HZ OSMÂN DÖNEMİ (23-35/644-656) DENİZCİLİK FAALİYETLERİ VE
III) Zâtü’s-Savârî Deniz Muharebesi *31 (652) veya 34 (655)]
Müslümanların peşi sıra Akdeniz’de düzenledikleri bütün bahrî çı- karmalar Bizans’ı ihtiyatlı olmaya ve denizdeki hâkimiyetini muhafaza et- mek için taharrüke zorlamış görünmektedir. Yaşanan tüm gelişmeler neti-
59 The Armenian History Attributed to Sebeos, İngilizce trc. ve notlar: R. W. Thomson, tarihî hadi- selerle ilgili yorumlar: James Howard-Johnston, Liverpool 1999, s. 143-146, 274-276. Ayrıca Muâviye’nin bir diğer İstanbul seferi ve Bizans’ın ateşli silâhlarla elde ettiği galibiyeti hak- kında bkz.: Sebeos, a. g. e., s. 111-112, 259-262. 654 yılındaki sefer hakkında Shaun O’Sullivan (‚Sebeo’s Account of an Arab Attack on Constantinople in 654‛, Byzantium and Modern Greek
Studies, XXVIII, 2004, s. 75-76) şunları kaydetmektedir: ‚654 yılındaki saldırı, Araplarla çatış- maya girmiş olan filonun başındaki kişi olan II. Konstans için bir zaferle sonuçlandı. Sebeos, II. Kons- tans’ın hükümdarlığında önem verdiği monofizit öğretisinin güçlü bir savunucusuydu. Daha sonra- ları ise Bizans tarihinde bu grupların öğretileri yok edilecekti.‛
cesinde Bizans İmparatorluğu ile İslâm halifeliği donanma kuvvetleri ara- sında Zâtü’s-Savârî savaşı vuku bulmuştur.
Gemi direklerinin çokluğundan dolayı ‚Zâtü’s-savârî‛ (savârî: gemi di- rekleri) adını alan savaş Arapça kaynaklarda Zü’s-savârî, Gazvetü’s-savârî olarak da kaydedilir. Hz. Osmân döneminde Suriye (Şâm) Vâlisi Muâviye b. Ebû Süfyân ve Mısır Vâlisi Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh sahil şehirlerini ve ele geçirilen toprakları korumak, Bizanslıların Akdeniz’deki gücünü kırmak amacıyla deniz seferlerine çıkmak için güçlü bir donanma inşa etti- ler. Zâtü’s-Savârî Muharebesi’nin hemen öncesinde Muâviye’nin İstanbul üzerine sefere hazırlanmakta olduğunu gören Trablusşamlı Hıristiyan iki kardeş kendilerine katılanlarla beraber şehirde birçok kişiyi öldürüp bura- daki filoyu yaktıktan sonra Bizans’a sığınmıştı. Yaşanan durum üzerine Muâviye güçlü bir filo oluşturmak için Mısır Vâlisi Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh ile iş birliği yaptı. Kısa zamanda İskenderiye Tersanesi’nde çok sayıda savaş gemisi inşa eden Abdullah b. Sa‘d, 200 gemiden meydana gelen Bilâdü’ş-Şâm ve Mısır filoları ile Akkâ’dan kuzeybatı yönünde açıldı. Do- nanmanın ikinci kumandanı Muâviye’nin temsilcisi Büsr b. Ebû Ertât idi. İslâm filosu Güney Anadolu’daki Likya bölgesinde yer alan Phoenix (gü- nümüzde Finike)60 açıklarında 500 gemiden oluşan Bizans donanmasıyla karşılaştı. Müslümanların teklifi üzerine o gece herhangi bir saldırı olmadı. Muharebe başlamadan önce Abdullah b. Sa‘d gemileri savaş düzenine sok- tu ve yaptığı konuşmayla askerlerini cesaretlendirdi. Bizans donanmasını bizzat İmparator II. Konstans sevk ve idare ediyordu. Savaş henüz şafak sökmeden başladı. Müslümanlar yakın mesafeden çarpışmayı tercih eder- ken Bizanslılar belli bir uzaklıktan savaşmak istediler. Önce oklar, mızrak- lar atıldı ve Bizans gemilerinin safları yarılana kadar karşılıklı olarak taşlar fırlatıldı. Bu sırada Müslümanlar, düşman gemilerinin teçhizatını imha et- mek ve yelkenlerini kesmek için uzun kancalar kullandılar; kendi gemile- riyle Bizans gemilerini halat ve zincirlerle birbirine bağlayıp göğüs göğüse bir çarpışmaya giriştiler. Savaş öğleye doğru sona erdiğinde kaynakların bildirdiğine göre, deniz dökülen kanlarla kızıla boyanmış ve gemilerin yıkı- lan direkleri her yeri kaplamıştı. Bu savaşta Bizanslılardan 20.000 kişi öl- müş, Müslümanlar da çokça zayiat vermişti. Müslümanların kesin zaferiyle neticelenen savaşta İmparator II. Konstans, askerlerinden birinin imparator kılığına girmesi ve kendisinin onun kıyafetlerini giyip başka bir gemiye bi- nerek kaçmasıyla esir düşmekten kurtuldu ve önce İstanbul’a, oradan da Sicilya’ya gitti. Savaşın tarihi konusunda İslâm kaynaklarında 31 (652) veya
60 Bazı İslâm kaynaklarında bu savaşın İskenderiye açıklarında cereyan ettiği de zikredilmek- tedir. Bu konu hakkında bkz.: Suâd Mâhir, el-Bahriyye fî Mısri’l-İslâmiyye ve asaruha’l-bakıyye, Cidde 1979, s. 84.
34 (655) yılları verilmektedir. Bizans tarihçisi Theophanes *Turtledove ter- cümesi+ eserinin 45. sayfasında61 bu savaşı 6146 hilkat yılı (1 Eylül 654-31 Ağustos 655 tarihleri arasında) olayları içinde anlatmaktadır.62
Ancak bu büyük Arap donanma zaferi, neredeyse 10 yıldan fazla süre boyunca iki taraf arasında meydana gelen son deniz savaşıdır. Müslüman- lar zaferlerini devam ettiremediler. Diğer yandan, Bizans da denizde üstün- lüğü yeniden ele geçirmeye kalkışmadı. Bunun sebebi ise her iki tarafta da mevcut olan iç sıkıntılardı.
Netice itibariyle Hz. Osmân devrinde yürütülen denizcilik faaliyetle- riyle ilgili mülâhazalar şunlardır: İslâm’ın doğuşuyla birlikte Akdeniz’deki hâkimiyet Araplar ve Bizanslılar arasında paylaşıldı. Özellikle 28-34 (649- 655) yılları arasında Müslüman Araplar denizde yürütmüş oldukları başarı- lı seferler, çıkarma harekâtları, yapmış oldukları antlaşmalar ile Akdeniz’in ‚Bizans Gölü‛ olma devrini sonlandırmış görünmektedir. Bizans’ın prestiji Arapların Bilâdü’ş-Şâm ile Mısır’ı ele geçirmesinden, Müslümanların Kıb- rıs’a ortak olmasından dolayı ve onların Akdeniz’de bulunan adalardaki faaliyetleri sebebiyle ciddi bir şekilde sarsıldı.
İslâm denizciliğinin gelişiminde Muâviye b. Ebû Süfyân’ın katkısı azımsanamayacak derecede fazladır. Hz. Osmân devrinde Muâviye’nin ıs- rarı ile kurulan İslâm donanması Akdeniz’de peyderpey seferlerde bulun- du ve daha önce sahil şehirlerinde var olan denizcilik geleneklerine hızlı bir şekilde uyum sağlayarak gitgide kendisini geliştirdi. Öyle ki, Muâviye’nin denizlerde peşi sıra düzenlediği seferler sebebiyle Bizans İmparatorluğu bu duruma bir önlem alma ve belki de son verme mahiyetinde devasa bir do- nanmayla harekete geçmek zorunda kaldı. En nihayetinde 655 yılı itibariy-
61 Theophanes’in mevcut iki İngilizce çevirisinde mütercimler tarafından 6146 hilkat yılının milâdi karşılığı muhtelif olarak kaydedilmiştir. Mango-Scott tercümesinde bu yılın milâdi karşılığı 653-654 olarak yazılmıştır. Bkz.: Theophanes Confessor, Khronographia, İngilizce trc. Cyrill Mango-Roger Scott, The Chronicle of Theophanes Confessor-Byzantine and Near Eastern
History, AD 284-813, Oxford 1997, s. 481.
62 Bkz.: Murat Öztürk, ‚Zâtüssavârî‛, DİA, XLIV, 152-153. Tarihe yön veren bahrî savaşların- dan biri olarak kabul edilen Zâtü’s-Savârî deniz muharebesi hakkında Arapça, Grekçe, Sür- yânîce kaynakların verdiği bilgiler ışığında İsmail Koçuk ile müşterek bir şekilde te’lif etti- ğimiz oldukça hacimli çalışma hâlihazırda basım aşamasındadır. Bu savaş hakkında ayrıca bkz.: Yūsuf ‘Abbās Hāshmī, ‚Dhātu’s-Sawārī: A Naval Engagement between the Arabs and Byzantines‛, Islamic Culture 6, 1961, s. 55-64; Andreas N. Stratos, ‚The Naval Engagement at Phoenix‛, Charanis Studies, Essays in Honor of Peter Charanis, New Brunswick-New Jersey 1980, s. 229-247; Vassilios Christides, ‚The Naval Engagement of Dhāt as-Sawārī A. H. 34/A. D. 655-656 A Classical Example of Naval Warfare Incompetence‛, Byzantina 13/2, Selânik 1985, s. 1331-1345; Christides, Vassilios, ‚The Naval Battle of Dhāt al Ṣawāri Revisited (ca 653, 654 or 655)‛, Maritime Contacs of the Past, Deciphering Connections amongst Communities, ed. Sila Tripati, New Delhi 2014, s. 513-531; C. E. Bosworth, ‚Dhāt al-Sawārī‛, EI2, XII, 221-
le, Bizans İmparatorluğu yalnızca en değerli doğu şehirlerini kaybetmekle kalmamış, bununla birlikte önceki yüzyıl boyunca yönettiği Akdeniz’de yeni, başka bir dine sahip ve inanılmaz derecede hızlı büyüyen bir rakibi de karşısında bulmuştu.
KAYNAKÇA
Abdülalîm, E., el-Milâha ve ‛ulûmü’l-bahr ‛inde’l-‛Arab, Küveyt 1979.
el-Adevî, İ., ‚Neş’etü esâtîli’d-düveli’l-‛Arabiyye fî şarki’l-Bahri’l-Mütavassıt‛, el-Mecelle
19, 1958, s. 37-44.
Agapius, Kitab al- Unvan, Fransızca trc. Alexandre Vasiliev, Kitab al- Unvan-Histoire Univer-
selle, II. kısım, Patrologia Orientalis, Paris 1912, VIII. cilt içinde.
Ahmad, A., A History of Islamic Sicily, Edinburg 1975. Amari, M., Storia dei Musulmani di Sicilia, Firenze 1854, I.
Amari, M., Biblioteca arabo-sicula, (Arapça baskı) Lipsia 1857.
Aycan, İ., ‚Ebü’l-A‘ver‛, DİA, X, 295.
Aydın, H., Bizans Kaynağı Theophanes Confessor’un Kroniğinde Türkler: 284-813 (Açıklama,
İnceleme, Değerlendirme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü Basılma-
mış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
Beihammer, A. D., ‚Zypern und die Byzantinisch-Arabische Seepolitik vom 8. bis zum Beginn des 10. Jahrhunderts‛, Aspects of Arab Seafaring: An Attempt to Fill in The
Gaps of Maritime History, ed. Yacoub Yousef al-Hijji-Vassilios Christides, Atina
2002, s. 41-62.
Beihammer, A. D., ‚The First Naval Campaign of the Arabs against Cyprus (649, 653): A Reexamination of the Oriental Source Material‛, Graeco-Arabica, IX-X, ed. George K. Livadas, Atina 2004, s. 47-68.
Belâzürî, Fütûhu’l-Büldân, Türkçe trc. Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân-Ülkelerin Fetihleri, İstanbul 2013.
Bosworth, C. E., ‚Arab Attacks on Rhodes in the Pre-Ottoman Period‛, Aspects of Arab Se-
afaring: An Attempt to Fill in the Gaps of Maritime History, ed. Yacoub Yousef al-
Hijji-Vassilios Christides, Atina 2002, s. 63-74. Bosworth, C. E., ‚Dhāt al-Sawārī‛, EI2, XII, 221-222.
Bowen, R. L. B., ‚Maritime Superstitions of the Arabs‛, American Neptune 15, 1955, s. 5-48. Bozkurt, N., ‚Bahriye‛, DİA, IV, 495-501.
Buhârî, el-Câmi‛u’s-sahîh, Beyrut 2002, I-VIII.
Christides, V., The Image of Cyprus in the Arabic Sources, Nicosia 2006.
Christides, V., ‚The Naval Engagement of Dhāt as-Sawārī A. H. 34/A. D. 655-656 A Clas- sical Example of Naval Warfare Incompetence‛, Byzantina 13/2, Selânik 1985, s. 1331-1345.
Christides, V., ‚The Coastal Towns of Bilād al-Shām at the Time of the Rāshidūn (632- 661). Defence and Trade‛, Epeteris tou Kentrou Epistemonikon Ereunon 13-16 (1984-
1987), Atina 1988, s. 49-62.
Christides, V., ‚Arab-Byzantine Struggle in the Sea: Naval Tactics (7th-11th Centuries A. D.): Theory and Practice‛, Aspects of Arab Seafaring: An Attempt to Fill in the Gaps of
Maritime History, ed. Yacoub Yousef al-Hijji-Vassilios Christides, Atina 2002, s. 87-
Christides, V., ‚The Naval Battle of Dhāt al Ṣawāri Revisited (ca 653, 654 or 655)‛, Mariti-
me Contacs of the Past, Deciphering Connections amongst Communities, ed. Sila Tripa-
ti, New Delhi 2014, s. 513-531.
Christides, V., ‚Navies, Islamic‛, Dictionary of the Middle Ages, ed. Joseph R. Strayer, New York 1989, IX, 73-78.
Chronique de Denys de Tell-Mahré, IV. kısım, Fransızca trc. J. B. Chabot, Paris 1895.
Conrad, L. I., ‚The Conquest of Arwād: A Source-Critical Study in the Historiography of the Early Medieval Near East‛, The Byzantine and Early Islamic Near East, I, Prob-
lems in the Literary Source Material, ed. Averil Cameron-Lawrence I. Conrad, Prin-
ceton-New Jersey 1992, s. 317-401.
Conrad, L. I., ‚The Arabs and the Colossus‛, Journal of the Royal Asiatic Society 6, 1996, s. 165-187.
Conrad, L. I., ‚Islam and the Sea: Paradigms and Problematics‛, Al-Qantara XXIII/1, Mad- rid 2002, s. 123-154.
Demirkent, I.,‚Kıbrıs (Tarih)‛, DİA, XXV, 371-374.
Ebû Dâvûd, Kitâbü’s-Sünen, nşr. Muhammed Avvâme, Cidde 1998, I-V.
Ebü’l-Ferec, Chronicon Syriacum, İngilizceden Türkçeye trc. Ömer Rıza Doğrul, Abû’l Farac
Tarihi, Ankara 1945, I.
Ebü’l-Kāsım ibn Abdülhakem, Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib, nşr. Abdülmüʻnim Âmir, Kahire t. y.
el-Kindî, Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât, nşr. R. Guest, Kahire t. y.
Fahmy, ʻA. M., Muslim Sea-Power in the Eastern Mediterranean from the Seventh to the Tenth
Century A.D. (Studies in Naval Organisation), London 1950.
Hamîdullah, M., Hz. Peygamberin Savaşları, Türkçe trc. Salih Tuğ, İstanbul 1962. Hamîdullah, M., İslâm Peygamberi, Türkçe trc. Salih Tuğ, İstanbul 1980, I. Hamîdullah, M., İslâm’da Devlet İdaresi, Türkçe trc. Hamdi Aktaş, İstanbul 1998.
Hāshmī, Y. ʻA., ‚Dhātu’s-Sawārī: A Naval Engagement between the Arabs and Byzanti- nes‛, Islamic Culture 6, 1961, s. 55-64.
Hillenbrand, C., The Crusades: Islamic Perspectives, Edinburg 1999. Hourani, G. F., Arab Seafaring, Princeton 1995.
İbn Aʻsem el-Kûfî, Kitâbü’l-Fütûh, nşr. ʻAli Şîrî, Beyrut 1411, II. İbn Haldûn, Mukaddime, Türkçe trc. Süleyman Uludağ, İstanbul 2005, I. İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Türkçe trc. Mehmet Keskin, İstanbul 1994, VII. İbn Mâce, Sünenü İbn Mâce, nşr. Halil Me’mûn Şîha, Beyrut 1996, I-III.
İbn Rüşd, el-Beyân ve’t-Tahsîl, nşr. Muhammed el-Arâyişî-Ahmed el-Hebâbî, Beyrut 1988, XVII.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire, nşr. Heyet, Kahire t. y., I. İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târih Tercümesi, Türkçe trc. Beşir Eryarsoy,
İstanbul 1986, II.
İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târih Tercümesi, Türkçe trc. Ahmet Ağırakça, İstanbul 1986, III.
Khalilieh, H. S., Islamic Maritime Law-An Introduction, Leiden-Boston-Köln, 1998.
Khalilieh, H. S., ‚Navigation‛, Medieval Islamic Civilization: An Encylopeadia, ed. Josef W. Meri, New York-London 2006, II, 555-557.
Kyrris, C. P., ‚The Nature of the Arab-Byzantine Relation in Cyprus from the Middle of the 7th to the Middle of the 10th Century A. D.‛, Graeco-Arabica-First International Congress on Grek and Arabic Studies III, Atina 1984, s. 149-175.
Lewis, A. R., Naval Power and Trade in the Mediterranean A. D. 500-1100, Princeton-New Jersey 1951.
Lewis, A. R.-Timothy J. Runyan, European Naval and Maritime History, 300-1500, Bloo- mington 1990.
Lewis, A. R., ‚Byzantine and Moslem Shipping in the Mediterranean, 500-1250‛, The
American Neptune 47, 1987, s. 157-167.
Mâhir, M., el-Bahriyye fî Mısri’l-İslâmiyye ve asaruha’l-bakıyye, Cidde 1979.
Makrîzî, el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi-(fî) ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs âr, nşr. Muhammed Zeynühüm- Mediha eş-Şarkāvî, Kahire 1998, I.
Maryon, H., ‚The Colossus of Rhodes‛, The Journal of Hellenic Studies 76, 1956, s. 68-86. Mazzaoui, M. M., ‚The Conquest of Alexandria according to the Early Arab Historians: A
Critical Appraisal‛, Graeco-Arabica, V, ed. Vassilios Christides, Atina 1993, s. 167- 175.
Müslim, el-Câmi‛u’s-sahîh, İstanbul 1992, I-III.
Nadvī, S. S., The Arab Navigation, İngilizce trc. Syed Ṣabāḥuddīn ‛Abdur Raḥmān, Lahore 1966.
Odetallah, R. K., ‚The Two Arab Conquests of Alexandria (22/642 and 25/645)‛, Treasures
of Arab-Byzantion Navigation, Atina 2004, s. 108-114.
O’Sullivan, S., ‚Sebeo’s Account of an Arab Attack on Constantinople in 654‛, Byzantium
and Modern Greek Studies, XXVIII, 2004, s. 67-88.
Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, Türkçe trc. Fikret Işıltan, Ankara 1999. Özaydın, A., ‚Câr‛, DİA, VII, 157-158.
Özaydın, A., ‚Tartûs‛, DİA, XL, 116-118.
Özkaya, H., Kıbrıs’ta Hâkimiyet Mücadelesi (648-1571), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2015.
Öztürk, M., Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
Öztürk, M., ‚Bar Hebraeus’un Kronografyası’nda Denizler Bahsi (Akdeniz-Kızıldeniz- Basra Körfezi-Karadeniz)‛, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14/2, 2019, s. 605- 622.
Öztürk, M., ‚Zâtüssavârî‛, DİA, XLIV, 152-153.
Pirenne, H., Ortaçağ Kentleri, Türkçe trc. Şadan Karadeniz, İstanbul 2000.
Pirenne, H., Hz. Muhammed ve Charlemagne, Türkçe trc. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara 2006.
Planhol, X. D., ‚Islam and the Sea, The Causes of a Failure‛, Interpreting Islam, ed. Has- tings Donnan, London 2002, s. 130-149.
Pryor, J. H.-Elizabeth M. Jeffreys, The Age of ΔPOMΩN, The Byzantine Navy ca 500-1204, Brill-Leiden/Boston 2006.
Rûsan, M. A., ‚Neş’etü tatavvuri’l-ustûli’l-İslâmî fi zamâni Halife Osmân b. Affân‛, Me-
celletü Müşkât li’l-ʻ Ulûmî’l-İçtimaiyye ve’l-İnsaniyye, 2/1, 2015, s. 57-86.
Sebeos, The Armenian History Attributed to Sebeos, İngilizce trc. ve notlar: R. W. Thomson, tarihî hadiselerle ilgili yorumlar: James Howard-Johnston, Liverpool 1999. Soultanian, G., The History of Bishop Sebêos: Redefining a Seventh-Century Voice from Arme-
nia, Londra 2007.
Stratos, A. N., ‚The Naval Engagement at Phoenix‛, Charanis Studies, Essays in Honor of
Peter Charanis, New Brunswick-New Jersey 1980, s. 229-247.
Süryânî Mihail, Kronik, Fransızca trc. J. B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien-Patriarche
Jacobite d’Antioche (1166-1199), Paris 1904, II.
Taberî, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim, Kahire t. y., IV.
The Heritage of Armenian Literature: From the Sixth to Eighteenth Century, ed. Agop J. Hacik-
yan, Gabriel Basmajian vd., Detroit 2002, II.
Theophanes Confessor, Khronographia, İngilizce trc. Harry Turtledove, The Chronicle of Theophanes, An English Translation of Anni Mundi 6095-6305 (A. D. 602-813), Phila-
delphia 1982.
Theophanes Confessor, Khronographia, İngilizce trc. Cyrill Mango-Roger Scott, The Chro-
nicle of Theophanes Confessor-Byzantine and Near Eastern History, AD 284-813,
Oxford 1997.
Thompson, A., Guide for the Use of the International System of Units (SI), Gaithersburg 2008. Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes. La Dynastie D’Amorium (820-867), Bruxelles 1935. Yaʻ kūbî, Târîhu’l-Yaʻ kūbî, nşr. Muhammed Sâdık Bahrülulum, Necef 1964, II.
EK:
Resim 1: Suriye’deki Tartûs şehrinin takrîbi iki mil kadar açığındaki Ervâd Adası.
Fotoğraf: Murat ÖZTÜRK
Resim 2: Ervâd Adası’ndan bir görüntü.
Resim 3: Hz. Ömer devrinde Bizans İmparatorluğu’yla yapılan ve Müslüman Arap-
ların peyderpey Bilâdü’ş-Şâm’ın sahil şehirlerini ele geçirmesine vesile olan Yermük Muharebesi’nin (h. 15/ m. 36) meydana geldiği saha.
*Suriye’nin Derʻ â kenti / İslâm denizcilik tarihi için dönüm noktası+