4. BULGULAR VE YORUMLAR
4.3. Samoyloviç’in Meslek Hayatına Bir Bakış
4.3.3. Ustalık Dönemi (1920-1930)
150
ortamdan Orta Asya’ya gitmeyi kendisi için daha uygun görür ancak resmî makamlara başvurularına rağmen 1917-1921 arasında saha araştırmalarına gidemez (Blagova, 2008, s. 411-413).
151
İlmî gayelerini ise şöyle özetler: 1. Buhara ve Hive kütüphane, arşivlerinde çalışmak. 2.
Matbu eser toplamak. 3. Ağız araştırmaları yapmak, bilhassa Özbek Türkçesi ve Sart ağızları arasındaki farkı tespit etmek. 4. Etnografya gözlemi ve halk bilgisi derlemesi yapmak. Samoyloviç mektubunda Barthold’dan Türkistan’a ilişkin son gözlemlerini kendisiyle paylaşmasını da ister (Blagova, 2008, s. 417).
Barthold’un cevabından Samoyloviç’in bu dönemde bir kararsızlık içinde olduğu anlaşılmaktadır (Blagova, 2008, s. 125). Burada mevzu Samoyloviç’in çalışmalarını nerede sürdüreceğidir. Bilim adamının Türkistan seyahatinden sonra Petersburg’a dönüp dönmeyeceği merak edilir. Eğer dönmeyecekse Arkeoloji Cemiyetinin Doğu Bölümünün sekreterliğine yeni bir isim seçilecektir (Blagova, 2008, s. 417).
Samoyloviç Kraçkovskiy’e yazdığı 26.I.2921 tarihli mektupta Türkistan seyahatinden beklentilerinin büyük olduğunu söyler. Zira Türkistan’daki çalışmalarının neticeleri itibarıyla Üniversitedekilere nazaran daha kıymetli olacağını düşünür. Burada Blagova, bilim adamının sonraki tarihli bir yazısına atıfta bulunur [1923]. Samoyloviç, I.
Dünya Savaşı ve sonrasına ait Osmanlı Türkçesindeki Türklük bilimi çalışmaları ile ancak 1920-1921’de Moskova ve Buhara’da bulunurken tanışma fırsatı yakaladığını belirtir (Blagova, 2008, s. 417). Anlaşılan Petersburg’da bir dönem, başka yerlerdeki neşriyatı takip etmek zorlaşır. Belki de bu yüzden Samoyloviç’in 1919, 20 ve 21 yıllarında hiç değerlendirme yazısı çıkmaz (Aşnin, 1978b, s. 272-273).
Samoyloviç’in beşinci Orta Asya seyahati planlanandan daha uzun sürer.
Aşnin’in ifadelerine göre seyahat 9.III.1921’den 19.I.1922’ye kadar sürer. Muhtar Türkistan, Buhara ve Harezm Cumhuriyetlerinde Rus yetkililer ile yerli yetkililer arasında ilişkilerin tesis edilmesinde yardımcı olur. Aşnin’e göre, bunda bildiği diller ve yöreyi tanımasının önemi büyüktür. Özbek Türkçesinde anayasa metninin düzenlenmesinde çalışır, güncel vakıf ve toprak-su meselelerini inceler, hukuk ve eğitim işleyişiyle tanışır, Aynî’nin Buhara ihtilali tarihine ele aldığı eserini Özbek Türkçesinden Rusçaya tercüme eder (Aşnin, 1978a, s. 12; Blagova, 2008, s. 418-419).
1922 ocağında Petrograd’a dönen Samoyloviç Arkeoloji Cemiyeti Doğu Bölümünün sekreteri sıfatıyla faal olarak işe koyulur. Bölümün oturumlarında “İz materialov posledney poyezdki v Srednyuyu Aziyu” [=Son Orta Asya seyahatinden malzemeler],
“Nazvaniya dney nedeli u turetskih narodov” [=Türk halklarında haftanın günlerinin adları],
152
“Tiflisskiy sbornik stihotvoreniy çagataytsa Atai” [=Çağataylı Ataî’nin şiirlerinin Tiflis derlemesi],
“Meloçi iz iranskoy jivoy starinıy Turkestana” [=Türkistan’daki İran halk bilgisinden kırıntılar] adlı bildiriler okur (Kollegiya vostokovedov, 1923, s. 26; Blagova, 2008, s. 419).
15 Mayıs 1921’de Asya Müzesi bünyesinde Doğu Bilimciler Topluluğu (Kollegiya vostokovedov) oluşturulur. Samoyloviç 1922’de buraya üye olur (Blagova, 2008, s. 419).
1921 ağustosunda Petrograd Üniversitesinde, Aleksandr Nikolayeviç Veselovskiy Karşılaştırmalı Doğu-Batı Dil ve Edebiyatları Tarihi Enstitüsü kurulur.
Enstitünün Doğu Şubesinin başkanı İ. Yu. Kraçkovskiy olur, üyeleri arasında ise W. W.
Barthold, B. Ya. Vladimirtsov, V. L. Kotviç, S. F. Oldenburg, A. A. Romaskeviç ve Samoyloviç ve daha başkaları yer alır (Blagova, 2008, s. 419).
1922’de Samoyloviç Petrograd Yaşayan Doğu Dilleri Enstitüsüne rektör seçilir.
Burada Osmanlı Türkçesi, Sart-Özbek Türkçesi derslerinin yanı sıra Türkiye tarihi dersi de verir. Üniversitede ise Türk dillerinin ve halklarının araştırılmasına giriş ve Türkmen Türkçesi dersleri işler (Aşnin, 1978a, s. 12; Blagova, 2008, s. 419).
1922/23 ders yılında, Petrograd Üniversitesi Toplum Bilimleri Fakültesi Entografya-Dil Bilimi Bölümü İran-Arap-Türk Kültürü Dilleri Dalında (sektsiya) Samoyloviç şu dersleri verir: Türk filolojisi, Osmanlı Türkçesi başlangıç, Türk-Tatar lehçeleri başlangıç, Türk dil ve halklarının araştırılmasına giriş, Çağatay dili başlangıç (Kollegiya vostokovedov, 1923, s. 36; Blagova, 2008, s. 419-420).
İki makale ve bir değerlendirme yazdığı 1919-1921 dönemine göre, 1922’de daha çok eser verir. Bunlardan en önemlisi “Nekotorıye dopolneniya k klassifikatsii turetskih yazıkov” [=Türk dillerinin tasnifine bazı eklemeler] makalesidir. Makale üzerine farklı dillerde çok sayıda değerlendirme yazılır (Aşnin, 1978b, 273). Blagova makalenin fikrinin 1910’lara uzandığını gösteren vesikalar paylaşır (Blagova, 2008, s. 420-421).
1922 eylülünde Akademi bünyesinde Rus Türkologlarının toplanması için hazırlıklar yapılmaya başlanır. Toplantının tertibi için oluşturulan heyetin başkanlığına Barthold, sekreterliğine ise Samoyloviç getirilir. Bu ilk Rusya Türkologları toplantısına, Türk halklarından temsilcilerinden katılması da öngörülür (Blagova, 2008, s. 421).
153
1922 kasımında S. F. Oldenburg, S. İ. Rudenko ve A. A. Miller, Rus Müzesi Etnografya Bölümü başkanlığına 3. Birime (Kafkasya ve Orta Asya) Samoyloviç’in yardımcı kayyum (pomoşnik hranitelya) atanmasını teklif ederler. 16 Kasım’daki toplantıda oy birliğiyle Samoyloviç bu vazifeye getirilir. Abramzon, Samoyloviç’in buradaki faaliyetlerinin bir dökümünü verir (Abamzon, 1978, s. 171-172; Blagova, 2008, s. 421).
1923 sonbaharında (2 Ekim-aralık sonları) yeni teşekküllerin yapılandırılmasına katkı sunmak üzere Bakü’ye gönderilir. Azerbaycan Üniversitesi Doğu Fakültesinde, Türklük bilimine giriş, karşılaştırmalı dil bilgisi, Orhon yazıtları, Türk dillerinin tasnifi derslerini verir (Blagova, 2008, s. 422).
Samoyloviç Barthold’a yazdığı 30.X.1923 tarihli mektupta Eğitim Evinde öğretmenler için Türkçe ders anlatmaya davet edildiğini ve üniversite de Orhun yazıtları üzerine Türkçe ders verdiğini anlatır. Yine Barthold’a yazdığı 20.XI.1923 tarihli mektupta ilk defa geniş bir kitleye Türkçe hitap ettiğinden söz eder. Mektuplara yansıyan konular arasında Samoyloviç’in Latin Harflerine Geçiş ile İlmî Istılahlar heyetlerinin çalışmalarına katılması da vardır (Blagova, 2008, s. 422-423).
Azerbaycan’da bir yandan da müstakil çalışmalarını sürdürür. Ağız araştırmaları için materyal toplar. Bunların bir kısmı Azerbaycan dilindeki Yafetik unsurlar meselesine dairdir. Blagova’ya göre Samoyloviç’in 1923-1925’te Yafetizmle ilişkili iki makalesi çıkar. Yafetiçeskiy sbornik’in [=Yafetizm üzerine derlemeler] I. ve II. sayılarında çıkan etno dil bilimi dâhilindeki bu makaleler “Nazvaniya dney nedeli u turetskih narodov”
[=Türk halklarında haftanın günlerinin adları] ve “Nazvaniya dney u azerbaydjanskih turkov”
[=Azerbaycan Türklerinde gün adları] adlarını taşır. Blagova 1926’da çıkan “Kavkaz i turetskiy mir” [=Kafkas ve Türk dünyası] adlı makalenin de bunlarla beraber düşünülmesi gerektiği fikrindedir (Blagova, 2008, s. 423).
20.XI.1923 tarihli mektubunda Azerbaycan’daki yeni teşekkül edilmekte olan kuruluşlardaki çalışmalarını anlatır. Azerbaycan’ı Tetkik ve Tetebbu Cemiyetinin fahri başkanı olarak geçici idare heyetinin, ayrıca etnografya ile tarih komisyonlarının toplantılarında bulunur. Ona göre, Cemiyetin Tarih-Etnografyası Kolu (sektsiya), eleman ve kaynak sıkıntısından faal çalışamamaktadır. Devlet Müzesinde ise etnografya kısmı yoktur. Samoyloviç, Arkeoloji Komisyonu başkanlığına ülkenin etnografya yönünden araştırılması için tasarı sunar. Tasarı üzerine Komisyon, Rusya’daki pek çok
154
ilmî teşekkül ve bilim adamıyla temasa geçme kararı alır. Samoyloviç, Azerbaycan Üniversitesi Doğu Fakültesinde Türklük bilimi odası kurulmasını teklif eder. Teklif kabul edilerek kitap temini ve odanın donatılması için ödenek tahsis edilir (Blagova, 2008, s. 423-424).
Bu dönemde, Azerbaycan’da harf değişikliği ve dilin biçimlendirilmesi (yazıkovoye stroitelstvo) güncel konulardır. Blagova’ya göre, Samoyloviç bu durumun bir kongre tertibi için elverişli bir zemin sunduğunu düşünür. Bu bağlamda, I. Türklük bilimi kongresinin tertip heyeti sekreteri olarak Mearif ve Medeniyet dergisine
“Türkoloji Kurultayı Lazımdır” adlı bir yazı verir (Blagova, 2008, s. 130, 424).
Blagova’ya göre bilim adamının üç aylık Azerbaycan seyahati oldukça verimli geçer, Azerbaycan’da çağdaş Doğu biliminin kuruluşuna büyük katkıları olur. Ayrıca, Barthold’un Doğu Fakültesinde 1924 kasım-aralığında verdiği Orta ve Yakın Asya ülkeleri tarihi dersleri de Samoyloviç’in teşebbüsüyle hayata geçer (Blagova, 2008, s.
424-425).
1923 tarihli Bakü seyahati, Samoyloviç’in 1924 tarihli yazılarında büyük bir karşılık bulur: “Gosudarstvennıy Turetskiy vısşiy pedagogiçeskiy institut v Baku”
[=Bakü’de yüksek eğitim fakültesi], “Azerbaydjanskiy syezd krayevedeniye” [=Azerbaycan yurt bilgisi kongresi], “Vseazerbaydjanskiy syezd krayevedeniye” [=Azerbaycan geneli yurt bilgisi kongresi] ve “Novıy turetskiy alfavit (Pismo iz Azerbaydjana)” [=Yeni Türk abecesi, Azerbaycan’dan mektup]. (Aşnin, 1978b, 274; Blagova, 2008, s. 425).
1924’te Türk dillerine Latin alfabesinin uyarlanması toplantısına katılır. Burada okuduğu üç bildirisi L. V. Şerba, E. K. Pekarskiy, S. Ye. Malov ve A. Tagizade’nin bulunduğu komisyonda görüşülür. Toplantının sonunda bir rapor hazırlanır (Aşnin, 1978a, s. 25). Aynı konuda Radloff Halkasında da bir bildiri okur. Bildiride Bakü, Taşkent ve Yakutsk’a bir dizi teklifte bulunulur. 14 Mart 1924’te ise bu kez Yaşayan Doğu Dilleri Enstitüsünde, Türklük bilimi kongresinin gerekliliği üzerine bir bildiri okur (Aşnin, 1978a, s. 25; Blagova, 2008, s. 425).
Samoyloviç Barthold’a yazdığı 8.VI.1924 tarihli mektupta Türk dillerinde Latin alfabesine geçiş sürecinde, beklediğinden daha ileriye gidildiğini söyler, Doğu biliminin merkezinin, yani Petersburg’un Doğunun meselelerinden uzak kaldığını vurgular.
Moskova’da, Müslümanların elifbanın Latinleştirilmesi için bir dernek kurduklarını,
155
ayrıca Merkezî İcra Komitesi (VTSİK) bünyesinde de Doğu Yazılı Kültürleri Komisyonunun teşkil edilmek üzere olduğunu haber verir (Blagova, 2008, s. 425).
Mektubun devamında Birlik Geneli Doğu Bilimciler Birliğinde (assotsiatsiya) Türklük bilimi kongresi için ilk oturumun tertip edildiğini ve teşkilat heyetinin belirlendiğini bildirir. Doğu Bilimciler Birliğine, Türklük bilimi kongresi teklifi Samoyloviç tarafından yapılır (Blagova, 2008, s. 425).
21-24 Eylül 1924’te, I. Azerbaycan Yurt Bilgisi Kongresi düzenlenir. Burada, Samoyloviç’in başkanlığında yapılan Türklük bilimi oturumunda (sektsiya) Azerbaycan’da bir kongre düzenlenmesi ve Azerbaycan’ı Tetkik ve Tetebbu Cemiyeti bünyesinde bir Türklük bilimi kolu oluşturulması kararı alınır (Blagova, 2008, s. 425-426)
1924 aralık başlarında, Moskova’da II. Birlik Geneli Yurt Bilgisi Kongresi düzenlenir. Burada Samoyloviç Yurt Bilgisi Uzmanları Merkez Bürosuna üye seçilir (Blagova, 2008, s. 426).
Barthold’a yazdığı 25.XI.1924 tarihli mektupta Radloff Halkasındaki son toplantıyı anlatır (Blagova, 2008, s. 143). Buna göre toplantıda, Kazak müziği ele alınır ve Doğu halklarının müziği üzerine bir yayın hazırlamak üzere heyet oluşturulur. Heyet ilk toplantısında SSCB Doğu halklarının müziğini araştırma programı belirler (Blagova, 2008, s. 426).
Samoyloviç’in Türkler arasından bilginler yetiştirilmesine yönelik iz bırakan çalışmaları olur. 1924 sonbaharında, Yaşayan Doğu Dilleri Enstitüsünde Rusya Türkleri için Türklük bilimi programlarında ders verir. Konunun bazı tafsilatını bir yazıyla paylaşır [1926]. Programlarda dönemin önde gelen isimleri de yer alır. Türk ve Moğol programlarının müdürü Barthold, Yafetik programın ise Marr’dır (Blagova, 2008, s.
426-427).
Blagova’ya göre, yukarıda anlatılanlardan, 1917 ekiminden sonraki süreçte Samoyloviç’in ilmî hayatında kökten değişikliklerin olduğu anlaşılmaktadır. 20’li yıllarda, eğitim ve dilin biçimlendirilmesine verilen ağırlık, onun dil ve edebiyat tarihi incelemelerinden uzaklaşmasına yol açar. Bu esnada Blagova, düşüncelerini açıklamak Samoyloviç ile İlminskiy arasındaki benzerliğe dile getirir. Ona göre Samoyloviç kendisini, derin saygı duyduğu İlminskiy gibi bir eğitim adamı olarak görür. Tıpkı
156
İlminskiy gibi, Rusya’daki Türklerin eğitim meselesini Rusya’nın öncelikli kültür konularından biri kabul eder. Latin harflerinin Türkçeye uyarlanması, yeni yazı dillerin geliştirilmesi, terim birliği sağlanması gibi konularda faal şekilde mesai harcar. Bu konuları I. Birlik Geneli Türklük Bilimi Kongresine taşır. Türk bilginlerin yetiştirilmesi için gayret eder. Kratkaya uçebnaya grammatika sovremennogo osmansko-turetskogo yazıka [=Günümüz Osmanlı-Türkçesinin kısa dil bilgisi ders kitabı] bu gayretin bir ürünüdür (Blagova, 2008, s. 427-429).
Blagova’ya göre 1917 ekiminden sonra Samoyloviç bir müddet “rüzgârda savrulur”. Ancak 1924’te asıl sahasına, dil ve edebiyat tarihi çalışmalarına geri döner.
Rus Türklük bilimi geleneğiyle olan bağını muhafaza ettiğini gösterir. Bu geleneğin esasında ise Doğu ülkelerinin kültür ve tarihini eski metinler yoluyla öğrenmek yer alır (Blagova, 2008, s. 429).
1924’te eski metinler üzerindeki araştırmalarına geri döner ve “K İstorii i Kritike Codex Cumanicus” [=Codex Cumanicus’un tetkik tarihi üzerine] ve “İz Popravok k İzdaniyu i Perevodu Kutadgu Bilig” [=Kutadgu Bilig okuma ve tercümelerine düzeltmeler] makalelerini neşreder. 1919’da İ. N. Berezin’in 100. doğum yıl dönümü vesilesiyle yazdığı “İ. N.
Berezin Kak Turkolog” [=Türkolog olarak İ. N. Berezin] adlı bildiri ise ancak 1925’te çıkar (Blagova, 2008, s. 429).
2 Şubat 1925’te Bilimler Akademisine muhabir üye seçilir. Artık çalışma hayatı Akademi, Yaşayan Doğu Dilleri Enstitüsü, Üniversite ve Leningrad Tarih-Dil Bilimi Devlet Enstitüsünde geçmeye başlar. Bütün bunların yanında seyahatlerini de sürdürür (Blagova, 2008, s. 430).
5.VI.1925 tarihli mektubunda Barthold’a Kazan’a gittiğini yazar. Buna göre, 12 Nisan-3 Mayıs’ta Kazan’da, Doğu Eğitim Enstitüsünde ders ve seminerler verir.
Öğretmen, edebiyatçı ve genç bilginlerden oluşan topluluklarla dil bilgisi meselelerine dair sohbetleri olur. Kazan gözlemleri iki yazıya yansır: “Dvadtsat Dney v Kazani”
[=Kazan’da yirmi gün] ve “Krayevedeniye v Tatarskoy ASS Respublike” [=Tatar SSC’de yurt bilgisi]. Mektubunda temmuz sonu gibi İstanbul’a gitmeyi planladığını haber verir (Blagova, 2008, s. 430).
1925 ağustosunun sonunda üçüncü Türkiye seyahatinebaşlar. Barthold’a yazdığı 27.IX.1925 tarihli mektubunda seyahatini üç döneme ayırır: yaklaşık iki hafta
157
İstanbul’da, yaklaşık iki hafta Ankara’da, dönüş için yine İstanbul’da. İlk dönemde, İstanbul’da Köprülü ile tanışır. Köprülü ona Edebiyat Fakültesini, Türkiyat Enstitüsünü ve Üniversite Kütüphanesini gezdirir. Üniversitenin Rektörü Halil Bey ve İstanbul Âsâr-ı Atika Müzesi Müdürü Halil Bey ile tanÂsâr-ışır. Halil Bey ona müzeyi gezdirir. Tatil sebebiyle bilim camiasıyla yakından tanışma imkânı bulamaz ve zamanını Türkçe kitap, dergi ve broşürler okuyarak geçirir. Türk edebiyatı; dil, ekonomi ve politika ilgisini çeken konulardır (Blagova, 2008, s. 431).
Samoyloviç Ankara’da, Maarif Vekaletinin Radloff’un sözlüğünü Türkçeye tercüme etme tasarısıyla ilgili görüşmelerde bulunur. Akçura aracılığıyla maarif vekiline sözlüğün tercümesi için bir dizi teklifte bulunur. Ona göre sözlük Türk ve Ruslar başta olmak üzere farklı ülkelerden bilginlerin iştirak edeceği bir çalışmayla hazırlanmalıdır. Sözlük, yanlışlardan arındırılmalı, yeni malzemelerle zenginleştirilmeli ve Türkçe, Rusça, bir de Batı dillerinden birinde neşredilmelidir. Sözlüğün neşri için Maarif Vekaleti, ayrıca Rusya ve Berlin bilimler akademilerinin dâhil olduğu bir komisyon oluşturulmalıdır (Blagova, 2008, s. 431).
1926 başında Samoyloviç tertip heyetinde olduğu I. Türklük Bilimi Kongresinin hazırlığı için Bakü’ye gider. Bu esnada İstanbul’da bulunan Barthold, 17.I.1926’da yazdığı bir mektupta Samoyloviç’e, İstanbul’da kongreye ilişkin hiçbir malumatın olmadığını haber verir. Kendisi, Köprülü ve D. Mesaroş için program, davetiye, para gönderilmesini ister (Blagova, 2008, s. 157-158).
Daha sonra, 26 Şubat-5 Mart’ta düzenlenecek Kongreye katılmak üzere yeniden Bakü’ye gider. Kongrede, “Sovremennoye sostoyaniye i blijayşiye zadaçi izuçeniya turetskih yazıkov” [=Türk dillerinin araştırılmasında günümüzdeki durum ve yakın hedefler] adlı bir bildiri sunar. Türk lehçelerinin araştırılmasında gelinen seviyeyi her bir lehçe için ayrı ayrı anlatır. Müşterek çalışmaların gereğini vurgular, sonraki çalışmalara işaret eder:
karşılaştırmalı dil bilgisi ve köken bilgisi. Blagova bildiride, iktidarın güncel taleplerinin değil de uzun vadeli hedeflerin dile getirildiğini dikkatlere sunar (Blagova, 2008, s. 433).
Kongrenin bir numaralı gündem maddesi alfabedir. Samoyloviç, millî yazılar oluşturulurken Türk dillerinin akrabalığının göz önüne alınması gerektiğini gündeme taşır. Oylamada çekimser kalır. Kongrede Latin alfabesine geçiş kabul edilir (Blagova,
158
2008, 433). Samoyloviç’in Bakü’deki görüşleri sebebiyle sorun yaşadığı doğrudur ama Sibirya’ya sürgün edildiğine yönelik A. İnan (1991, s. 289) ve H. Eren’in (1981, s. 86) yazdıkları yanlıştır. T. Menzel’in (2017) kongreyle ilgili anıları, genel geçer söylemin dışında kayda değer bilgiler sunar. Kongrenin bugünden bakıldığında ne anlam ifade ettiği ve burada Samoyloviç’in oynadığı merkezî rol, M. Oral tarafından ele alınır (2019, s. 240-262).
1926’da Karşılaştırmalı Doğu-Batı Dil ve Edebiyatları Tarihi Enstitüsünde Ural-Altay Bölümüne (sektsiya) başkan olur. Leningrad Üniversitesi Coğrafya Fakültesinde Etnografya Bölümündeki çalışmaları başlar (Blagova, 2008, s. 434).
1926’da asıl sahasındaki çalışmalarının sayısı artar. Bunlardan bazıları daha önce hazırladığı ancak neşredemediği etütlerindendir. Bunlar arasında “Çagatayskiy poet XV veka Atai” [=15. asır Çağatay şairi Atâî] bilhassa zikredilmelidir. Bu makaleyle tuyuğ dizisi son bulur. Dizinin öbür makaleleri Lütfî [1926], Amirî [1926], Nevayî’nin tuyuğları
[1917] ve 19. asır Hive tuyuğlarıyla [1927] ilgiliydi (Blagova, 2008, s. 434-435).
Blagova 1926-27’de Samoyloviç’in Türk dili ve edebiyatı tarihine ilişkin çok sayıda makale neşretmesini onun bu alanda ders kitabı çıkarma tasarısına bağlar.
Barthold’a yazdığı 25.XI.1924 ve N. İ. Aşmarin’e yazdığı 5.II.1925 tarihli mektuplarda Samoyloviç, ders kitabı hazırladığını dile getirir. Ayrıca arşivdeki “Tekstıy stihotvoreniy imperatora Babura i perevodıy ih, sdelannıye A. N. Samoyloviçem”
[=İmperator Babür’ün şiirlerinin metni ve A. N. Samoyloviç tarafından tercümesi] adlı çalışmada ders kitabının planı mevcuttur (Blagova, 2008, s. 435).
15 Mart 1927’de, Bilimler Akademisi Tarih ve Filoloji Bölümünde, Radloff’un sözlüğünün yeniden basılması konusu görüşülür. Toplantının başkanlığını Barthold yapar. Burada Samoyloviç, üyelere dağıtılacak kılavuz ve fişlerin hazırlanmasında görev alır. Ayrıca, fişlerde yer alacak lehçe kısaltmalarını düzenleme işini de S. Ye.
Malov’la birlikte yerine getirecektir (Aşnin, 1978b, s. 278; Blagova, 2008, s. 436).
Sözlükle ilgili çalışmalar mektuplaşmalara yansır. Bilim adamlarına gönderilecek davetiyeler ve kılavuzlarla ilgili meselelerde Samoyloviç birkaç kez Barthold’a yazar. Samoyloviç 7.VI.1927 tarihli mektubunda davetiye ve kılavuzları Kraçkovskiy’e teslim ettiğini haber verir. Yurt dışındaki Türkologlardan Kovalskiy’in çalışmaya katılmasının faydalı olacağını söyler. Zira Kovalskiy, Karay lehçesi üzerinde
159
çalışmış, Radloff’un sözlüğünün bu yönden eksiklerine dikkat çekmiştir (Blagova, 2008, s. 164). Barthold ise 5.VIII.1927 tarihli mektupta davetiyelerin yollandığını, Gordlevskiy’in kabul ettiğini ancak Eduard Şmidt’e ulaşılmadığını haber verir (Blagova, 2008, s. 436).
1927’de Yafetizmle ilgili 4. makalesi çıkar: “Turetskiye çislitelnıye koliçestvennıye i obzor popıtok ih tolkovaniya” [=Türkçede sayılar (?) ve bunlar üzerine tetkikler]. Makalede konuya tarihî-karşılaştırmalı metotla yaklaşır. Blagova bu yaklaşımın iktidarın desteklediği yeni dil öğretisine karşı bir tavır olarak algılanmış olabileceği görüşündedir (Blagova, 2008, s. 437).
1927 mayısında 5 aylık Muhtar Oyrot Bölgesi seyahatine başlar. Seyahatin üç ayını Altay ve Kazak Türklerinin dil ve etnografyasını araştırarak geçirir. Seyahatin sonraki iki ayında ise Ufa, Astrahan, Mahaçkale, Buynaksk, Kislovodsk’ta bulunur (Blagova, 2008, s. 172-173). Blagova, Barthold’a yazdığı başka mektuplarda da seyahate ilişkin bilgiler verdiğini kaydeder (Blagova, 2008, s. 439): 7.VI (Ulala), 14.VI (Onguday), 9.VII (Biysk), 14.VII (Novosibirsk), 20.VII (Ufa), 2.VIII (Buynaksk), 20.VIII (Kislovodsk), 8.IX (Bakü).
Barthold’a yazdığı 20.VIII.1927 tarihli mektupta seyahatiyle ilgili bazı ayrıntıları paylaşır. Buna göre, 25 Mayıs’tan 20 Ağustos’a kadar Altay’da, S. İ.
Rudenko’nun isteği üzerine SSCB Halklarının Kabile Yapısını Araştırma Komisyonu (KİPS) için dil bilimi malzemesi toplar. Bunun yanında kendi ilgi alanları olan 12 yıllık takvim, ay adları, gün adları, şahıs adları, köpek adları, evli kadınlarda yasaklı kelimeler, coğrafi terimler, onluk adları üzerine de derlemeler yapar (Blagova, 2008, s.
172-173, 437).
Aynı mektupta Altay seyahatini Ufa, Astrahan, Mahaçkale, Buynaksk, Kislovodsk’a kadar genişlettiğini haber verir. Böylece bu bölgelerdeki kültür biçimlendirmesi ve yurt bilgisi çalışmalarındaki son durumu görme imkânı yakaladığından söz eder (Blagova, 2008, s. 173). Mektuptan Yurt Bilgisi Bürosuna üye olmasının Samoyloviç’in imkânlarını genişlettiği anlaşılmaktadır. Blagova,
“Krayevedeniye na Sovetskom Vostoke (Putevıye zametki)” [=Sovyet Doğusunda yurt bilgisi, yol notları] adlı yazının yurt bilgisi çalışmalarındaki son durumu özetlediğini kaydeder (Blagova, 2008, s. 439).
160
Mektubun devamında, I. Türklük Bilimi Kongresinde Latin alfabesi oylamasında çekimser kalmasıyla ilgili bazı düşüncelerini paylaşır. Onu oylamada çekimser kalmaya iten Kongredeki demagoji ortamıdır. Hâliyle bu çekimserlik, Bakü’deki bazı kesimleri rahatsız etmiştir. Bakü’de 1927 haziranında düzenlenen Latin alfabesi toplantısına Arap elifbasını savunur endişesiyle vaktinde çağrılmamıştır. Ancak Samoyloviç, bölgedeki Türkler ve onların önde gelen kültür adamları arasında itibarının zedelenmediğini görür. Çekimser kalmasından pişman değildir çünkü yalnızca Latin alfabesini öğrenen gençler okuyacak bir şey bulamamaktadır (Blagova, 2008, s. 172, 439-440).
Bahsi geçmekte olan 20.VIII.1927 tarihli mektubun bir kısmı Türkmenistan’la ilişkilidir. O esnada Bilimler Akademisinin Türkmenistan araştırma seferi sürmektedir (ekspeditsiya). Seferin başkanı ise Barthold’dur. Bu bakımdan iki ismin yazışmaları resmî bir mahiyet taşır. Samoyloviç, Kabile Araştırmaları Komisyonu Türkistan Şubesi için Türkmen yerleşimleri ile soy taksimini araştıracaktır. Ayrıca Rus Devlet Müzesinin Etnografya Bölümü için bu kabilelerin maddi kültürlerindeki ayırt edici yanları, bilhassa da halı yapımının hususiyetlerini tespit edecektir. Bir de “tabii olarak Türkmen ağızları ve edebiyatı üzerine eski çalışmalarını sürdürecektir” (Blagova, 2008, s. 440).
1927 yılında Barthold ve Samoyloviç’in gündeminde Bilimler Akademisi bünyesinde bir Türklük bilimi enstitüsü kurma fikri vardır. Barthold 28.VIII.1927 tarihli mektubunda Samoyloviç’e resmî mercilerden kayda değer bir cevap gelmediğini, belki onun bu konudaki görüşlerinin ikna edici olabileceğini bildirir (Blagova, 2008, s. 441).
1928’de enstitü yerine, Bilimler Akademisi bünyesinde Türklük Bilimi Kabinesi (1928-1930) kurulacaktır (s. 444). Blagova, Kabinenin üzerinde çalıştığı dil yadigârlarının bir listesini verir (s. 443).
1927 yılının sonlarında gündemde olan konulardan biri Türkmenistan’daki Türklük bilimi çalışmalarının şekillendirilmesidir. Blagova bu çerçevede Barthold, Malov ve Samoyloviç’in yazışmalarından kesitler verir. Bunlardan anlaşıldığına bu işin bir ayağı Petersburg’da iken öbür ayağı ise Türkmenistan’dadır. Mevzunun esası ise Türkmence konusunda uzman Türkmenlerin yetiştirilmesidir (Blagova, 2008, s. 441-442).
Radloff’un sözlüğün yeniden basılması, 1927-29'da birkaç mektuba daha konu olur. Barthold 9.X.1927 tarihli mektubunda Radloff’un sözlüğünün yeni baskısına da
161
değinerek Gordlevskiy’in daveti kabul ettiğini belirtir. Samoyloviç, Barthold’a 20.I.1928’de kısa bir mektup yazarak işin teknik yönlerinden bahseder. Blagova’nın tespitiyle, ikisinin arasında bu konu son olarak 1929’da geçer. 21.VII.1929’da Samoyloviç, Almanya’ya gitmek üzere olan Barthold’dan Bang ile sözlüğün yeni baskısını görüşmesini ister. Barthold 23.VII.1929’da cevap vererek bunun Bang’ın müteveffa Radloff’a olumsuz yaklaşımından dolayı biraz zor olduğunu ama yine de deneyeceğini yazar (Blagova, 2008, s. 442).
Blagova, arşiv kayıtlarına dayanarak Samoyloviç’in 1927 tarihli Türkmenistan mesaisini aydınlatmaya çalışır. “Otçyot po Puteşestvii A. N. Samoyloviç’a v Turkmeniyu” [=A. N. Samoyloviç’in Türkmenistan seyahatine dair rapor] adlı arşiv biriminden Samoyloviç’in Türkmenistan’ın nüfus yapısının ortaya çıkarılması çalışmalarına katkı sunduğu anlaşılmaktadır. Samoyloviç, Salır kabilesini araştırmak için Serah bölgesine, Sarık kabilesini için de Tahta-Bazar’a bölgesine, Teke ağzını araştırmak için de Merv bölgesine gider. Teke, Salır ve Sarık ağızları arasındaki farklılıkları tespit etmeye çalışır (Blagova, 2008, s. 443-444).
Arşiv kayıtlarında, Samoyloviç’in Türkmenistan’daki ilmî kuruluşların şekillendirilmesiyle ilgili toplantılara katıldığını gösteren vesikalar vardır. Bilim adamı Türkmenistan Merkezî İcra Komitesinin 23 Ekim 1927 tarihli toplantısında bir konuşma yapar. Konuşmasında eğitim-öğretimin değişik kademeleri için bir dizi teklifte bulunur (Blagova, 2008, s. 444).
1927’de Orta Asya Türk edebiyatı ve yazı dilleri tarihine yönelik çalışmalarının neticelerini paylaşmayı sürdürür. Bu çerçevede Blagova şu yazıları zikreder (Blagova, 2008, 444): “Materialıy po Sredneaziatsko-Turetskoy Literature, IV, Çagatayskiy Poet XV. v. Atai” [=Orta Asya Türk edebiyatına dair malzemeler, IV, 15. asır Çağatay şairi Ataî], “Otrıvok iz Teaşşuk-Name s İgroyu Rifmuyuşih Slov” [=Taaşşuknâmeden cinaslı kelimelerin olduğu bir kesit],
“Hivinskiye Tuyugi XIX Veka” [=19. asır Hive tuyuğları], “İz istorii turkmenskoy literaturıy”
[=Türkmen edebiyatı tarihinden] ve “K istorii krımsko–tatarskogo literaturnogo yazıka” [=Kırım–
Tatar yazı dilinin tarihi hakkında] (Aşnin, 1978b, s. 277-278).
1928’de Bilimler Akademisi bünyesinde Türklük Bilimi Kabinesi kurulur.
Samoyloviç öce kurul üyesi, sonrasında da müdür vekili seçilir. Aynı yıl Ukrayna Geneli Doğu Bilimi Cemiyetinin Kiev Şubesine muhabir üye olur. Azebaycan’da, Birinci İmla Konferansına katılır, konuyla ilgili bir yazı kaleme alır [1928]. Bu konferans
162
bağlamında Blagova, Samoyloviç’in Barthold’a yazdığı 22.I.1928 tarihli mektubu dikkatlere sunar. Ona göre mektuptan, Samoyloviç’in yaşanan tatsızlıklara rağmen alfabe oluşturulması, dilin biçimlendirilmesi konularıyla alakadar olmayı sürdürdüğü anlaşılmaktadır (Blagova, 2008, s. 445).
1928’de meslek hayatının en önemli yazılarından birini neşreder: “K İstorii Literaturnogo Sredneaziatsko-Turetskogo Yazıka” [=Orta Asya Türk yazı dili tarihi üzerine]. Makalede uzun yıllar süren çalışmaların neticesi olarak İslami devirdeki Orta Asya Türk yazı dili dönemlere ayrılır. Blagova’nın da dikkatlere sunduğu üzere makalede, Orta Asya Türk yazı dili başlangıçtan 1900’lerin başına kadar getirilir ve böylelikle güncel mevzu olan yeni yazı dillerinin kurulmasına yer ayrılmış olur (Blagova, 2008, s. 446).
12 Ocak 1929’da Bilimler Akademisi asli üyeliğine seçilir. Hemen ardından da Beşerî Bilimler Bölümüne akademik-sekreter olur. 1930 martında Toplum Bilimleri Bölümüne akademik-sekreter seçilir ve bu vazifesi 1932 martına kadar sürer. Öbür üyelikleri ve vazifeleri ise şöyle sıralanabilir: Türklük Bilimi Kabinesinde (TURK) müdür yardımcılığı, Türk Halkları İçin Yeni Alfabe Komisyonu üyeliği, Türkmen Araştırma Seferleri Komisyonu başkanı, KİPS üyeliği, Antropoloji ve Etnografya Müzesi bünyesindeki Radloff Topluluğunun yönetim kurulu üyeliği. Bunların yanında başka kuruluşlarda da vazifeler alır ve bunların bir dökümü Blagova tarafından verilir (Blagova, 2008, s. 446-447).
1929’da Samoyloviç’in alfabe çalışmalarıyla ilgili seyahatleri sürer.
21.VII.1929’da Barthold’a yazdığı mektupta Mahaçkale’de Birlik Geneli Yeni Alfabe Komitesi’nin (VTSK) toplantısının tertiplendiğini bildirerek kendisinin Dağıstan Komitesinin toplantısına dâhil edildiğini yazar. Alfabe Komitesinin üyesi ve Akademi temsilcisi olarak Samoyloviç Özbekistan (1929 mayısı), Dağıstan (1929 yazı) ve Kırım’da (1929 ağustosunun sonları) yazı dili, terim ve imla konferanslarına katılır.
Yine Akademi üyesi sıfatıyla II. Ukrayna Geneli Doğu Bilimi Kongresinde bulunur (Blagova, 2008, s. 447-448).
Muhtar Kabardin-Balkar Bölgesine düzenlenen araştırma seferine katılır.
Blagova, bu seyahate ilişkin “Samoyloviç. Poyezdka v Balkariyu 1929 Goda” [=1929
yılında Balkar seyahati] adlı bir arşiv biriminin olduğunu belirtir. Burada, Karaçay-Balkar söz varlığı derlemeleri vardır. “Takvim” kısmında ay adlarının tahliline yer verilir (Blagova, 2008, s. 448).
163
Seyahat üzerine Türklük Bilimi Kabinesinde, Doğu Bilimciler Topluluğunda, Radloff Halkasında, Etnografya İlmî-Araştırma Enstitüsü’nde, II. Ukrayna Geneli Doğu Bilimi Kongresinde bildiri sunar. Blagova tespitiyle bu dönemde sunduğu bildiriler şunlardır: “Lingvistiçeskiye i etnografiçeskiye nablyudeniya v Balkarii” [=Balkar’da dil ve etnografya gözlemleri], “Drevneturetskiy tefsir i Zolotaya Orda” [=Eski Türk tefsiri ve Altın Orda],
“Tretya redaktsiya moyey klassifikatsii turetskih yazıkov” [=Türk dilleri tasnifiminin üçüncüsü],
“Proyekt etnografiçeskoy klassifikatsii turetskih narodov” [=Türk halklarının etnografya yönüyle tasnif tasarısı], “Sovremennaya kulturnaya jizn v Samarkande” [=Semerkant’ta çağdaş kültür hayatı]
(Blagova, 2008, s. 448-449).