Türkiye’deki Düzenleme

3.1.3.1.4.1 Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’na Göre

Türkiye’de Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu “Bakım ve Rehabilitasyon Merkezlerini bedensel, zihinsel ve ruhsal özürleri nedeniyle normal yaşamın gereklerine uymama durumunda olan kişilerin, fonksiyon kayıplarını gidermek ve toplum içinde kendi kendilerine yeterli olmasını sağlayan beceriler kazandırmak veya bu becerileri kazanamayanlara devamlı bakmak üzere kurulan sosyal hizmet kuruluşları” olarak tanımlamaktadır.310

Gerek sağlık mevzuatında, gerekse 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu mevzuatında yer alan düzenlemelerin hepsi sosyal

308 _{Disability Preventation and Rehabilitation, Sec. 7.2.} 309 _{Disability Preventation and Rehabilitation, Sec. 7.3.} 310 _{Özürlüler Kanunu ve İlgili Mevzuat, ss. 61.}

hizmetlerin ücret karşılığı sunulamayacağı ve kanunlarda dayanağı olmayan konuların, yönetmelikle düzenlenemeyeceği esasına göre düzenlenmek zorundadır. Sosyal hizmetlerin ücret karşılığı sunulamamasına ilişkin Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulunun 2000/401 E ve 2000/938 K sayılı kararı bulunmaktadır. Danıştay’a göre sosyal hizmetler, maddi, manevi ve sosyal yoksunlukların giderilmesine ve ihtiyaçların karşılanmasına, sosyal sorunların önlenmesi ve çözümlenmesine yardımcı olmayı ve hayat standartlarının iyileştirilerek, yükseltilmesini amaçlamaktadır. O zaman sosyal hizmetlerin ücret karşılığı sunulmasının söz konusu olamaması gereklidir. Zaten Anayasa’da yerini bulan sosyal devlet olma ilkesinin bir gereği olarak, söz konusu hizmetlerden muhtaç ve engelli olan herkesin aynı ölçüde yararlandırılması gerektiği kuşkusuzdur.

Anılan karara konu olan olay, 16.5.1989 tarihinde Bakım ve Rehabilitasyon Merkezine kabul edilen kişinin engelli kızının ücretli bakımına esas oluşturmak üzere yapılan inceleme sonucu düzenlenen raporda, idarece ailesinin ekonomik gelirinin yeterli bulunması nedeniyle, kurumda ücretli olarak bakılması gerektiği sonucuna ulaşılmasıdır. Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulu sosyal değişmeyle ortaya çıkan yeni ihtiyaç ve sorunların çözümlenmesi ve önlenmesinde önemli bir unsur olan sosyal hizmetlerin etkili bir rol oynadığını belirtmiştir. Bu hizmetlerin; aile yaşamını güçlendirdiği, sosyal ve ekonomik yoksunluk içinde bulunan kişileri devletin koruyucu şemsiyesi altına aldığı, değişen koşullara bu kişilerin uyumunu sağlamayı amaçladığı mutlaktır. Bu durumda Danıştay sosyal hizmetlerin çağdaş bir anlayış ve bilimsel uygulamalara paralel olarak yerine getirilmesi ve ihtiyaçlara cevap verilebilmesinin ancak toplum kaynaklarından azami derecede yararlanması olanağının sağlanması ölçüsünde mümkün olabileceğini belirtmiştir.

Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu; korunmaya, bakıma, yardıma muhtaç aile, çocuk, özürlü ve yaşlılar ile sosyal hizmetlere muhtaç diğer kişileri tespit ve incelemekle idareye yetkili kılınmıştır. Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulu anılan kararında Anayasanın 2. Maddesinde; Cumhuriyetimiz yalnız bir hukuk devleti olarak değil sosyal bir hukuk devleti olarak nitelendirilmiş ve genel hatlarıyla bu kavramı "kişilerin sosyal durumlarını iyileştirmeyi, onlara insanca bir

yaşayış düzeyi sağlamayı, onları sosyal güvenliğe kavuşturmayı kendisi için ödev bilen devlet" olarak tanımlandığını belirtmiştir. Yine Danıştay Anayasa Mahkemesinin 26.6.1985 günlü, 18793 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 18.2.1985 günlü, E: 1984/9, K: 1985/4 sayılı kararında yer alan "Sosyal hukuk devleti, insan hak ve hürriyetlerine saygı gösteren, ferdin huzur ve refahını gerçekleştiren ve teminat altına alan, kişi ile toplum arasında denge kuran, emek ve sermaye ilişkilerini dengeli olarak düzenleyen, özel teşebbüsün güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayan, çalışanların insanca yaşamasını ve çalışma hayatının kararlılık içinde gelişmesi için sosyal, iktisadi ve mali tedbirler alarak, çalışanlarını koruyan, işsizliği önleyici ve milli gelirin adalete uygun biçimde dağılmasını sağlayıcı tedbirleri alan, adaletli bir hukuk düzeni kuran ve bunu, devam ettirmeye kendini yükümlü sayan, hukuka bağlı, kararlılık içinde ve gerçekçi bir özgürlük rejimini uygulayan devlettir." sosyal devlet tanımlamasına yer vermiştir. Anayasanın 5. Maddesi "insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmayı" devletin temel amaç ve görevleri arasında sayılmıştır. Anayasanın "Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler" başlıklı 61. Maddesinin ikinci bendinde "Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır" dedikten sonra, aynı maddenin son bendinde de; "Bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur" hükmüne yer verilmiştir. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanununun Amaç başlıklı 1. Maddesinde "Bu Kanunun amacı; korunmaya, bakıma ve yardıma muhtaç aile, çocuk, özürlü, yaşlı ve diğer kişilere götürülen sosyal hizmetlere ve bu hizmetleri yürütmek üzere kurulan teşkilatın kuruluş, görev, yetki ve sorumluluklar ile faaliyet gelirlerine ait esas ve usulleri düzenlemektir." denilmiştir.

Danıştay anılan kararında 19 Ağustos 1993 günlü, 21673 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü Özürlülerin Tespiti, İncelenmesi, Bakım ve Rehabilitasyonuna Dair Yönetmeliğin yukarıda anılan kanun maddeleri dayanak alınmak suretiyle hazırlandığını belirtmiştir. Dayanak alınan maddelerde ücrete yönelik herhangi bir ibareye yer verilmediği gibi yönetmelikle düzenlenecek konular, sosyal hizmet kuruluşlarının görevleri, bu kuruluşta çalışan personelin görev, yetki ve sorumlulukları ile korunmaya, bakıma, yardıma muhtaç aile, engelli, yaşlı ve diğer

kişilerin tespiti, incelenmesi ve bunların sosyal hizmetlerden yararlandırılması olarak belirlenmiştir. Danıştay iptali istenilen bu Yönetmeliğe ilişkin kararında sosyal hizmetlerin ücret karşılığı sunulmasının söz konusu olamayacağı, dolayısıyla Anayasada yerini bulan sosyal devlet olma ilkesinin bir gereği olarak söz konusu hizmetlerden muhtaç ve engelli olan herkesin aynı ölçüde yararlandırılması gerektiği kuşkusuz olması nedeniyle, kanun ile düzenlenmeyen ve yönetmelikle düzenlenmesi öngörülen konular kapsamında yer verilmeyen sosyal hizmetlerin bedel karşılığı sunulması koşulunun yönetmelikle getirilmesine olanak bulunmadığına hükmetmiştir.311 _{Anılan bu kararla Danıştay çok haklı ve yerinde olarak engellilere}

yönelik rehabilitasyon hizmetlerinin sosyal devlet ilkesi gereğince maddi durumu iyi kötü ayrımı yapmaksızın tüm engellilere eşit ve parasız verilmesi gerektiğini kesin olarak hükme bağlamıştır.

Yine benzer bir Danıştay 10. Dairesinin 1996/5007 E 1998/5873 K sayılı kararında Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’nun bakımını yaptığı çocuklardan aldığı ücret tespitinde objektif kriterlere göre hareket etmesi gerektiği, asli görevi olan bir konuda kar amacı gütmek suretiyle ücret tespiti yoluna gitmesinde yasal amacına uyarlık bulunmadığı vurgulanmıştır.312

3.1.3.1.4.2 Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na Göre 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu genel sağlık sigortalısı ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin ödeyecekleri katılım payının tutarını, sağlık hizmetinin alındığı tarihteki asgarî ücretin % 75'ini geçemez hükmüyle sınırlamış ve iş kazası ile meslek hastalığı halleri ile askerî tatbikat ve manevralarda sağlanan sağlık hizmetleri, afet ve savaş hali nedeniyle sağlanan sağlık hizmetleri, aile hekimi muayeneleri ve kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri, sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmek şartıyla; kurumca belirlenen kronik hastalıklar ve hayati önemi haiz sağlık hizmetleri ile organ nakli bu katılım payının

311 _{Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulunun 2000/401 E ve 2000/938 K sayılı kararı} www.danistay.gov.tr, (05.07.2007).

312 _{Danıştay 10. Dairesinin 1996/5007 E 1998/5873 K sayılı kararı} http://www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp, (05.07.2007).

dışında tutulmuştur. Ancak yine de anılan kanunun 68. Maddesine göre; yukarıda sayılan nedenler dışında engelli olan vatandaşların kullanabileceği ortez, protez, iyileştirme araç ve gereçleri için katılım payı alınmaktadır. Ortez ve protez kullanan ancak katkı payı istenen ve sosyal güvenlik kurumlarınca masrafların tamamı karşılanmayan engelli vatandaşlarımız için tek çözüm 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanundur. Sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi olan ve bu kuruluşlardan aylık ve gelir alan engelli vatandaşlarımızın, tedavi giderleri ile fonksiyon kazandırıcı ortopedik ve diğer yardımcı araç ve gereçlerin kurumlarca karşılanamayan kısmının bu kanun kapsamında oluşturulan ve gelirleri sayılan fondan313 karşılanacağı hükme bağlanmıştır. Anılan kanuna göre; Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından engellilere yönelik olarak hazırlanan veya hazırlatılan projeler ile Başkanlığın bu konudaki faaliyetlerinde kullanılmak üzere, bu maddede sayılan gelirlerin % 5'e kadarı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu Kurulu kararıyla Başbakanlığa bağlı Özürlüler İdaresi Başkanlığı emrine tahsis edilebilir. Bu amaçla tahsis edilen kaynak Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu Kurulu'nun onaylayacağı projeler için kullanılır.314 Bu düzenleme fakru zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunmak kaydıyla engelli vatandaşlar, özellikle ortez protez gibi hayati hizmetlerini oluşturulan malzemleri bu fondan edinebileceklerdir. Ancak bu fonun tüm fakru zaruret içersinde ve muhtaç durumda olan engelliler için kaynak yaratabileceği şüphelidir.

313 _{Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunun gelirleri;a) Kanun ve kararnamelerle kurulu} bulunan ve kurulacak olan fonlardan Bakanlar Kurulu kararıyla %10'a kadar aktarılacak miktardan, b) Bütçeye konulacak ödeneklerden,c) (Mülga bent: 23/07/1995 - 4122/15-c md.) d) Trafik para cezası hasılatının yarısından,e) (Mülga bend: 09/04/2003 - 4842 S.K./37. md.)f) (Değişik bent: 06/07/1999 - 4397/7 md.) Radyo ve Televizyon Üst Kurulu reklam gelirleri hasılatından aktarılacak %15'lik miktardan, g) (Mülga bent: 14/06/1989 - 3571/16 md.)h) Her nevi bağış ve yardımlardan, i) Diğer gelirlerden,Teşekkül eder.Bu maddeye göre (d ve e bentleri hariç) Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu için tahsil edilen veya aktarılması yapılan miktar, tahsil veya aktarmayı takip eden ayın en geç 15'ine kadar T.C. Merkez Bankası nezdindeki fon hesabına yatırılmak zorundadır.

3.2 BAKIM HİZMETLERİ