendirilmesi tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Kesinlik + + + + +
Kısalık + + + + +
Doğrudan üst kavram + - - - +
137 Bilinen veya önceden tanımlanmış
terimlerin kullanılması
+ + + + +
Nesnellik + + + + +
Kaynak güvenilirliği + + + + +
Hedef kitle + + + + +
İlgili alana referans + + + + +
Bir kavram sistemine referans + + + + +
Dilin doğru kullanımı + + + + +
Kısır döngüden/totolojiden kaçınma + + + + +
Olumluluk + + + + +
Çeviriden kaçınma + + + + +
Diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma
+ + + + +
Üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu
+ + + + +
Tablo 28. İçlemsel Tanım Ölçütleri
Bütün sözlüklerde benzeşme maddebaşı tanımlanırken şu içlemsel tanım ölçütlerine uyulmuştur: kesinlik, kısalık, bilinen veya önceden tanımlanmış terimlerin kullanılması, nesnellik, kaynak güvenilirliği, hedef kitle, ilgili alana referans, bir kavram sistemine referans, dilin doğru kullanımı, kısır döngüden/totolojiden kaçınma, olumluluk, çeviriden kaçınma, diğer kavramların gizli tanımlarından kaçınma, üst veya alt kavramların karakteristiklerinin yokluğu. Doğrudan üst kavram referansı ölçütüne ise yalnızca ZK ve NK’de uyulmuştur.
8.4.1.3. Tanımda Yardımcı Unsurlar 8.4.1.3.1. Çapraz Gönderim
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanımlarında geçen çapraz gönderim durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
138
ZK VH AT MH NK
Metin içi + - + - +
Metin dışı - - + - -
Tablo 29. Çapraz gönderim
Sözlüklerde benzeşme maddebaşı tanımlanırken ZK, AT ve NK’de çapraz gönderim yapılmıştır. AT’de hem metin içi hem de metin dışı çapraz gönderim yapılırken ZK ve NK’de yalnızca metin içi çapraz gönderim yapılmıştır.
8.4.1.3.2. Örneklendirme
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanımlarında geçen örneklendirme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Örneklendirme + + + - +
Tablo 30. Örneklendirme
Benzeşme maddebaşının tanımında MH dışında, dört sözlükte de örneklendirme yapılmıştır.
8.4.1.3.3. Etiketleme
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanımlarında geçen etiketleme durumları tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Etiketleme - - - - -
Tablo 31. Etiketleme
Hiçbir sözlükte benzeşme maddebaşının tanımında etiketleme yapılmamıştır.
139 8.4.1.3.4. Tablo/Görsel Kullanımı
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanımlarında geçen tablo/görsel kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Tablo/Görsel - - - - -
Tablo 32. Tablo/Görsel Kullanımı
Hiçbir sözlükte benzeşme maddebaşı tanımlanırken tablo/görsel kullanılmamıştır.
8.4.1.3.5. Ek Bilgi
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanımlarına ilişkin ek bilgi kullanımı tabloda şöyle gösterilebilir:
Tablo 33. Ek Bilgi
Sözlüklerde benzeşme maddebaşı tanımlanırken yalnızca ZK ve NK’de ek bilgi verilmiştir.
8.4.2. Biçim Çözümlemesi
Yukarıda verilen benzeşme maddebaşının tanımlarına ilişkin biçimsel çözümleme tabloda şöyle gösterilebilir:
ZK VH AT MH NK
Maddebaşı olan terim koyu (bold) yazılmalı
+ + + + +
Maddebaşı –ilk harfleri dâhil- küçük harflerle yazılmalı
- + - + +
Maddebaşı düz yazılmalı + + + + +
ZK VH AT MH NK
Ek Bilgi + - - - +
140 Maddebaşının ardından noktalama
işareti konulmamalı
+ + - + +
Tanım, cümle olmamalı + + + + +
Tanım büyük harfle başlamamalı - - - - -
Tanım cümle olmadığı için sonunda nokta kullanılmamalı
- - - - -
Tablo 34. Biçim Çözümlemesi
Sözlüklerde benzeşme maddebaşının biçim bakımından ISO ölçütleri ile uyumlu olan ortak özellikleri; maddebaşının koyu ve düz yazılmasıdır ve tanımların cümle olmamasıdır. Beş sözlükte de ortak özellik olarak yer alan ancak ISO ölçütlerinden farklı olan özellikler ise tanımın büyük harfle başlaması, sonunda nokta (.) kullanılmasıdır. Maddebaşının ardından noktalama işareti konulmaması bakımından AT dışında, dört sözlük de ISO ölçütleri ile uyumludur. Maddebaşı yalnızca VH, MH ve NK’de ISO ölçütleri ile uyumlu olarak küçük harfle yazılmıştır.