GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE TEŞVİK POLİTİKALARI

Güneydoğu Anadolu Bölgesi (GAB) Türkiye’nin yedi coğrafi bölgesinden biri olup üç alt bölge (TRC1, TRC2, TRC3) ve dokuz ilden (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak) oluşmaktadır. Bölge illerinin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre sıralamalarına bakıldığında, Gaziantep hariç diğer illerin son sıralarda yer aldıkları görülmektedir. 2011 yılı verilerine göre kişi başına düşen GSYH’nın ülke ortalaması 11.289 $ iken bölge illerinde bu rakam Gaziantep hariç yaklaşık 5000 $ olmuştur. İllerin aynı yıl hazırlanan SEGE (Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi) sıralamalarına bakıldığında Gaziantep ilinin 30. Diğer illerin ise son sıralarda yer aldığı görülmektedir (Tablo 8). SEGE endekslerine göre hazırlanan teşvik bölgeleri ayırımına göre; Gaziantep İli 3., Kilis ve Adıyaman ili 5.Bölge kapsamında değerlendirilirken diğer iller ise 6.Bölge kapsamında değerlendirilerek teşvik avantajlarından yararlanmalarına olanak sağlanmıştır.

Tablo 8. GAB İllerinin Gelişmişlik Sıralamaları ve Kişi Başına Düşen Gelir

Adıyaman 66 5163 5. Bölge 66 4771 6. Bölge

Batman 70 5621 6. Bölge 72 4373 6. Bölge

Diyarbakır 67 5349 6. Bölge 68 4310 6. Bölge

Gaziantep 30 7173 3. Bölge 30 7174 3. Bölge

Kilis 63 5199 5. Bölge 62 5296 5. Bölge

Mardin 74 5296 6. Bölge 74 4896 6. Bölge

Siirt 77 5162 6. Bölge 75 4214 6. Bölge

Şanlıurfa 73 4337 6. Bölge 73 3431 6. Bölge

Şırnak 78 4929 6. Bölge 81 4781 6. Bölge

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

2017 SEGE sonuçlarına bakıldığında 2011 SEGE sıralamasına göre;

Şırnak ili üç, Batman İli iki ve Diyarbakır ili bir sıra gerilerken, Siirt ilinin iki ve Kilis ilinin bir sıra ilerlediği görülmektedir. Diğer illerin sıralamasında bir değişim yaşanmamıştır. 2018 yılı kişi başına düşen gelir verileri incelediğinde bölge illerinin tümünün 9.792 $ olan ülke ortalamasından düşük olduğu, özellikle Gaziantep (7.174 $) ve Kilis (5.296 $) illeri dışındaki diğer illerde bu rakamın 5000 $’ın altında olduğu görülmektedir. Bunun yanında Gaziantep ve Kilis illeri hariç bölgedeki diğer illerin kişi başına düşen gelirlerinde 2011 yılına göre bir azalma olduğu anlaşılmaktadır. SEGE-2017 sonucuna göre yeniden düzenlenen teşvik bölgeleri ayrımında, 2021 yılından geçerli olmak üzere Adıyaman ili 6.Bölge kapsamına alınırken diğer illerin durumunda herhangi bir değişiklik yaşanmamıştır.

Bölgedeki işsizlik oranlarına bakıldığında da Türkiye ortalamasının üzerinde seyrettiğini söylemek mümkündür. 2011 yılında ülke ortalaması yüzde 9,8 iken GAB ortalaması ise yüzde 11,7 olmuştur. Alt Bölgelere ait veriler incelendiğinde TRC1 Alt Bölgesinde bu oranın yüzde 14,4, TRC2 Alt Bölgesinde yüzde 8,4 ve TRC3 Alt Bölgesinde yüzde 12,7 olduğu görülmektedir. 2019 yılında ise ülke ortalaması yüzde 14 iken GAB ortalaması 22,6 olmuştur. Alt bölgelere göre ise TRC1 Alt Bölgesinde bu oran 15,5, TRC2 Alt Bölgesinde yüzde 23,6 ve TRC3 Alt Bölgesinde yüzde 31,1 olarak gerçekleşmiştir. Bu durum, 6.Bölge kapsamındaki teşviklerden yararlanan TRC2 ve TRC3 Alt Bölgelerindeki illerin bu dönemde işsizlik oranlarında çok yüksek bir artış yaşandığı 6.Bölge kapsamında olmayan üç ilin (Gaziantep, Adıyaman ve Kilis) oluşturduğu TRC1 Alt Bölgesinde ise bu oranın çok yükselmediği anlaşılmaktadır (TUİK İşgücü Verileri, 2020).

Tablo 9. Güneydoğu Anadolu Bölgesine Sağlanan Toplam Yatırım Teşvik Verileri Dönem Bölge Belge Adedi Sabit Yatırım

(Milyon TL) İstihdam

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

GAB’a sağlanan yatırım teşvik verileri; belge adedi, sabit yatırım tutarı ve istihdam miktarı ile incelenmiştir. Buna göre 2001-2011 döneminde ülke toplamının %7.75’i kadar teşvik belgesi GAB’ta düzenlenmiştir.

Bu oran öngörülen yatırım tutarlarında %4.68 ve öngörülen istihdamda ise %5.95 olmuştur. 2012 yılında yayınlanan yeni teşvik sistemi sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi düşük illerde yapılacak yatırımlara önemli teşvik olanakları sağlamıştır. GAB illerinin altısı 6.Bölge uygulamasına tabi tutularak önemli teşvik avantajlarından yararlanma olanağına sahip olmuşlardır. 2012-2019 döneminde ülkede düzenlenen teşvik belgelerinin

%13.8’i bu bölgede düzenlenirken, toplam yatırım tutarının %5.55’i ve istihdamın %18,14’ünün bu bölgede gerçekleşeceği öngörülmektedir. Bu noktada yeni teşvik uygulamasının GAB için pozitif gelişmeler sağladığını söylemek mümkündür. Özellikle 6.Bölge teşviklerinde sağlanan sigorta prim destekleri önemli sonuçlar doğurmuştur. Önceki 12 yıllık dönemde teşvik uygulaması sonucunda öngörülen istihdam 77.268 kişi iken yeni teşvik uygulamasının ilk 8 yılında bu miktar yaklaşık 272.313 kişi olmuştur.

Yeni teşvik sisteminin 2012-2019 dönemi uygulamalarının GAB illerine göre oransal dağılımlarına bakıldığında; bölgede yatırım teşviklerinden en çok yararlanan ilin Gaziantep olduğu görülmektedir.

Bölgede düzenlenen teşvik belgelerinin %26’sı bu ilde düzenlenirken, öngörülen yatırım tutarının %45,86’sının ve oluşması öngörülen istihdamın ise %13,84’ünün bu ilde gerçekleşeceği öngörülmüştür. Yatırım teşvikleri sonucunda en çok istihdam olanağının %21,15 ile Batman’da, %19.52 ile Şanlıurfa’da, %17,03 ile Diyarbakır’da ve %14,32 ile Mardin’de gerçekleşeceği öngörülmüştür. Teşvik uygulamasından en az yararlanan iller ise Kilis, Siirt ve Şırnak olmuştur. Kilis İlinin 5.Bölgede yer alması ve 6.Bölge illerine coğrafik olarak yakın olması bu ilde yatırım teşvik başvurularının düşük kalmasına neden olmuştur. Şırnak ve Siirt illeri ise

6.Bölge uygulamasına tabi olmasına rağmen en az yararlanan iller arasında yer almaktadırlar (Grafik 2). Adıyaman ili de 2020 yılına kadar 5.Bölge uygulamasına tabi iken 2021 yılından itibaren 6.Bölge uygulamasına tabi olacaktır.

Grafik 2. GAB Teşvik Verilerinin İllere Göre Dağılımı (2012-2019)

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

GAB illerinin, sektörlere göre yararlandıkları yatırım teşviklerine ait veriler Tablo 10’da verilmiştir.

Tablo 10. GAB İllerinin Sektörlere Göre Teşvik Verileri (2012-2019) Data İl Enerji Hizmetler İmalat Madencilik Tarım Genel Toplam

Belge Adedi

Adıyaman 115 57 218 22 1 413

Batman 8 117 518 8 5 656

Diyarbakır 67 207 551 41 25 891

Gaziantep 150 150 1.058 9 17 1.384

Kilis 22 7 53 1 0 83

Mardin 17 129 338 10 52 546

Siirt 16 40 42 9 3 110

Şanlıurfa 228 203 554 26 43 1.054

Şırnak 5 59 99 7 2 172

Toplam 628 969 3.431 133 148 5.309

Sabit Yatırım (Milyon TL)

Adıyaman 1.259 340 1.413 385 1 3.399

Batman 85 741 1.574 23 24 2.446

Diyarbakır 425 2.238 2.634 145 98 5.541

Gaziantep 972 4.017 19.465 84 202 24.740

Kilis 75 43 1.504 1 0 1.623

Mardin 1.575 918 877 44 299 3.714

Siirt 2.083 244 171 411 9 2.917

Şanlıurfa 1.393 1.199 3.374 59 293 6.319

Şırnak 2.594 359 267 29 4 3.253

Toplam 10.459 10.099 31.280 1.182 930 53.951

İstihdam

Adıyaman 444 2.771 18.132 426 7 21.780

Batman 23 8.055 49.262 136 130 57.606

Diyarbakır 293 14.328 30.690 547 522 46.380

Gaziantep 293 8.102 28.742 165 396 37.698

Kilis 93 272 1.942 10 0 2.317

Mardin 254 6.285 31.145 231 1.083 38.998

Siirt 114 2.499 3.474 201 38 6.326

Şanlıurfa 391 15.460 36.031 368 918 53.168

Şırnak 278 2.195 5.427 116 24 8.040

Toplam 2.183 59.967 204.845 2.200 3.118 272.313

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

GAB illerine sağlanan yatırım teşviklerinin büyük oranda imalat sektöründe gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Buna göre düzenlenen toplam teşvik belge sayısının yaklaşık %65’i bu sektörde gerçekleşmiştir.

Sabit yatırım tutarının da %58’i ve sağlanan istihdamın ise %75’inin bu sektörde gerçekleşeceği öngörülmüştür. İmalat sektöründen sonra teşvik uygulamalarından en çok hizmetler sektörü yararlanmıştır. Bu sektörü enerji sektörü takip etmektedir. İmalat sektörüne sağlanan toplam teşvik belgelerinin (3.431) yaklaşık %31’i (1.058) Gaziantep, %16 (554) Şanlıurfa,

%16 (551) Diyarbakır illerinde gerçekleşmiştir. Bu sektörde öngörülen toplam (204.845) istihdam olanağının %24’ünün (49.262) Batman,

%17’sinin (36.031) Şanlıurfa ve %15’inin (31.145) Mardin illerinde gerçekleşeceği öngörülmüştür. Bu illerdeki istihdam olanaklarının yüksek olması bu illerin 6.Bölge uygulamasına tabi olmalarından kaynaklandığını söylemek mümkündür.

Bölge illerinde düzenlenen teşvik belgelerinin 2001-2011 ve 2012-2019 dönemleri için alt sektör bazında dağılımları Tablo 11’de verilmiştir.

Tablo 11. GAB İllerinde Düzenlenen Teşvik Belgelerinin Alt Sektörlere Göre Dağılımı

2001-2011 2012-2019

ALT SEKTÖR Belge

Adedi ALT SEKTÖR ^{Belge Adedi}

Halı ve Kilim İmalatı 285 Giyim Eşyası İmalatı 788 Tekstil Dokumacılığı 222 Elektrik Üretimi, İletimi ve

Dağıtımı 613

Genel Kamu Hizmetleri 161 Plastik Ürünleri İmalatı 308 Çimento Ve Alçı İmalatı 152 Halı ve Kilim İmalatı 236 Kum, Kil Ve Taş Ocakçılığı 117 Çimento ve Alçı İmalatı 200 Trikotaj (Örme) Ürünleri İmalatı 109 İlköğretim hizmetleri 200

Plastik Ürünleri İmalatı 108 Konaklama 178

Sebze, Bahçe ve Kültür Bitkileri İle

Fidanlık Ürünlerinin Yetiştirilmesi 93 Mobilya İmalatı 139 Diğer Tarifeli Karayolu Yolcu

Taşımacılığı 88 Depolama Hizmetleri 130

Öğütülmüş Tahıl Ürünleri İmalatı 70 Tekstil Dokumacılığı 129 Bitkisel ve Hayvansal Sıvı ve Katı

Yağ İmalatı 67 Genel Ortaöğretim Hizmetleri 123

Depolama ve Hizmetleri 54 Genel Kamu Hizmetleri 119 Giyim Eşyası Dışındaki Hazır Tekstil

Ürünleri İmalatı 53 Kum, Kil ve Taş Ocakçılığı 117

Konaklama 53 Trikotaj (Örme) Ürünleri İmalatı 93

Elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı 50 Atık ve Hurdaların Yeniden

Değerlendirilmesi ⁸⁴

Genel Toplam 2.432 Genel Toplam 5.309

Kaynak: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yatırım Teşvik İstatistikleri verilerinden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur, https://www.

sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri (Erişim Tarihi 01.12.2020).

Yeni teşvik uygulamalarından önceki 2001-2011 dönemi için en çok teşvik belgesi düzenlenen alt sektörlere bakıldığında halı/kilim imalatı, tekstil ve diğer tekstil ürünleri imalatının ön plana çıktığı görülmektedir.

Bunun yanında çimento imalatı, sebze/ bitkilerinin yetiştirilmesi, tahıl ürünleri imalatı, sıvı ve katı yağ imalatı, konaklama ve elektrik sektörlerinin ilk 15 listesinde yer almışlardır. Yeni teşvik sisteminin uygulandığı 2012-2019 döneminde en çok teşvik belgesinin düzenlendiği ilk 15 listesine bakıldığında Giyim eşyası imalatı 788 belge adedi ile ilk sırada yer almaktadır. Bu sektörün önceki dönemde ilk 15 sıralamasına giremediği görülmektedir. Yeni teşvik sisteminin 6.Bölge illerine uyguladığı sigorta prim desteği, emek yoğun giyim imalatı sektörünün bu bölgede gelişmesinde önemli bir faktör olduğunu söylemek mümkündür. Bu dönemde tarım ve gıda sektörlerinde hazırlanan belge sayılarında önemli düşüşler yaşanırken konaklama, eğitim hizmetleri, plastik ürünleri ve mobilya sektörlerinde önemli artışlar yaşanmıştır.