Yeni Yatırım Teşvik Sistemi Uygulamasının Genel Değerlendirilmesi

15/06/2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile uygulamaya giren yeni teşvik sisteminin özellikle düşük gelişmişlik düzeyine sahip bölgeler olmak üzere stratejik sektörler ve istihdam olanakları sağlayan büyük ölçekli yatırımlar için önemli avantajlar sağladığı görülmektedir. 2012 yılından itibaren ülke genelinde sağlanan teşvik uygulamaları ile ilgili bilgilere Tablo 4’te yer verilmiştir.

Tablo 4. Türkiye’de Sermaye Türüne Göre Yatırım Teşvik Verileri Sermaye

Türü Yıl Belge Adedi Sabit Yatırım (Milyon

TL) İstihdam (Kişi)

Genel Toplam 42.559 1.017.098 1.578.067

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

2012-2019 döneminde yabancı sermaye kapsamında toplamda 2.264 adet teşvik belgesi düzenlenirken yerli sermaye kapsamında ise bu sayı 40.295 olmuştur. Öngörülen yatırım tutarı 1.017.098 milyon iken bu yatırımlarda gerçekleşmesi öngörülen istihdam 1.517.067 kişi olmuştur.

Yıllar itibariyle en yüksek teşvik belge sayısına 2017 yılında ulaşıldığı görülmektedir. Bu dönemdeki belge adedi toplamda 7.335 olurken, öngörülen istihdam miktarı yaklaşık 206 bin ve 2018 yılında yaklaşık 230 bin olmuştur. Aynı dönemde sağlanan yatırım teşviklerinin teşvik destek sınıfı ayrımı da Tablo 5’te verilmiştir.

Tablo 5. Destek Sınıflarına Göre Teşvik Verileri

Destek Sınıfı 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Genel Toplam

Belge Adedi

Bölgesel 1.846 2.567 2.092 2.186 2.020 3.759 3.906 3.761 22.137

Büyük Ölçekli 16 13 13 24 7 8 16 5 102

Genel 2.046 1.864 1.612 2.149 2.970 3.557 1.905 1.899 18.002

Stratejik Yatırımlar 2 8 3 9 4 11 13 4 54

Sabit Yatırım (Milyon TL)

Bölgesel 29.877 36.506 56.102 36.679 35.772 64.769 91.510 86.190 437.406 Büyük Ölçekli 3.843 4.372 4.623 28.720 23.044 2.808 7.980 1.960 77.350 Genel 18.908 28.787 24.083 25.882 46.782 35.796 46.912 56.949 284.099 Stratejik Yatırımlar 19.655 12.458 1.278 14.792 4.287 87.334 28.388 4.886 173.077

İstihdam

Bölgesel 114.146 138.171 134.407 111.756 99.001 193.134 196.309 177.5101.164.434 Büyük Ölçekli 4.884 3.983 2.919 4.719 23.787 1.637 10.718 830 53.477 Genel 40.103 42.133 28.893 29.378 25.629 28.521 34.187 30.148 258.992 Stratejik Yatırımlar 863 1.735 448 2.285 1.607 5.012 10.826 1.628 24.404 Toplam Belge Adedi

Toplamı 3.910 4.452 3.720 4.368 5.001 7.335 5.840 5.670 40.296 Sabit Yatırım (Milyon

TL) Toplamı 72.284 82.123 86.085 106.073 109.886 190.708 174.789 149.985971.933 İstihdam Toplamı 159.996 186.022 166.667 148.138 150.024 228.304 252.040 210.2211.501.412

Kaynak: Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

Destek sınıflarına göre sağlanan teşvik desteklerinde 2012-2019 dönemi için en önemli payın Bölgesel Teşvik Uygulamalarında olduğunu söylemek mümkündür. Bu dönemde 22.137 bölgesel teşvik belgesi düzenlenirken öngörülen yatırım tutarı 437.406 milyon TL ve öngörülen istihdam sayısı 1.164.434 kişi olmuştur. Genel teşvik uygulaması kapsamında ise 18.002 belge karşılığı 284.099 milyon TL yatırım ve 258.992 kişilik istihdam öngörülmüştür. Görüldüğü üzere bölgesel teşvik uygulamasından daha fazla istihdam olanağı öngörülmektedir. Bölgesel teşvik uygulamalarında belge başına yaklaşık 544 istihdam öngörülürken,

genel teşvik uygulamalarında bu sayı 14, stratejik yatırımlarda 452 ve büyük yatırımlarda 524 olmuştur. Genel teşvik uygulamalarında sigorta prim desteğinin olmaması bu destek paketinde öngörülen istihdam sayısının düşük kalmasına neden olmuştur. Sağlanan yatırım teşviklerinin sektörel dağılımı Tablo 6’da verilmiştir.

Tablo 6. Sektörlere Göre Teşvik Verileri

Sektörü 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Genel Toplam

Belge Adedi

Enerji 181 164 262 835 1.831 2.251 611 395 6.530

Hizmetler 917 1.084 1.089 1.334 1.096 1.699 1.396 1.280 9.895 İmalat 2.457 2.860 2.126 1.928 1.851 2.975 3.394 3.484 21.075

Madencilik 248 246 152 125 93 169 160 128 1.321

Tarım 107 98 91 146 130 241 279 383 1.475

Sabit Yatırım (Milyon TL)

Enerji 12.440 17.036 12.463 35.559 33.249 102.566 22.212 23.678 259.203 Hizmetler 13.153 16.355 42.493 34.929 43.120 34.469 57.640 36.565 278.725 İmalat 43.612 40.982 27.294 31.681 28.244 49.264 88.528 77.358 386.965 Madencilik 2.436 7.019 3.128 3.158 4.412 2.339 3.866 8.349 34.708 Tarım 642 731 707 746 860 2.069 2.543 4.034 12.332

İstihdam

Enerji 3.080 3.305 2.015 3.810 4.470 7.190 3.710 2.982 30.562 Hizmetler 51.480 63.622 76.483 64.923 71.116 100.460 102.251 52.353 582.688 İmalat 96.221 110.853 81.756 74.120 69.348 110.158 137.366 141.119 820.941 Madencilik 6.375 5.523 3.970 2.200 2.372 4.000 3.436 8.139 36.015 Tarım 2.840 2.719 2.443 3.085 2.718 6.496 5.277 5.628 31.206

Kaynak: Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

2012-2019 döneminde sağlanan yatırım teşviklerinde imalat sektörünün en büyük paya sahip olduğu bunu hizmetler ve enerji sektörünün takip edildiği görülmektedir. İmalat sektöründe düzenlenen 21.075 teşvik belgesi, 386.965 milyon TL öngörülen yatırım tutarı ve 820.941 kişilik istihdam öngörüldüğü anlaşılmaktadır. Hizmetler sektöründe ise düzenlenen 9.895 teşvik belgesinde öngörülen yatırım tutarı 278.725 milyon TL olurken, 582.688 istihdam olanağı öngörülmüştür. Belge adedi başına öngörülen istihdam miktarları imalat sektöründe yaklaşık 39, hizmetler sektöründe 59, enerji sektöründe 5, madencilik sektöründe 27 ve tarım sektöründe 21 olmuştur. Ülke genelinde sağlanan yatırım teşviklerinin coğrafi bölgelere göre oranları Grafik 1’de verilmiştir.

Grafik 2. GAB Teşvik Verilerinin İllere Göre Dağılımı (2012-2019)

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

Grafik 1. Türkiye’de Teşviklerin (Belge Sayısı, Sabit Yatırım ve İstihdam) Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı (2012-2020)

Ülke genelinde 2012-2019 yılları arasında düzenlenen 40.296 yatırım teşvik belgesinden en çok Marmara Bölgesi (%27) yararlanırken en az Doğu Anadolu Bölgesi (%6) yararlanmıştır. Öngörülen yatırım tutarlarına bakıldığında ise yine en büyük payın Marmara Bölgesine (%36) ve en düşük payın Doğu Anadolu Bölgesine (%4) ait olduğu görülmüştür.

Teşvik uygulamasından beklenen 1.501.412 adet istihdamın da en çok Marmara (%30) ve en az Doğu Anadolu Bölgesinde (%7) gerçekleşeceği öngörülmektedir. Çalışmanın temasını oluşturan Güney Doğu Anadolu Bölgesinde ise toplam teşvik belgelerinin %13’ü düzenlenirken, öngörülen toplam yatırım tutarının %6’sı ve istihdamın %18’inin bu bölgede gerçekleşeceği beklenmektedir.

Bölgesel gelişmişlik farklılıklarını azaltmak amacıyla uygulanan

“Bölgesel Teşvik Uygulamaları”, illeri gelişmişlik düzeylerine göre altı ayrı bölgeye ayırarak her bölge için farklı teşvik uygulamasına yer vermektedir.

Altı bölge için 2012-2019 döneminde uygulanan teşvik uygulamalarına ait veriler Tablo 7.’de verilmiştir.

Tablo 7. Yatırım Bölgelerine Göre Teşvik Verileri (2012-2019)

Data Bölgesi Bölgesel Büyük Ölçekli Genel Stratejik

Yatırımlar Genel Toplam

Belge Adedi

1. Bölge 6.944 53 7.311 19 14.327

2. Bölge 3.547 17 3.472 12 7.048

3. Bölge 3.296 16 2.480 14 5.806

4. Bölge 2.427 7 2.243 6 4.683

5. Bölge 2.038 7 1.646 3 3.695

6. Bölge 3.854 1 755 0 4.610

Sabit Yatırım (Milyon TL)

1. Bölge 207.372 35.668 96.498 57.215 396.754

2. Bölge 84.357 5.595 77.014 5.646 172.612

3. Bölge 61.606 4.785 34.946 94.938 196.275

4. Bölge 34.494 3.650 25.470 11.019 74.633

5. Bölge 22.597 4.238 18.045 4.259 49.140

6. Bölge 22.474 214 15.568 0 38.256

İstihdam

1. Bölge 393.867 40.349 134.154 13.613 581.983

2. Bölge 151.683 3.368 61.923 2.482 219.456

3. Bölge 127.569 3.933 25.598 5.786 162.886

4. Bölge 114.088 2.079 18.678 1.978 136.823

5. Bölge 112.202 3.411 12.060 545 128.323

6. Bölge 263.187 150 2.980 0 266.317

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

2012-2019 döneminde uygulanan yatırım teşvikleri incelendiğinde 1.Bölge illerinin desteklerden en çok faydalanan iller görüldüğü görülmektedir. 14.327 teşvik belgesinin düzenlendiği bölgede öngörülen toplam yatırım tutarı 396.574 milyon TL ve bu desteklerin sonucunda 581.983 kişinin istihdam olacağı öngörülmüştür. Teşvik belge sayısına göre teşvik avantajlarından en az yararlanan illerin ise 5.Bölge illeri olduğu görülmektedir. En yüksek teşvik avantajlarına sahip 6.Bölge illerinde ise toplamda 4.610 teşvik belgesi düzenlenmiş ve toplamda öngörülen yatırım tutarı 38.256 milyon TL olmuştur. Sunulan destekler sonucunda bu dönemde öngörülen istihdam 266.317 kişi olmuştur. Öngörülen yatırım tutarlarına bakıldığında 6. Bölge son sırada yer almaktadır. 6.Bölgede öngörülen yatırım tutarının düşük olmasına rağmen öngörülen istihdamın yüksek olduğu görülmektedir. Yatırım teşvikleri sonucunda öngörülen istihdam verilerine bakıldığında en çok istihdamın 1.Bölgede daha sonra ise 6.Bölgede, en az istihdamın ise 5.Bölgede öngörüldüğü anlaşılmaktadır.

3. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE TEŞVİK