Bosna Hersek’in Dış Ticareti:

Bosna Hersek savaşın yıprattığı üretim altyapısı ve toparlanma sürecinin de etkisiyle dış ticaretinde oldukça yüksek miktarlarda açık veren bir ülke durumundadır.

2003 yılından itibaren ihracatta artış olmakla birlikte, bu artış dış ticaret açığını kapatma yönünde bir gelişim göstermemiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı geçen yıllar içerisinde %35 civarında gerçekleşmiştir. 2006 yılında ihracatın ithalatı karşılama oranı nispi bir artışla %45,3 seviyesine çıkmıştır. Bu durum iyileşme yönünde bir gösterge gibi görünse de, karşılama oranının düşüklüğü cari açığın temel sebebini de ortaya çıkarmaktadır. Ülkenin savaş öncesi dönemdeki ağır sanayi ağırlıklı üretim yapısı değişmeye başlamıştır, ancak üretim yeterli düzeyde değildir. Ülkede gıdadan makineye hemen hemen her ürün yurtdışından ithal edilmektedir.⁵⁴

Bosna Hersek’in tarife yapısı daha çok libere bir görünüm sergilemekte olup, ortalama vergi oranı %7.6 civarındadır. Ayrıca, Bosna Hersek’in kısa bir zaman öncesine kadar 8 ülke ile (Hırvatistan, Makedonya, Sırbistan-Karadağ, Bulgaristan, Romanya, Türkiye, Moldova ve Arnavutluk) ile Serbest Ticaret Anlaşması bulunmakta iken, CEFTA’nın yürürlüğe girmesi ile birlikte Hırvatistan ve Sırbistan ile imzalananlar yürürlükten kalkmıştır. Diğer taraftan, Sırbistan (ve Karadağ) ve Hırvatistan ile yapılan STA’ların serbest ticareti öngören hükümleri başta et ve et ürünleri olmak üzere bazı ürünlerde askıya alınmıştır. Bosna Hersek, adı geçen ülkelerden et ve süt ürünlerini tercihli rejim kapsamında ve bu ülkeler tarafından uygulanan sübvansiyonlar nedeniyle yüksek miktarlarda ithal etmekten ve aynı ürünleri tarife dışı engeller nedeniyle ihraç edememe konusundaki şikâyetlerini gündeme getirmiştir. Bu durum ve Sırbistan’ın tütün mamullerinde uyguladığı

54 İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, a.g.e , s.16

ithalatı sınırlayıcı politikalar nedeniyle, Bosna Hersek, son ana kadar bahse konu Anlaşmayı imzalama konusunda çekimser bir tutum takınmıştır.⁵⁵

Bosna Hersek’te doğal gaz kullanımı yaygın değildir, tüketilen gazın tamamı Rusya Federasyonu’ndan ithal edilmekte, Ukrayna, Macaristan, Sırbistan ve Karadağ üzerinden Bosna Hersek’e ulaşmaktadır. Ülkede üretim kapasitesi 2 milyon varil olan faal iki petrol rafinerisi bulunmaktadır. Fiili üretim 600 bin ton düzeyinde iken 1.5 milyon tona ulaşan tüketimin üçte biri yerli üretimle karşılanırken, 1 milyon tonluk bölümü ithalatla karşılanmaktadır. Sektörde 300 ithalatçı–dağıtıcı özel şirket faaliyet göstermektedir.

1990 yılında ülkede 2,5 milyon hektar toprak işlenmekte ve savaştan önce yılda 140 bin ton elma, armut, erik, şeftali ve çilek, 1.4 milyon ton tahıl (mısır ve buğday ağırlıklı), 450 bin ton sebze (ağırlıklı patates) üretimi yapılmaktaydı. Şu anda ise Bosna Hersek’in tüm ithalatının dörtte birini gıda ürünleri oluşturmaktadır. Savaş sırasında büyük ölçüde tahrip olan tarımsal üretim ve dağıtım sisteminin ıslahı için uluslararası finans kuruluşlarının çalışmaları sürmektedir. Gıda ihtiyacının önemli bir bölümünü ithal etmek durumunda kalan Bosna-Hersek’de gıda işleme sanayi gelişmiş durumdadır. Bosna Hersek dış ticaret istatistikleri, gümrük noktalarındaki yetersiz yönetim kapasitesinden, metodolojik problemlerinden ve fazla miktarlardaki kayıt dışı ekonomiden dolayı hatalı olabilmektedir. Bu, gerçek ihracat ve ithalat değerlerini görmeyi zorlaştırmaktadır. 1992-1995 yıllarından sonraki birkaç yılda ortaya çıkan ekonomik düşüş, azalmıştır.⁵⁶ Bosna Hersek’in 2006 yılına ait ihracat miktarları aşağıdaki tabloda görülmektedir.

55 T.C.Saraybosna Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, a.g.e, s.10.

56 EIU, The Economist Intelligence Unit, Bosnia and Hercegovina-Country Profile 2007-Full, London-2007, s.45.

Tablo-1.3. Bosna Hersek-İhracat Miktarları

Kaynak: EIU, “Country Report-Bosnia and Hercegovina”, London-2007, s.46.

Yeniden yapılanma süreci ithalat miktarlarını etkileyen en temel etken olmuştur. Bu nedenle, 1999 ve 2000 yılları arasındaki yeniden yapılanma faaliyetleri nedeniyle ülke içi faaliyetlerde azalmalar görülmüştür. Buna rağmen, ithalat rakamları yüksek görünmekte ve 2006 ithalat rakamları ihracat rakamlarına göre artı göstermektedir. Bosna Hersek ithalatı, ihracatından çok daha çeşitlilik göstermektedir. Yiyecek ve içecek ithalatı, toplam ithalat içindeki %12.4’lük büyük bölümü oluştururken kimyasallar, petrol ve petrol türevleri, motorlu araçlar ve

ÜRÜNLER Miktar

(KM-milyon)

Toplam

içindeki (%) Yıllık Artış (%)

Ziraat ve Orman Ürünleri 52.4 1.0 60.0

Maden 194.0 3.8 4.9

Yiyecek ve İçecek 269.2 5.2 9.5

Giyim 211.6 4.1 67.9

Deri Ürünleri 316.2 6.1 184.5

Ağaç ve Ağaç Ürünleri 419.2 8.1 19.9

Kok Kömürü ve İşlenmiş

Petrol 128.2 2.5 -17.0

Kimyasallar ve Ürünleri 190.4 3.7 51.2

Temel Metaller 1,205.7 23.3 41.4

Metal Ürünler 330.8 6.4 48.7

Makine ve Ekipmanları 241.2 4.7 22.0

Motorlu Araçlar 401.8 7.8 12.0

Mobilya 388.9 7.5 77.8

Elektrik, gaz, su 252.1 4.9 71.0

TOPLAM 5,164.3 100.0 36.5

makine aksamları ithalatın tamamının %8-11 kadarını oluşturmaktadır.⁵⁷ Bosna Hersek’in 2006 yılına ait ithalat miktarları aşağıdaki tabloda görülmektedir.

Tablo-1.4. Bosna Hersek-İthalat Miktarları

Kaynak: EIU, “Country Profile-Bosnia and Hercegovina”, London-2007, s.47.

Bosna Hersek’in dış ticareti genel olarak eski Yugoslav Cumhuriyetleri olan Hırvatistan, Sırbistan ve Slovenya ile İtalya, Almanya, Avusturya ve Macaristan gibi AB ülkeleri ile gerçekleşmektedir. Bosna Hersek’in dış ticaret ortakları ile gerçekleştirdiği ihracat ve ithalat işlemlerine ait veriler aşağıdaki iki tabloda görülmektedir.

57 EIU, The Economist Intelligence Unit, Bosnia and Hercegovina-Country Profile 2007-Full, a.g.e, s.46-47.

Ürün Miktar

(KM-milyon)

Toplam içindeki

(%) Yıllık Artış (%)

Ziraat ve Orman Ürünleri 387.3 3.4 -18.2

Maden 202.4 1.8 -30.0

Yiyecek ve İçecek 1,414.7 12.4 4.2

Giyim 378.6 3.3 10.0

Deri Ürünleri 350.3 3.1 26.9

Ağaç ve Ağaç Ürünleri 121.3 1.1 -2.4

Kok Kömürü ve İşlenmiş Petrol 1,296.4 11.4 24.2

Kimyasallar ve Ürünleri 1,064.4 9.3 0.4

Temel Metaller 649.0 5.7 15.2

Metal Ürünler 368.7 3.2 -2.8

Makine ve Ekipmanları 911.0 8.0 -8.9

Motorlu Araçlar 913.7 8.0 -9.0

Mobilya 217.2 1.9 -1.3

Elektrik, gaz, su 295.3 2.6 -20.5

Toplam 11,389.2 100.0 1.9

Tablo-1.5. Bosna Hersek-Dış Ticaret Ortakları-İhracat

Kaynak: EIU, “Country Report-Bosnia and Hercegovina”, London-2007, s.48.

Tablo-1.6. Bosna Hersek-Dış Ticaret Ortakları-İthalat

Kaynak: EIU, “Country Report-Bosnia and Hercegovina”, London-2007, s.48.

ÜLKELER 2005

Diğer Ülkeler 823.4 21.8 1,026.6 19.9 24.7

TOPLAM 3,783.3 100.0 5,164.3 100.0 36.5

Diğer Ülkeler 3,872.9 34.6 4,292.6 37.7 10.8

TOPLAM 11,178.5 100.0 11,389.2 100.0 1.9

Beş Güney Batı Balkan ülkesi tarafından Aralık 2006’da imzalanan (Bosna Hersek, Arnavutluk, Sırbistan, Karadağ, Moldova ve Kosova) CEFTA üye sayısı, Hırvatistan ve Makedonya ile birlikte sekize çıkmıştır. Daha önce CEFTA üyesi olan Romanya ve Bulgaristan ise AB üyeliği nedeniyle 1 Ocak 2007’de ayrılmıştır.

Genişletilmiş CEFTA Anlaşması ile ikili ticaret anlaşmalarının yerine geçecek yeni ticaret kuralları belirlenmiştir. Ayrıca, kamu ihaleleri, fikri mülkiyet hakları, hizmet ticareti ve anlaşmazların halli ile ilgili bazı hükümler üzerinde de uzlaşmaya varılmıştır. CEFTA hükümleri uyarınca, üye ülkelerin uyguladığı, STA’larda bulunan ve özellikle tarım ürünlerinde uygulanan kısıtlamaların, CEFTA eklerinde yer alarak devam etmesi öngörülmektedir. Ayrıca, CEFTA üyelerinin DTÖ üyesi olması ve AB ile SAA (İstikrar ve İşbirliği Anlaşması) imzalaması zorunlu tutulmamıştır.⁵⁸ Bosna Hersek’in Serbest Ticaret Anlaşması imzaladığı ülkeler ve anlaşmaların yürürlüğe giriş tarihleri aşağıdaki tabloda görülmektedir.

Tablo-1.7. Bosna Hersek’in Serbest Ticaret Anlaşması İmzaladığı Ülkeler

Kaynak: İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, İGEME, Ankara-2007, s.31.

Diğer taraftan, Güneydoğu Avrupa İstikrar Paktı çerçevesinde diğer bölge ülkeleri ile ticaretin serbestleştirilmesi yönünde anlaşmalar imzalamıştır. Ancak bu

58 T.C.Saraybosna Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, a.g.e, s.19.

ÜLKELER Yürürlüğe Giriş Tarihleri Anlaşmanın Kaldırılması

Arnavutluk 01.12.2004

Bulgaristan 01.12.2004 31.12.2006

Hırvatistan 01.01.2001

Makedonya 01.07.2002

Moldova 01.10.2004

Romanya 01.12.2002 31.12.2006

Sırbistan-Karadağ 01.06.2002

Kosova 01.12.2006

Türkiye 01.07.2003

anlaşmaların imzalanması Bosna ekonomisi için sıkıntılara yol açmıştır. Bu ülkelerin çoğuna dış ticaret açığı vermeye başlamış ve özellikle Hırvatistan ve Slovenya’da bu durum en yüksek seviyelere ulaşmıştır. Uygulamada gerçekleşen bu açık daha ileri seviyede ticaretin serbestleştirilmesine yönelik çalışmalara da itirazların yükselmeye başlamasına sebep olmuştur.⁵⁹