Adil Yargılanma Hakkı

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde yer alan hakların engelli bireyler tarafından kullanılmasını sağlamak için, ulaşılabilirlik ve etkin güçlendirici mekanizmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Engelli bireylerin sözleşmeden doğan hakları elde etmesinde, mahkemelere ulaşmada, yaşadıkları fiziksel zorluklar ve imkânsızlıklar, zihinsel engellilerin temsil edilmesi sorunu, avukatlık ve hukuki danışmanlık desteği olmaması gibi kısıtlamalar bulunmaktadır. Engelli bireylere adil yargılanma hakkına ulaşmada eşitlik sağlanması için devletin engellilere yönelik önlemler alması gerekmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin 22504/93 17.05.1995 tarihli Skjoldager (İSVEÇ) kararında, başvuru sahibi bir psikologdur ve görevi nedeniyle ziyaret ettiği bir bakımevinde engelli hastaların kanuna aykırı olarak kilitli tutulduğunu saptamıştır. Verdiği denetim raporu sonrasında, engelli bireylerin kilitli tutulması men edilmiştir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 5. Maddesine göre; “Herkesin özgürlüğe ve güvenliğe hakkı vardır. Hiç kimse Madde’ de verilen haller ve yasal yollar dışında özgürlüğünden yoksun bırakılamaz.”

Anılan Maddenin 5. Fıkrasına göre ise 5. Madde hükümlerine aykırı olarak yapılan bir tutuklama veya gözaltına alma işleminin mağduru olan her şahsın, tazminat isteme hakkı vardır. Engelli bireylere yönelik kilit altında tutulma eylemi ortadan kalksa bile, tazminat ödenmemiştir.

Bu sonuç üzerine Skjoldager Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurmuştur. Bu başvuruyu kilitli tutulan engelli bireyler adına kendisi yapmıştır.

Ancak Mahkeme başvuruyu Skjoldager’in temsil yetkisi olmadığı için reddetmiştir. Mahkeme gerekçeli kararında Skjoldager’in engelli hastaların bu başvuruyu kendilerinin yapamayacağını kanıtlamadığını ve bu nedenle başvuruyu reddettiğini belirtmiştir.271

Bu kararıyla mahkeme, engelli bireylerin insan haklarına ihlal edilmesine adeta göz yummaktadır. Engelli bireylerin birçoğu, haklarını savunmak için üçüncü kişilere ihtiyaç duymaktadır ve bu durum prosedür ile ilgili kısıtlamalar yaratmaktadır.272

15780/89 sayılı 1993 tarihli Egger Avusturya kararında, Egger isimli öğrenme engelli bir kişi mahkemeye başvurarak, Avusturya yerel mahkemesi tarafından kendisini temsil etmek üzere atanan avukat ile anlaşmazlık yaşadığını bildirmiştir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. Maddesinin 1. Fıkrasına göre: “Her şahıs gerek medeni hak ve yükümlülüklerine ilişkin anlaşmazlıklar, gerek cezai alanda kendisine yönelik suçlamalar hakkında karar verecek, kanun ile kurulmuş, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından makul bir süre içinde adil ve aleni bir şekilde yargılanmasını isteme hakkına sahiptir.” Egger bu fıkraya göre haklarının ihlal edildiğini iddia etmiştir. Ancak mahkemenin kararı Egger’i haklı bulmamıştır. Avusturya’da etkin bir avukat atama kurumunun varlığı sebebiyle bir hak ihlali olarak kabul etmemiştir.273

Ancak aynı mahkeme 05.07.1999 tarihli 31534/96 sayılı Matter Slovakya kararında kendisine avukat atanmasında gecikme olduğu için Avrupa İnsan Hakları

271 _{European Court of Human rights, search portal Hudoc, AS TO THE ADMISSIBILITY OF} Application No. 22504/93 by Asbjörn SKJOLDAGER against Sweden, 17.05.2995, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Skjold ager&sessionid=3686923&skin=hudoc-en , (22.11.2007).

272 _{European Court of Human rights, search portal Hudoc, AS TO THE ADMISSIBILITY OF} Application No. 22504/93 by Asbjörn SKJOLDAGER against Sweden, 17.05.2995, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Skjold ager&sessionid=3706543&skin=hudoc-en, (23.11.2007).

273 _{European Court of Human rights, search portal Hudoc, AS TO THE ADMISSIBILITY OF} Application No. 15780/89 by Johann EGGER against Austria, 1993,

http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=egger &sessionid=3706543&skin=hudoc-en , (25.11.2007).

Sözleşmesi’nin 6.Maddesinin 1. Fıkrası kapsamında adil yargılama hakkının ihlal edildiği kararına varmıştır.274

26494/95 sayılı 20.05.1998 tarihli JT İngiltere kararında 1983 Zihin Sağlığı Kanunu kapsamında zihinsel engelli JT’nin annesi, en yakın akrabası olarak yasal temsilci atanmıştır. Yasal temsilci olarak özel bilgilere ulaşma ve birey hakkında stratejik kararlar alma yetkisine sahiptir. Başvuru sahibi JT, annesinin yasal temsilci olarak atanmasına karşı çıkmaktadır. Annesiyle ilişkilerinin iyi olmadığını ve üvey babası tarafından cinsel tacize maruz kaldığını, başvurusunda belirtmiştir. Özel ve aile yaşamına saygı gösterilmesini isteme hakkı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 8. Maddesinin 1. Fıkrası çerçevesinde başvuru sahibi haklı bulunmuştur.275

Birçok engelli birey için istenmeyen bir yasal temsilci veya hukuki yardım desteği alamama, adil yargılanma hakkının ihlaline yol açmaktadır. Ayrıca engelli bireylerin yaşadıkları ekonomik problemler de avukatlık ve hukuki danışmanlık hizmeti almalarını zorlaştırmaktadır. Bu konuda devletin engelli bireylere maddi yardım yapması beklenmektedir. O zaman akla şöyle bir soru gelmektedir: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde akit devletler, böyle bir yardım yapmak zorunda mıdırlar?

Şubat 1979 2 EHRR 305 Nolu Airey İrlanda kararında, engelli bir birey olan Bayan Airey kendisine fiziksel zarar veren eşinden ayrılmak istemektedir. İrlanda hukuk sistemi içersinde, Bayan Airey bu boşanma işlemi için birçok hukuki işlem gerçekleştirmek zorundadır. Kendisi fiziksel engeli nedeniyle bu işlemleri gerçekleştirmeye gücü olmadığını, avukat tutmak ve bu konuda hiçbir hukuki yardım alabilme imkânı bulunmadığını belirtmiştir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin konuya ilişkin kararı, İrlanda devletinin ancak kendisine ücretsiz hukuki danışmanlık

274 _{European Court of Human rights, search portal Hudoc, CASE OF MATTER v. SLOVAKIA} (Application no. 31534/96) JUDGMENT STRASBOURG, 5 July 1999, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=matter &sessionid=3706543&skin=hudoc-en, (27.11.2007).

275 _{European Court of Human rights, search portal Hudoc AS TO THE ADMISSIBILITY OF} Application No. 26494/95 by J.T. against the United Kingdom, 20.05.1998, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=26494/ 95&sessionid=3706543&skin=hudoc-en , (27.11.2007).

hizmeti sağladığı takdirde Bayan Airey’nin adil yargılanma hakkını kullanabileceği, aksi halde bu hakkın ihlal edileceği doğrultusunda olmuştur. İrlanda hükümeti ise, bu yorumu red etmiş ve Bayan Airey’nin probleminin, kişisel durumundan kaynaklandığını ve devletin bu durumdan sorumlu tutulamayacağını bildirmiştir. Bu durumun devlet sistemi ile ilgili olmadığı ve bunun Bayan Airey’nin engelliliği ile ilgili olduğu vurgulanmıştır. Mahkeme bu argümanı red etmiştir. Mahkeme Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde bu hakkın kullanılması konusunda devletin pasif kalamayacağını ve bu görevi yerine getirmek zorunda olduğu kararını vermiştir.276

Kendi savunamayacak düzeyde engelleri olan bireylerin problemlerini çözmek için bu bireylere hukuki yardım sağlanması, çözüm yollarından birisidir. Diğer bir yol ise, yargı sürecinin kolaylaştırılmasıdır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. Maddesinin 1. Fıkrasına göre “Her şahıs gerek medeni hak ve yükümlülüklerine ilişkin anlaşmazlıklar, gerek cezai alanda kendisine yönelik suçlamalar hakkında karar verecek, kanun ile kurulmuş, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından makul bir süre içinde adil ve aleni bir şekilde yargılanmasını isteme hakkına sahiptir.” Bu hüküm çerçevesinde engelli bireylere ücretsiz hukuki yardım ve avukatlık hizmeti sağlanmalıdır.

1996 tarihli 25290/94 sayılı Malone İngiltere kararında, Bayan Malone ağır romatizma hastalığı nedeniyle yürüme yeteneğini yitirmiş ve tekerlikli sandalyede yaşamını sürdürmektedir. Bayan Malone sahip olduğu bir ev davası ile ilgili yargılamanın adaletsiz olduğu iddiası ile ilgili mahkemeye başvurmuştur. Davanın yaşadığı yere yakın bir mahkeme tarafından bakılması ile ilgili talebi, yerel mahkeme tarafından red edilmiştir. Bayan Malone dava için 950 Km. yolculuk yapmak zorunda kalmış olduğunu ve bu yorucu yolculuk sonunda tıbbi tedavi görmek durumunda kaldığını belirtmiştir. Ayrıca mahkemenin engelliler için bir asansörü ve tuvalet olanaklarının da olmadığını beyan etmiştir. Avrupa İnsan Hakları mahkemesi bu başvuruyu kabul etmemiştir. Kabul etmeme gerekçesi; mahkeme değiştirme

276 _{European Court of Human rights, search portal Hudoc, CASE OF AIREY v. IRELAND} (ARTICLE 50) (Application no. 6289/73) JUDGMENT STRASBOURG 16 February 1981, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=4&portal=hbkm&action=html&highlight=Airey &sessionid=3706543&skin=hudoc-en, (27.11.2007).

talebinin davanın son aşamasında yapıldığı ve davanın devam ettiği mahkemeye yaşanan zorlukların uygun bir şekilde anlatılmadığıdır. Davalı ve/veya davacı tarafların mahkemede problemlerini en iyi ve açık bir şekilde açıklamak için gayret göstermeleri zorunluluğu vardır. Ancak bu zorunluluk devleti ayrımcılığı engellemek için gerekli önlemleri almadığı için temize çıkartmaz. Yerel mahkeme Malone’nin davanın başından beri engelli olduğunu bilmektedir ve gerekli önemleri alması zorunludur. Eşit muamele görme, talebe bağlı değildir.277

2.2.1.5 Taciz, İşkence, Onur Kırıcı Bir Davranış veya Cezaya Uğramama