Yeni fethedilen bölgeler

Hz. Osman gazilerden yeni fethedilen yerlere göç etmek isteyenlerin arazilerini ve Savâfîlerden aldıkları hisselerini satmalarına müsaade etmiş- tir.86 _{Böylece bir kısım fey arazileri devletin eline geçmeye veya toprak sa-} hibi olmak isteyen kimselerce satın alınmaya başlamıştır. Açılan bu kapıdan yararlananlar, fey arazisi olan Savâfî arazilerden geniş mülkler ele geçirmiş- lerdir.87_{Ayrıca Hz. Osman’ın gelirleri ilk fetihlere katılan gazilere dağıtılan} fey gelirlerinden verilen hisseleri düşürmüştü. Takas sırasında bu Savâfî arazilerin bir kısmı bazı kimselere ikta olarak verilmişti. Bu uygulama Müs- lümanlar arasında sert eleştirilere neden olmuştur.88 _{Irak topraklarını ikta} yoluyla veren ilk kimse, Osman b. Affan’dır.89

Halife Hz. Ömer, feyi halkın ortak mülkü olarak görüyordu. İhtiyaç sahiplerine ise hazineden yardımda bulunuyordu. Hz. Osman ise feyi dev- let malı olarak anlamıştı. Daha önce gelirleri savaşçılara paylaştırılan bu malları devletleştirmiştir. Bunların içindeki Savâfî arazileri ise yakınlarına ikta etmeye başlamıştır.90 _{Halbuki ümmet adına vakfedilmiş olan bu arazi-} ler üzerinde devlet başkanının yetkileri velayetle sınırlı iken Hz. Osman devlet malı gibi telakki ederek ikta etmiştir. Yaşanan huzursuzluğun teme- linde feyin bu şekilde devletleştirilmesi yatmaktadır. 91 _{“Hz. Osman döne-} minde başlayan feyin devletleştirilmesi, Emevî saltanat sistemi içinde daha açık hale gelmiştir.”92

Savâfîlerin gelirleri Emevîlere kadar savaşçılara dağıtılmaya devam etmişse de Emevîlerle beraber Hz. Osman döneminde başlatılan siyaset, güçlenen saltanat sistemi ile beraber tamamen devletleştirilerek, Beyt’ül- mâl’in mülkiyetine geçirilmiştir.93

Hz. Peygamber zamanında barış antlaşması yapılmış olan Necran, H. 20/640 yılında Hz. Ömer’in gayrimüslim unsurun Arap yarımadası dışına çıkarılması siyaseti çerçevesinde, Necranlılar da, Fedek arazilerinde olduğu gibi Irak’a sürülmüş, Hz. Osman zamanında Irak Necraniyesinde eski ara-

85 _{Sallâbî, 147}

86 _{Ebu Ubeyd, Kasım b. Sellâm, el-Emvâl, çev. Cemalettin Sayık, İstanbul, 1981, 296} 87 _{İbn Zenceveyh, el-Emvâl, II, 630}

88 _{Ebu Yusuf, Kitabu’l Harac, 24} 89 _{Belâzurî, 392}

90 _{Corci Zeydan, Medeniyeti İslamiyye Tarihi, İstanbul, 1328, II, 198} 91 _{Ebu Ubeyd, el-Emvâl, 291}

92 _{Mustafa Demirci, İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul, 2003, 61} 93 _{Demirci, 93}

zilerine karşılık yeni araziler verilmişti. Necran halkının antlaşmasına göre 2000 elbise vermek zorundaydılar. Ancak, Necranlıların nüfusu ölümler, yerlerinden göç etmeler veya Müslüman olanlarla sürekli azaldığından, Hz. Osman, Hz. Ali ve Emevîler dönemlerindeki Irak valilerine başvurarak şa- hıs başına düşen vergilerinin ağır gelmeye başladığından şikayetle indirim isteğinde bulunmaktaydılar.94

Hima arazileri Hz. Osman döneminde ayrı bir öneme sahiptir. Çünkü, bu arazileri bu dönemdeki uygulamalar nedeniyle halifenin karşısına ciddi bir mesele olarak çıktı. Değişik yerlerde hima politikasıyla ilgili itirazlar yükselmeye başladı. Bu kargaşa ortamında, bazı tarihçilerin dikkatsiz riva- yetleri, işi biraz daha karmaşık hale getirmektedir. Halifeye itiraz edenlerin, esasen onun ilk hima uygulamasına gitmesinden değil, Hz. Peygamber’in ve halifelerin çizgisindeki bir değişmeden kaynaklandığı söylenebilir. Çün- kü Hz. Osman kendisinin de belirttiği gibi daha önce Hz. Peygamber, Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer tarafından yapılmıştı.95

Hz. Osman dönemi ikta tatbikatında köklü değişimlerin meydana gel- diği bir devirdir. Çünkü bu dönemde fey arazilerinin gazilerin eski toprak- ları ile takas edilmesi çerçevesinde devlet tasarrufuna alındığından daha önce ikta edilmeyen savâfî arazilerin ikta edilmesinin yolu açılmıştır. Hz. Osman tarafından Sevad bölgesindeki savâfî arazileri ve köyleri Abdullah b. Mes’ud, Ammar b. Yasir, Sa’d b. Malik, Habbab b. Eret gibi şahıslara ikta edilmiştir.96 _{Tarih kitaplarında ilk ikta veren Osman’dır rivayetinin}97 _ger- çekliği, tarih olarak doğru olmamasına rağmen, muhtemelen mezkur deği- şiklikten kaynaklanmıştır. Hz. Osman dönemindeki ikta ile ilgili rivayetler- le özel olarak ilgilenen Ebu Ubeyd, bu iktaların üretimi artırmak amacıyla ikta edildiğini, bunun ikta-ı icare olduğunu bu sayede gelirlerin arttırıldığı sonucuna varmaktadır.

Hz. Osman döneminde, Müslümanların fethedilen bölgelere yerleşme- lerine izin verilmiş, bunun için de geride bıraktıkları arazilerinin göç ettik- leri yerlerdeki arazilerle değiştirileceği ya da gittikleri yerlerde yeni araziler ikta edilmesi garantisi verilmiştir.98 _{“Bu uygulama ile Kureyş’in şehirli-} tüccar kimlikli Müslüman Arapları geniş mülkler elde etmişler, bedeviler ve değişimin geç farkına varanlar ise, toprağını kaybedenler arasında hu- zursuzluğa neden olmuştur. Öte taraftan uygulanan ikta politikası ile çok sayıda Arap kabilesi, başta Doğu Akdeniz sahil şeridinde yer alan şehirler

94 _{Demirci, 151, 152} 95 _{Taberî, IV, 354} 96 _{Ebu Ubeyd, 196}

97 _{Yahya b. Adem, Kitabu’l-Harac, thk. ve nşr. A. Muhammed Şakir, Kahire, 1347, 79} 98 _{İbn Zenceveyh, II, 635}

olmak üzere fethedilen bölgelere tehcir edilerek iskan edilmiş, iç bölgelerde ise savaş ganimeti ile ele geçen servet ölü arazilerin ihya ve imarına yön- lendirilerek Mezopotamya’nın aşağı deltasında, Şam ve Mısır’da, Kızılde- niz kıyı şeridinde yoğun bir zirai kalkınmanın kapıları aralanmıştır. Bu zirai kalkınma çerçevesinde Talha b. Ubeydullah, Ali b. Ebi Talib, Zübeyr b. Av- vam gibi şahıslar geniş çiftlikler kurmuşlar ve büyük servetler biriktirmiş- lerdir. Bu durum, Hz. Osman ve kadrosunun tüccar kişiliklerinin ikta uygu- lamasındaki siyaseti olmalıdır.”99

Hz. Osman devrinde savâfî arazilerin ikta edilmesi krize neden olmuş- tu. Bu iktalar ikta’ı icare olduğu neticesine varılmıştır.100 _{Hz. Osman’ın ikta} verdiği kişiler şunlardır: Abdullah b. Mes’ud, Ammar b. Yasir, Habbab b. Eret, Adiy b. Hatem, Sa’d b. Ebi Vakkas, Zübeyr b. Avvam, Üsame b. Zeyd, Said b. Zeyd, Cerir b. Abdullah el- Beceli, İbn Hebbar, Talha b. Ubeydullah, Vail b. Hicr el-Hadramî, Halid b. Urfata, Eş’as b. Kays, Ebu Mirbed, Nafi b. el-Haris b. Kelde, Ebu Musa el-Eş’ari, Osman b. Ebu’l As es-Sekafi.101

SONUÇ

Hz. Osman dönemi mâlî yapı konusunu incelediğimiz bu çalışmamız- da konuyu genel hatlarıyla ortaya koymaya çalıştık. Bu konuyu incelerken dikkat edilmesi gereken hususların başında Hz. Ömer döneminin iyi bilin- mesi ve dikkate alınması gerekliliğiydi. Zira Hz. Osman, hilafetinin ilk yıl- larında selefinin yolundan giderek onun uygulamalarını takip ederken da- ha sonra bu uygulamalardan ayrılmaya başlamıştır. Bunun sebepleri farklı analizlerle ortaya konulabilir. Ancak en önemli olanlarından biri değişen toplum yapısı, insan farklılaşması, beklentilerin değişmesi ve artması, ser- vete karşı düşkünlük olarak ifade edilebilir. Bu tespitlerden hareketle Hz. Osman’ın değişen şartlara selefi Hz. Ömer gibi çözümler üretmede yetersiz kaldığını, birlikte çalıştığı kadronun da bunu yapmasına elverişli olmadığı hatta direndiği söylenebilir.

Kapitalin arttığı bu dönemde toplumun devletçi bir yapıdan kapitalist bir düzene doğru evrildiği ifade edilebilir. Hz. Osman’ın akrabalarının zen- ginleşmesinin makul bir açıklamasının yapılmaması ve halifenin kendi ifa- desiyle “Ben onlara devlet malından değil, kendi malımdan ihsanda bu- lundum” demesi Müslüman toplumu ikna etmemiş görünüyor. Bunun so- nucu olarak da yolsuzluk iddiaları gündeme taşınmakta, ganimetlerin ada- letsiz dağıtıldığı kanaati gittikçe yaygınlaşmaktadır.

100 _{Ebu Ubeyd, Emvâl, 296} 101 _{Sallâbî, 142}

Devlet gelirlerinin arttığı, fetihlerin ilk yıllarda hız kesmeden devam ettiği bir dönemde Beyt’ül-mâl’ın iyi yönetilememesi, servetin halka yayı- lamaması artık bilinen şikayetlerin yapılmaya başlamasına neden olmuştur.

Gelirler artarken giderlerin de arttığı unutulmamalıdır. Hz. Osman’ın Hz. Ömer’in atâ uygulamasında değişikliğe gitmesi rahatsızlık uyandırmış- tır. Buna göre selefinin aksine Hz. Osman savaşa katılmayanlara da atâ vermiştir. Bunun sonuçlarından biri olarak da özellikle doğu bölgelerindeki fetihler zorlukla ilerlemiş ve bu husus Hz. Osman döneminde ortaya çıkan isyan hareketlerinde önemli rol oynamıştır.

Bu dönemde yapılan diğer harcamaların önemli bir kısmı dönemin ih- tiyaçlarından kaynaklanan harcamalardır: Örneğin hacıların ihtiyaçları, do- nanmanın oluşturulması, Cidde limanının düzenlenmesi, su ihtiyacının karşılanması, müezzinler için yapılan harcamalar, harameynin genişletil- mesi için yapılan harcamalar bunlardan bazılarıdır.

Bu gelişmeler karşısında Hz. Osman’ın sahabeden gelen eleştirileri ye- terince dikkate almadığı bunun da toplumsal muhalefeti artırdığı anlaşıl- maktadır. Toplum desteğini hızla kaybetmeye başlayan Hz. Osman artık yalnızlaşmış, Ümeyyeoğullarının da kendisini yeterince savunmadığı gö- rülmeye başlamıştır.

Hz. Osman döneminin en önemli sorunlarının başında şüphesiz gelir dağılımında yaşanan adaletsizlik olduğu anlaşılmaktadır. Seleflerinin ve Hz. Peygamber’in mâlî uygulamalarını takip edip, yeni gelişmeler karşısın- da da yeni uygulamalar ortaya koyması gerekiyordu.

Kadim bir konu olan ve her dönemde kendi şartları içinde ele alınan gelirlerin dağılımı, diğer bir ifade ile servetin halka ulaşması Halife Hz. Osman döneminde de önemli bir konu olarak ele alınmaya muhtaçtır.

Hz. Osman’ın dört halife içinde şûra ile seçilmesine rağmen icraatla- rındaki tartışmalı işler ve Müslüman kamuoyunun desteğini kaybetmeye başlamasının İslâm tarihindeki hilafet makamı konusunu da tekrar tartış- maya açtığı kanaatindeyiz.

KAYNAKÇA

Akarsu, Murat, Kabile Bürokrasisi ve Hz. Osman, Ankara, 2015 Akbulut, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Ankara, 2015 Apak, Adem, Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İstanbul, 2003

Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman, Ankara, 2013

Belâzurî, Yahya b. Cabir b. Davud, Fütûhu’l Buldan, çev. Mustafa Fayda, Ankara, 1987

Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara, 1992

Cabiri, Muhammed Abid, İslâm’da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul, 1997 Demirci, Mustafa, İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul, 2003

Doğrul, Ömer Rıza, Asr-ı Saadet, Sad. Osman Zeki Mollamehmetoğlu, İstanbul, 1978, V

Ebu Ubeyd, Kasım b. Sellâm, el-Emvâl, çev. Cemalettin Sayık, İstanbul, 1981

Ebu Yusuf, Ya’kub b. İbrahim el-Ensari, Kitabu’l Harac, thk. Muhammed Abdülhafiz el-Menasır, H. 1430/M. 2009

ed-Dûrî, Abdülaziz, İlk Dönem İslâm Tarihi, çev. Hayrettin Yücesoy, İstanbul, 1991 ed-Dûrî, Abdülaziz, İslâm İktisat Tarihine Giriş, çev. Sabri Orman, İstanbul, 1991 Erkal, Mehmet, “Öşür”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIV

Erkal, Mehmet, "Beytülmâl", DİA, İstanbul, 1991, VI

Halife b. Hayyat, Ebu Amr, Tarih, thk. Ekrem Ziya el-Ömerî, Riyad, 1985 Hitti, Philip K., Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. S. Tuğ, İstanbul, 1980, I. Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihi, Ankara, 1999

https:// islamansiklopedisi. org. tr/ beytülmal (01.04.2019).

İbn Abdilhakem, Ebu’l Kasım Abdurrahman, Fütûhu Mısr ve Ahbaruha, thk. Charles E. Torrey, Leiden, 1920

İbn Abdirabbih, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed, el-Ikdu’l-Ferid, thk. A. Emin, A. ez-Zeyn, İ. El-Ebyari, Kahire, 1969, IV

İbn Kesir, Ebu’l Fida İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n Nihâye, çev. Mehmet Keskin, İs- tanbul, 1994, VII

İbn Sa’d, Ebu Abdullah Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kübra, thk. İhsan Abbas, Beyrut, trs., III, Terzi, Zeki, Hz. Peygamber ve Hulefa-i Raşidin Döneminde Askeri Teşki-

lat, Samsun, 1990

İbn Şebbe, Ebu Zeyd Ömer, Tarihu Medineti’l-Münevvere, thk. Muhammed Şeltut, Cidde, 1973, III

İbn Zenceveyh, Humeyd, Kitabu’l Emvâl, thk. Şakir Zeyb Feyyaz, Riyad, 1986, III İbnü’l Esir, Muhammed eş-Şeybânî el-Cezeri, el-Kâmil fi’t Tarih, çev. Ahmet Ağırak-

ça, İstanbul, 1986, III

Kal’aci, Muhammed Ravvas, Mevsuati Fıkhı Osman b. Affan, Kahire, 1983 Malik b. Enes, Muvatta’ Tercemesi, hazr. Abdullah Parlıyan, İstanbul, 2008 Maverdi, Ebu’l Hasen Habib, el-Ahkâmu’s Sultaniye, çev. Ali Şafak, İstanbul, 1994 Nüveyri, Şihabüddin Ahmed b. Abdilvehhab, Nihâyetü’l Ereb fi Fünunü’l Edeb, thk.

Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim, Kahire, 1975, XIX

Sallâbî, Ali Muhammed, Hz. Osman Hayatı, Şahsiyeti ve Dönemi, çev. Ayhan Ak, İs- tanbul, 2016

Suyuti, Celalüddin İbrahim, Tarihu’l Hulefa, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülha- mid, Beyrut, 1988

Taberi, Muhammed b. Cerir, Tarihu’t-Taberi, thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim, Beyrut-Lübnan, b.t.y., I,

Vaglieri, “Laura Veccia, Raşid Halifeler ve Emevî Halifeleri”, İslâm Kültür ve Medeni-

yeti, çev. İlhan Kutluer, İstanbul, 1997, I

Vaglieri, “Raşid Halifeler ve Emevîler”, İslâm Kültür ve Medeniyeti, çev. İlhan Kut- luer, İstanbul, 1988, I

Ya’kubi, Ahmed b. Ebi Ya’kub b. Vazıh, Tarihu’l-Ya’kubî, Beyrut, trs., II Yahya b. Adem, Kitabu’l-Harac, thk. ve nşr. A. Muhammed Şakir, Kahire, 1347 Yavuz, Yunus Vehbi, İslâm’da Zekât Müessesesi, İstanbul,1984

Yeniçeri, Celal, “Asr-ı Saadette Devlet Bütçesi”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm, III

HZ. OSMAN’IN