Arkeoloji Cemiyeti 1846

Cemiyetin tarihi üzerine temel başvuru kaynakları Veselovskiy (1900) ve Jebelyov’un (2017) kitaplarıdır. Bunların ilkinde 1846-1894, ikincisinde ise 1897-1921 dönemi işlenir. Bu tarihler araştırmamızda odaklandığımız zaman aralığı olmasıyla önemlidir.

Cemiyet, 1846’da Petersburg’da Arkeoloji-Nümizmatik Cemiyeti (Arheologiçesko-numizmatiçeskoe obşestvo) adıyla, eski para uzmanları Bernhard Karl von Koehne [1817-1886] ve Yakov Yakovleviç Reyhel’in [1780-1856] girişimiyle ilmî bir cemiyet niteliğiyle kurulur. İlerleyen zamanda İmparatorluk Rus Arkeoloji Cemiyeti

85

(İmperatorskoye Russkoye arheologiçeskoye obşestvo) şeklinde bir ad değişikliği ile hizmet vermeye başlar. Kadim eserler üzerine müstakil bir şekilde sürdürülen çalışmaları sistemli ve metotlu bir hâle dönüştürmek fikriyle kurulur. Bilimler Akademisi bünyesindeki klasik dönem kadim eserleriyle ilgilenen kürsünün çalışmalarını üstlenir. Netice itibarıyla arkeoloji uzmanlarının bir cemiyet çatısı altında birbirlerinden haberdar olarak ve görüş alışverişiyle çalışmalarını daha da nitelikli bir şekilde sürdürmeleri için zemin hazırlanmış olur (Veselovskiy, 1900, s. 1).

Rus Arkeoloji Cemiyetinin kuruluşunu Avrupa’daki genelde bilim ve özelde arkeoloji alanındaki gelişmelerden bağımsız düşünmek doğru olmayacaktır. Fransa ve İngiltere’nin elde ettiği siyasi, askerî ve ekonomik güç beraberinde bilim alanında bir rekabetin hızlanmasına sebep olur. Pınar Üre “İstanbul’da Rus Arkeoloji Enstitüsü (1894-1914)” adlı yazısında Rusya’nın arkeoloji alanında Avrupa devletleri arasındaki rekabete geç katıldığını ifade eder. Ancak Papalık Roma Arkeoloji Akademisinin 1816’da veya Alman Arkeoloji Enstitüsünün (Deutsches Archäologisches Institut) 1829’da kurulduğu göz önüne alınırsa küçük bir gecikmeden söz edebiliriz.

1851’de Cemiyet üç bölüme ayrılır: 1. Rus ve Slav, 2. Doğu ve 3. Eski (klasik) ve Batı (Orta Çağ) arkeolojisi bölümleri. Doğu Bölümünün ilk üyeleri şunlardır: D.

Banzarov, İ. A. Bartolomey, N. İ. Berezin, V. V. Grigoryev, Desmaisons, P. İ. İosseliani, Mirza Kâzım Bey, B. V. Köne, Z. F. Leontyevskiy, P. S. Savelyev, Mirza Cafer Topçibaşev, Frähn, N. V. Hanıkov ve graf P. P. Şuvalov. Bölümün 13 Nisan 1851’deki ilk toplantısında Cafer Topçibaşev müdür seçilir.

Cemiyetin dergisinde, Doğuya ilişkin ilk başlarda arkeoloji ve eski paralarla ilgili yazılar görülürken daha sonraları tarih, dil, din gibi farklı Doğu bilimi konuları da yer bulmaya başlar. Veselovskiy’e göre Cemiyetin ilk 25 yıllık tarihinde Savelyev ve Velyaminov-Zernov’un sekreterliklerinde, Rusya’daki Doğu bilimine gelişmesine önemli katkı sağlanır (s. 292). Baron Rozen’in gayretiyle Bölümün Doğu bilimine dair çalışmalarında önemli bir artış yaşanır. 30 Mart 1887 tarihli toplantıda Bölümün neşriyatında yalnızca arkeolojiye değil Doğuya ilişkin farklı konulara da yer verilmesi fikri kabul görür.

Yeri gelmişken Vladimir V. Velyaminov-Zernov üzerinde kısaca durmak gerekir. BA, Rus Arkeoloji ve Coğrafya cemiyetleri, Leipzig Doğu Bilimciler Cemiyeti gibi kuruluşlara üye olan Velyaminov-Zernov 1850’lerden sonra Rusya’daki önemli

86

Doğu bilimcilerden biridir. Sekreterlik de yaptığı Arkeoloji Cemiyeti bünyesinde başta Türk tarihi üzerine çeşitli çalışmalar yapar: İssledovaniye o kasimovskih tsaryah i tsareviçah [=Kāsım Hanlığı hanları ve şehzadeleri üzerine bir tetkik, I: 1863, II: 1864, III: 1866, IV-1: 1887]

gibi.

Bölümün ilk sekreteri 13 Nisan 1951’de tarihçi Doğu bilimci Vasiliy Vasliyeviç Grigoryev olur. 22 Aralık 1951’de ise P. S. Savelyev, 26 Şubat 1859’da Velyaminov-Zernov bölümün sekreterliğine getirilir. Daha sonraki sekreterler arasında V. D.

Smirnov (27 Şubat 1885 – 17 Aralık 1898) ve S. D. Oldenburg gibi Türklük bilimi için önemli isimler yer alır (Veselovskiy, 1900, s. 304).

Doğu bölümü çatısı altında Doğu bilimi çerçevesinde tebliğler sunulmuş ve bunlar arasında 1913’te Samoyloviç’in de bir tebliği vardır: “O dvuh turetskih rukopisyah v Parijskoy biblioteke” [=Paris kütüphanesindeki iki Türkçe el yazması]. Aynı yıl okunan tebliğler arasında V. D. Smirnov’un “Turetskaya rukopis naçala XIV v., nahodyaşayasa v Britanskom muzeye” [=Britanya kütüphanesinde bulunan 14. asrın başlarına ait Türkçe el yazması], ayrıca V. L. Kotviç’in “Poyezdka v dolinu Orhona letom 1912 goda” [=1912 yazında Orhun vadisine seyahat] adlı tebliğlerinin de yer aldığını anmak faydalı olacaktır (ORO, 1913, 236-237).

Arkeoloji Cemiyeti Doğu Bölümü neşriyatı. 1846 Nizamnamesine göre Cemiyete Rusça, Fransızca ve Almanca neşriyatta bulunma izni verilir. Ayrıca Rusya’yla ilgili makalelerin Rusça olması veya Rusçaya çevrilmesi de istenir. Bu bağlamda biri Fransıza (Mémoires) ve biri de Rusça (Zapiski) olmak üzere iki yayın çıkarılmaya başlanır (Veselovskiy, 1900, s. 97).

Mémoires, 1847-1852’de 6 cilt (18 kitap) hâlinde çıkarılır. Cemiyetin 1852 itibarıyla yabancı dildeki neşriyatı son bulur. Zapiski, 1847-1858’de 14 cilt çıkarılır. Bu son ciltten sonra, Zapiski’nin neşri son bulurken onun yerine İzvestiya [=haberler]

çıkarılmaya başlanır (s. 101). Cemiyet, derginin zamanında çıkarılamaması üzerine 1882’de bir dizi değişikliğe gitmeyi kararlaştırılır. Bunun üzerine İzvestiya dergisinin 10. ve sonuncu cildi 1884’te çıkar (s. 108). 1885’te Zapiski yeniden neşredilmeye başlanır.

1853’ten itibaren Bölümün kendi neşriyatı çıkmaya başlar. Trudıy adıyla çıkan derlemenin ilk 5 cildinde, Cemiyetin Zapiski dergisindeki Doğuyla ilgili çalışmalar tekrar basılır. 6. kitapla birlikte artık Doğuya dair yeni ve hacimli yazılar bu dizide

87

çıkmaya başlar (s. 294). 1896’da Cemiyetin öbür iki bölümünün çalışmalarını Trudıy adıyla ayrı ayrı çıkarması kararlaştırılır. Böylece, aynı yıl Zapiski’nin ikinci dizisinin 8.

ve sonuncu cildi çıkmış olur (s. 109).

Veselovskiy’in aktardığına göre Zapiski’de Doğu bilimiyle ilgili kayda değer malzeme neşredilir. 12. ciltte P. S. Savelyev’in Altın Orda sikkelerine üzerine makalesi, 14. ciltte ise Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin Câmiʿu’t-Tevârîh’i İ. N. Berezin’in çevirisiyle çıkar (s. 100).

Savelyev’in girişimiyle 1858’de bölümün İzvestiya dergisi çıkarılmaya başlanır.

Onun ölümü üzerine derginin neşri 5. sayıyla son bulur (s. 295). 1885’te ise Baron Rozen, Cemiyete Doğu Bölümünce “İzvestiya” adlı dergi çıkarılması teklifini sunar (s.

302). Yeni derginin adı İzvestiya değil de “Zapiski” olur ve 1886-1921’de çıkarılır.

1886’daki ilk sayıdan 1899’a değin Rozen’in idaresiyle 11 cilt çıkar. Veselovskiy 1900’de basılan çalışmasında Doğu Bölümünün Cemiyetin en faal kolu olduğunu söyler. Bölümün Zapiski ve Trudıy dizilerinde Doğu biliminin her alanından çalışmalara yer verilir. Bütün bu gayretler neticesinde, yine Veselovskiye göre, Bölüm alanında dünyadaki emsal kuruluşlardan çok ileri bir seviyeye ulaşır (Veselovskiy, 1900, s. 304).

Samoyloviç’in ilk makalesi Doğu Bölümünün Zapiski dergisinin 1904-1905 yıllarına ait 16. cildinde çıkar: “Kniga rasskazov o bitvah tekintsev (Predvaritelnoye soobşeniye)” [=Tekelilerin savaş hikâyeleri kitabı, ön bilgilendirme]. Derginin 18. sayısında (1907-1908) ise Samoyloviç’in Cemiyetin Doğu Bölümünün 22 Ekim 1907 tarihli oturumundaki tebliğinin özetine yer verilir. Samoyloviç misafir olarak katıldığı oturumda şu tebliği okur: “Poyezdka v Turkestan v 1906-1907 g” [=1906-7’de Türkistan’a seyahat]. Zabıt kaydına göre, Samoyloviç 20 Temmuz 1906 – 21 Ocak 1907’de gerçekleşen Türkistan seyahatindeki çalışmalarını iki bölüme ayırarak anlatır:

Amuderya’nın kuzeyi ve Amuderya’nın güneyi (s. XVIII-XIX).

Cemiyetin 1924’te kapatılmasından sonra derginin neşri, Doğu Bilimciler Topluluğu tarafından Zapiski Kollegii vostokovedov adıyla sürdürülür.

88 4.2.7.8. Doğu Bilimi Cemiyeti 1900

Cemiyet (Obşestvo vostokovedeniya), 1900’de Petersburg’da kurulur, 1910 itibarıyla İmparatorluk Doğu Bilimi Cemiyeti (İmperatorskoye obşestvo vostokovedeniya) adını alır, 1918’de ise kapatılır.

Cemiyetin kuruluş amacı bir yandan Doğu halkları arasında Rusya’ya dair doğru bilgilerin yayılmasını sağlamak iken öbür yandan da Rus cemiyetini Doğunun maddi ihtiyaçları ve manevi hayatı hakkında bilgilendirmek, ayrıca Rusya’nın Doğu ülkeleriyle yakınlaşmasına ve Rus kültürü ile üretim imkânlarının Doğu halklarında yayılmasına vesile olmak şeklinde ifade edilmiştir (İOV, 1912, s. 139).

Cemiyetin bünyesinde 1910 Ocak 1’de Doğu bilimi kurslarının yerine Tatbikî Doğu Akademisi (Praktiçeskaya vostoçnaya akademiya) hizmet vermeye başlar.

Akademinin gayesi idare, elçilik ve ticaret sahalarında çalışacak Doğu dillerini ve ülkelerini bilen kişiler yetiştirmektir. Bünyesinde ise Çin, Japon, Moğol, İran ve Balkan (Türkiye, Sırbistan ve Bulgaristan) bölümleri mevcuttur (İOV, 1912, s. 140).

1910 tarihli nizamnamede Akademinin Doğu Bilimi Cemiyeti bünyesi altında, Ticaret ve Sanayi Bakanlığına bağlı olarak kurulduğu ifade edilir. Yine burada Uygulamalı Doğu Akademisinin başlıca hedefinin, Doğu dilleri ve ülkelerini uygulamaya dönük olarak öğrenecek ve Rusya’nın Doğu bölgeleleriyle, bu bölgelere komşu ülkelerde idare, elçilik, ticaret ve sanayi alanlarında çalışacak kişiler yetiştirmek olduğu bilgisi yer alır [1910 tarihli nizamname, 1. mad.].

Samoyloviç’in Osmanlı Türkçesi rehberleri dizisi yukarıda anılan Akademideki öğrencilere yönelik hazırlanmıştır. Rehberler Cemiyetin neşriyatından çıkar [III. kısım, 1915; II. kısım, 1. S, 1917].

Cemiyetin Rus coğrafyasının farklı köşelerinde şubeleri hizmet vermiştir.

Bunlar arasında Taşkent Şubesini anmak gerekir, zira bu Şubenin başkanlığını Türklük bilimi tarihinde yer tutan bir isim yapar – N. P. Ostroumov (İOV, 1912, s. 288-289). Bu şube bünyesinde ihtiyaçlara göre çeşitli kurslar açılmıştır. Mesela bölgedeki Rus askerleri için İslam ve Doğu tarihi kursları verildiğinin, ayrıca dileyenler için Sart dili kurslarının açıldığının haberleri Mir İslama’nın “Hronika” bölümlerinde paylaşılmıştır (s. 288-289, 668).

89

Cemiyetin İzvestiya Obşestva vostokovedeniya, Vestnik Obşestva vostokovedeniya ve Mir İslama adlı üç dergisi vardır. Vestnik’in 1916 tarihli 5. sayısında Samoyloviç’in bir yazısı çıkar. Ancak bizim asıl üzerinde durmak istediğimiz Mir İslama dergisidir.

Mir İslama dergisi İmparatorluk Doğu Bilimi Cemiyeti tarafından Petersburg’da 1912-1914’te, 16 sayı çıkarılır. Derginin çıkarılmasında Rusya Müslümanları üzerindeki İslamcı ve Türkçü etkiyi bertaraf etmek hedefi etkili olur. Bu çerçevede derginin temel gayesi yurt içi ve dışındaki Müslüman neşriyatını takip etmektir. Dergi bir bakıma, Fransız Revue du monde musulman [1906-...]; Alman Der Islam [1910-...] ve Orientalisches Archiv; Anglo-Amerikan The Moslem World [1911-...] dergilerinin Rusya’daki muadilidir (İber, 2015, s. 132). Neşri iki yıl süren derginin yazı işleri müdürlüğüne İçişleri Bakanlığınca İslam medeniyetini iyi tanıyan W. W. Barthold getirilir. Derginin neşri iki ayrı döneme ayrılabilir.

Dergi, ilk dönemde üç ayda bir, sonraki dönemdeyse ise her ay çıkarılır. İlk dönmedeki 4 sayı Barthold’un, sonraki 12 sayıysa Dmitriy Matveyeviç Pozdneyev idaresinde çıkar. E. İber’in aktardığına göre, Barthold ve yazı işlerinin öbür üyeleri, Bakanlığın isteği doğrultusunda çalışmak istemedikleri için dergiden ayrılırlar. Bunun üzerine derginin yazı işlerini Uygulamalı Doğu Akademisi müdürü Pozdneyev devralır.

Dergide işlenen konulara birinci ve ikinci dönemde birbirinden farklı olur. İkinci dönemde “İslam dini ve tarihi üzerine ciddi makalelerinin neşri son bulur” ve adı geçen Akademinin de çalışma konusuna uygun biçimde, Rusya Mülsümanları arasındaki gelenekçi ve yenilikçi cephelerin çatışması gibi güncel hayata dair, biraz da taraf tutan incelemeler ağırlık kazanır (İber, 2015, s. 132-134).

1912 yılında çıkan son sayıda, yani dördüncü sayıda yazı işlerinin veda mahiyeti taşıyan bir yazısı yer alır. Barthold, Şmidt, Kraçkovskiy, Haşab ve Samoyloviç imzasıyla çıkan yazıda, derginin ilk sayısındaki, ilk makaledeki programa göre çıkışının son bulduğu, ancak yazı işlerinin daha sonra benzer bir dergi çıkarma umudu taşıdıkları ifade edilir. Bu umut gerçeğe dönüşür ve çok geçmeden, 1917’de yine Barthold idaresi altında ve BA bünyesinde Musulmanskiy Mir adlı bir derginin ilk sayısı çıkar. Ancak bu ilk sayı aynı zamanda son sayı olur.

Samoyloviç’in derginin 1912 sayılarında 5 yazısı çıkar. Bu yazılar daha çok kitabiyat tahlilidir ve bunlar arasında, Rusya’daki Müslümanlar ile Osmanlı süreli

90

yayınlarının değerlendirildiği hacimli bir dizi vardır. Bu dizi, Müslüman süreli yayınları başlığı altında çıkar ve burada Arap süreli yayınları da tahlil edilir.

Vestnik Obşestva vostokovedeniya, aynı zamanda Mir İslama’nın ikinci cildini de çıkaran D. M. Pozdneyev’in idaresiyle 1916’da toplam 9 sayı çıkar (Belyayeva vd., 1958, s. 206). Dergide Samoyloviç’in bir yazısı vardır.