ULUSLARARASI İŞLETMECİLİK

Uluslararası işletmecilik, dünyadaki globalleşme rüzgârıyla birlikte çok büyük aşama kaydetmekte ve kendisinden daha fazla söz ettirmektedir. Son yıllarda ortaya çıkan küresel entegrasyon, işletmecilikte yeni gelişmelerin önünü açmıştır.

Endüstrilerde önce talep, sonra arz, sonra rekabet ve daha sonra da firmaların rekabet stratejileri küreselleşmiştir.²²⁰

Ortaya çıkan bu küreselleşme konularıyla birlikte firmaların uluslararası faaliyetleri basit şekilde ortaya çıkan ithalat ve ihracata dayalı stratejilerden uzaklaşarak; karmaşık küresel stratejilere doğru yönelmiştir. Özellikle rekabetin küreselleşmesiyle birlikte firmalar, uluslararası alanda eskisinden daha fazla birbirlerine bağımlı hale gelmiştir. Bu bağımlılık en azından üç tür karşılıklı bağımlılık olarak açıklanabilmektedir.²²¹ Bunlar, ölçek, faaliyet ve bilgi bağımlılığıdır.²²²

Birinci olarak ölçek karşılıklı bağımlılığı elde edilmektedir. Coğrafi sınırların ötesinde faaliyet gösteren firmalar ürünlerinin üretiminde tek bir yerde yoğunlaşarak ölçek ekonomilerini gerçekleştirebilirler. İkinci olarak faaliyette karşılıklı bağımlılık elde edilir. Taşıma ve haberleşme teknolojileri geliştikçe ve ticaretin önündeki engeller kalktıkça global ekonomik bağımlılık artmaktadır.²²³ Birçok ülkede faaliyette bulunan firmalar; pazar koşulları değiştiğinde, ücret ve kaynak

220Michaela Y. Yoshino ve U. Srinivasa Rangan; (Ed: İsmail Bülbül); Stratejik İttifaklar, Küreselleşmeye Müteşebbis Yaklaşım, Alfa Bas. Yay. Dağ. Ltd. Şti, İstanbul-2000, s.63.

221 Yoshino ve Rangan, a.g.e., s.68.

222 Hüseyin Altay, Türkiye Kökenli Uluslararası Firmaların Yönetimi Açısından Orta Asya’da Doğrudan Dış Yatırımlar, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya-2003, s.48.

223 Joanne E. Oxley ve Karen E. Schnietz, "Globalization Derailed? Multinational Investors' Response to the 1997 Denial of Fast-Track Trade Negotiating Authority", Journal of International

Business Studies, cilt 32. No. 3, s. 480.

maliyetlerindeki farklılıklardan yararlanmak için bir yerden başka bir yere geçme konumundadırlar.²²⁴

Üçüncü olarak da alan veya bilgi bağımlılığına ulaşılmaktadır. Başarıyla uygulanabilecek ürün ve sistemleri geliştirmek için, belli coğrafya ve belli ürünlerde faaliyet gösteren firmalar; pazar özellikleri ve ürün bilgilerine gereksinim duymakta ve bunları elde ederek kullanabilmektedirler. Firmalar süreçlere ve faaliyetlerine ilişkin edindikleri bilgileri farklı coğrafyada yer alan diğer oluşumlarla paylaşmak ve farklı bilgi yönetim uygulamalarını gerçekleştirmek durumundadırlar. Ayrıca, çeşitli bilgi yönetim sistemlerinin sentezini de, içinde bulundukları sisteme uygun bir şekilde gerçekleştirmek durumundadırlar. Çokuluslu firmalar da kendi içlerindeki stratejik örgütsel pratiklerini diğer kuruluşlarına transfer etmektedirler. Başarılı bir şekilde transferlerin gerçekleştirilmesi için örgüt, ülke ve birey düzeyine yönelik sosyal, örgütsel ve bireysel bağımlılıkların incelenmesi gerekmektedir.²²⁵

2.1.1. Uluslararası İşletmeciliğin Tanımı

Uluslararası işletmecilik, çokuluslu firmaların ortaya çıkmasıyla birlikte gündeme gelmiştir. Çokuluslu şirketler ulusal ve uluslararası alanda milliyetçiliğin temel unsurları olan fiziki, siyasi, ekonomik ve ideolojik sınırları tanımayan kuruluşlardır. Bu nedenle çokuluslu firmaların "ne yaptıklarını ya da yaptıklarının ne demek olduğunu" anlamak, kapsamlı ve tutarlı yorum yapmak için yalnız işletme ve iktisadın değil, sosyal, siyasal, hukuk bilim dallarının da incelenmesi gerekmektedir.²²⁶ Uluslararası terimi, yaygın bir şekilde egemen devletlerarası terimi ile anlamdaş olarak kullanılmakla birlikte, terimin, yeryüzünde otonom siyasal örgütlenmelerin ortaya çıktığı dönemlerden günümüze kadar uzanan süreci ifade edecek biçimde kullanıldığı görülmektedir.²²⁷

Çokuluslu firma tanımında yaşanan zorluk, uluslararası işletmeciliğin tanımının yapılmasında da kendini göstermektedir.²²⁸ "Firmaların hangi saiklerle

224 Yoshino ve Rangan, a.g.e., s.68.

225 Hüseyin Altay, a.g.e, s.49.

226 Kadir Şatıroğlu, Çokuluslu Şirketler, Sütrüktürel ve Fonksiyonel Bir Evrim Yaklaşımı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No:536, Ankara-1984, s.6.

227 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, Filiz Kitabevi, Gözden Geçirilmiş 2.Baskı, İstanbul-1995, s.11.

228 Vefa Toklu, Uluslararası İlişkiler, İmaj Yayınevi, Genişletilmiş 2.Baskı, Ankara-2004, s.7.

uluslararası alanda faaliyet göstermeye başladıkları; yapılan faaliyetin sosyal ve hukuki sonuçlarının neler olabileceği ve hangi siyasal sorunlarla karşılaşacakları"

gibi konuların tanımlarda yer aldığını görmek mümkündür. Farklı disiplinler göz önüne alınarak yapılacak tanımın en sağlıklı tanım olacağı açıktır. Biz işletme yönetimi açısından olaya bakarak tanım yaptığımızda uluslararası işletmeciliğe ait şu tanıma katılabiliriz. "Her türlü kamu ve özel işletme faaliyetlerini, sosyokültürel ve politik/ yasal süreçleri içinde bulunduran; ülkeleri, hükümetleri, girişimleri ve sınır ötesi insanları birbirlerine bağlayan çok yönlü bir sistemdir.²²⁹

Uluslararası işletmeciliğin aşağıdaki yönlerini belirterek bu sistemin daha iyi anlaşılmasını sağlayabiliriz.²³⁰

* İnsanları, girişimleri, hükümetleri, ülkeleri birbirlerine bağlayan çok yönlü bir sistemdir.

* Uluslararası sınırlar esnek tanımlanmıştır.

* Sosyokültürel ve politik/yasal süreçleri içinde barındırır.

* Kamu ve özel ayrımı yapmaksızın bütün firmaların faaliyetlerini içermektedir.

Yukarıda belirtilen yönler de dikkate alındığında uluslar arası işletmeciliğin üzerinde durduğu temel konu işletmecilik faaliyetinin sınır tanımaması, farklı ülkeler ve politik/ yasal düzende geçekleşmesi, yapılan faaliyetin kamu ve özel tarafından yapıldığına bakılmaması ve ülkelerin, girişimlerin vs. birbirine bağlanmaları olduğu anlaşılmaktadır.²³¹

Uluslararası firmaların performansları, ortaklıklar, vs. gibi konularda yapılan çalışmalarda yapılan uluslararası firma tanımında da faaliyetin en az iki ülkede gerçekleştirilmesi üzerinde durulmaktadır. Örneğin uluslararası ortak girişimlerin performansını etkileyen faktörlerin analiz edildiği bir çalışmada uluslararası ortak girişimler: "Ortaklardan en az birisinin yönetim merkezinin ortaklaşa girişimin

229 Arthur G.Bedeian, Management, The Dryden Press, 2.Edition, New York-1989, s.620.

230 Arthur G.Bedeian, a.g.e, s.620.

231 Hüseyin Altay, a.g.e, s.50.

faaliyet gösterdiği ülke dışında olduğu iki veya daha fazla ortak firmanın kısmi mülkiyetlerini içeren bağımsız bir hukuki varlık olarak tanımlanabilir" denmek suretiyle en az iki ülkede faaliyet gösterilme konusu üzerinde durulmaktadır.²³²

2.1.2. Uluslararası İşletmeciliğin Önemi

Uluslararası işletmecilikte elverişsiz bölgelere yapılan veya elverişli fırsatlar içeren uluslararası faaliyetlerin, stratejik karar verme süreçlerine etkisi sıklıkla görülmektedir.²³³ Dünyada meydana gelen son gelişmelerin de katkısıyla günümüz insan hayatında uluslararası faaliyet gösteren firmaların sayıları hızla artmıştır. Dünya üzerinde gerçekleştirilen mal ve hizmet alışverişinin yarısından çoğunu beş yüze yakın çokuluslu firma gerçekleştirmektedir. Birçok firmanın da faaliyetleri arasında uluslararası ticaret önemli bir kısmı oluşturmaktadır. Uluslararası alanda faaliyet gösteren firmalar, yöneticilerinin dış ticaret ve yönetim konularında deneyim kazanması gerektiğine inanmakta ve çalışanlarından bir kısmını uluslararası yönetim konusunda deneyim kazanmak üzere yabancı ülkelere göndermektedirler. İşletmeler bir yandan faaliyetlerini devam ettirirken diğer yandan da global ekonomideki yerlerini değerlendirmektedirler.²³⁴

Özellikle dış ticaret konusunda dünyada meydana gelen değişmeler firmaların global ekonomi içinde yerlerini sorgulamalarını ve değerlendirmelerini zorunlu kılmaktadır. Dünyanın global bir köy olduğu yönündeki yaklaşımlar; firmaların eskiden olduğundan çok daha fazla uluslararası çevreyi dikkate almalarını gerektirmektedir.

Konu ile ilgili ünlü yönetim bilimci Peter F. Drucker “İşletmeler-ister büyük olsun isterse de küçük-gelişmiş ülkelerde sağladıkları liderlik pozisyonunu devam ettirebilmek için, dünyanın bütün gelişmiş piyasalarında lider olmak ve bu pozisyonu korumak zorundadır. Dünyanın hangi bölgesinde olursa olsun, araştırma, tasarım, geliştirme, mühendislik hizmetleri ve imalat yapmalı ve herhangi bir gelişmiş ülkeden diğerine ihracat yapabilmelidir. Uluslararası boyuta geçmelidir” demektedir.²³⁵

232 Ekrem Tatoğlu, Türkiye’de Yerleşik Uluslararası Ortaklaşa Girişimlerin Performansını Etkileyen Faktörlerin Analizi: Yönetsel Çatışma ve Kültürel Farklar, 8. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Nevşehir-2000, s.157.

233 Jing Li ve Alan M.Rugman, Real Options and The Theory of Direct Foreign Investment, International Business Review, 16, 2007, s.687.

234Esin Can Mutlu, Uluslararası İşletmecilik, Beta Basım.Yay. İstanbul -1999, s.4.

235Esin Can Mutlu, a.g.e, s.III.

Dünya üzerinde faaliyet gösteren firmalara baktığımızda bunların Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ve Japon firmaları olduğunu görmemiz mümkündür. Her gün birçok uluslararası firmanın ürettiği ürünleri kullanarak günümüze başlamakta ve devam ettirmekteyiz. Tek'e göre; "Uykudan uyanır uyanmaz, daha sabahtan, dünyanın çeşitli yerlerindeki şirketler tarafından üretilen ve pazarlanan markalarla karşılaşmaya ve/veya kullanmaya başlarız. Örneğin sabahları ne marka olduğunu aklımıza bile getirmediğimiz radyolu ya da radyosuz Casio marka çalar saat ile uyanırız. Rodenstock marka gözlüğümüzü takarız. Fischer marka radyo kasetçalara Leman Şam'ın 'çağrı' kasetini koyup 'ayrılık şarkısı'nı ya da, radyolu çalar saati tercih edip, yeni özel radyo istasyonlarından birinde belki Songül Karlı'dan 'Böyle olur mu?', belki de Meat Loaftan 'I Could Do Anything For Love' veya Roxette'ten 'Listen to your heart', 'it must have been Love' ; Scorpions'dan 'Time' şarkılarını dinleyebilir, hemen arakasından da ya Arçelik soğutucunun, ya Rowenta ızgaranın, Migros mağazalarının ya da Setur'un, Palme de Malorca veya Bodrum gezilerinden birinin reklâmını duyabiliriz..."²³⁶

Uluslararası ilişkilerin Soğuk Savaş sonrası dönemdeki en önemli gerilim alanları jeopolitik ve uluslararası ekonomidir. Bu çerçevede dış ekonomik ilişkileri yönlendiren ekonomi-politik tercihler genel stratejinin önemli bir unsuru haline gelmişlerdir. Bu durum küresel ekonomi-politik rekabetin tarafı olan büyük güçler kadar, bu rekabetin hem aktörü hem de edilgen sahası konumundaki bölgesel güçler açısından da geçerlidir.²³⁷