Bosna Hersek’te Doğrudan Dış Yatırımlar

Yakın zamanlarda yabancı sermayenin Bosna Hersek’e ilgisinde artış olmakla birlikte, savaşın olumsuz bazı etkilerinin hala devam etmesi ve eski Yugoslavya pazarının önemli ölçüde kaybedilmiş olması nedeniyle, bu ilginin üretime dönüşmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Ülkenin yeniden yapılandırılması kapsamında çeşitli kredi programları uygulamaya konulsa da, sözkonusu kredi programları küçük ve orta ölçekli firmaları genelde hedeflememiştir. Diğer taraftan, özellikle yabancı bankaların ülkede bankacılık sektörüne girmesi ile birlikte, sermaye arzında nispeten bir artış olsa da, bürokrasi, karmaşık hukuki altyapı, yasal yaptırımların zayıf olması ve bu nedenle sözleşme ile ilgili yaptırımların yerine getirilmesindeki sıkıntılar, sınaî üretimdeki artışı kısıtlamaktadır.⁶⁰ Dünya Bankası Dış Yatırım Danışma Servisi (FIAS), 1998 yılında Bosna Hersek’te dış yatırım mevzuatının taslak hazırlıklarına yardımda bulunmuş, iki yıl sonra da yeni kurulan Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı (FIPA)’nın çerçeve hazırlıklarını desteklemiştir.⁶¹

2000 yılında başlayan, 2003-2006 yıllarında yoğunlaşan dönemde, ülkenin bütününde tek bir ekonomi ve ticaret alanı, tek bir gümrük idaresi, tek bir ekonomi mevzuatı oluşturularak işletmelerin daha sağlam bir zemin üzerinde faaliyetlerini gerçekleştirmelerini sağlayacak idari, yasal ve bürokratik değişikliklerin gerçekleştirilmesine bağlı olarak, ülkeye giren yabancı sermaye miktarında önemli artışlar görülmüştür.

Bosna Hersek’e yapılan yabancı sermaye yatırımları yıllar içerisinde devamlı bir artış eğilimi göstermektedir. Bu artışta, ülkede gerçekleştirilen özelleştirmeler ve

59 İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, a.g.e., s.20.

60 T.C.Saraybosna Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, a.g.e, s.11

61 World Bank Group Assistance, Improving Investment Climate, World Bank Publishment, Washington-2006, s.206.

finansal sektöre yapılan yatırımlar etkili olmuştur. Yabancı sermaye yatırımlarının

%81.9’luk oranında AB üyesi ülkeler ağırlıklıdır. Ayrıca, Sırbistan’ın yatırımları da özellikle 2006 yılında dikkate değer bir artış göstermiştir.⁶² Son yıllarda özellikle Hırvatistan ve Slovenya kaynaklı yabancı yatırımın girmesiyle perakende sektöründe büyüme sağlanmış olup, hizmetler sektörü büyüklüklerinde ikinci sırada olan bu sektörü ulaşım ve telekomünikasyon sektörleri izlemektedir.

Yatırım yapılan alanlar değişiklik arz etse de sanayi ve bankacılık sektörleri en fazla yabancı sermaye çeken sektörlerdir. Ancak, 2006 yılında ulaştırma sektörüne 647 milyon €’luk bir sermaye akımı gerçekleşmiştir. En fazla yatırım yapılan alanlar, imalat sanayi (%32), bankacılık (%24), ticaret (%22) ‘dir. Ülkeler itibariyle Bosna Hersek’e yapılan yabancı sermaye yatırımlar miktarları aşağıdaki tabloda görülmektedir.

Tablo-1.8. Ülkeler İtibariyle Bosna Hersek’e Yapılan Yabancı Sermaye Yatırımları

Kaynak: İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, İGEME, Ankara-2007, s.29.

62 İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, a.g.e., s.29.

ÜLKELER Aralık 2005 (milyon €) Aralık 2006 (milyon €)

Avusturya 784 808

Sırbistan-Karadağ 43 714

Hırvatistan 316 340

Slovenya 253 285

Almanya 200 211

Hollanda 60 64

İtalya 37 46

İsviçre 44 45

BAE 32 32

Türkiye 26 28

Diğer Ülkeler 458 477

Son yıllarda, Avusturya, Litvanya ve Slovenya’dan sonra Bosna Hersek’teki lider yatırımcı ülke Hırvatistan’dır.1996 yılından 2001 yılına kadar olan dönemdeki doğrudan dış yatırım miktarları, politik riskler, iş imkânlarının kısıtlanması ve hukuki düzenlemelerin zayıflığından dolayı, yatırımcıları belli bir seviyede tutmuştur. Doğrudan yatırımlar, 2002 yılından itibaren başlayan özelleştirmelerle hız kazanmıştır.2004 yılındaki doğrudan dış yatırım kayıtları, Zenica Çelik ve Zvornik alüminyum oksid fabrikalarının özelleştirilmesi ile rekor seviyeye ulaşmıştır. Bu iki yatırımın birleşik değeri 840 milyon KM. tutarında olmuştur.⁶³

Bankacılık sektörü yabancı yatırımcıların çok ilgi gösterdiği bir sektördür.

Zaten sektördeki toplam sermayenin %80’i yabancı yatırımcılara aittir. Bankacılık, en hızlı gelişen sektörlerin başında gelmektedir. Uluslararası bankaların sektöre ilgili olduğu ve ülkede yatırım yaptıkları görülmektedir. Batı Avrupa merkezli bankalar Bosna-Hersek’te bankacılık sektörünün büyük bölümünü kontrol etmektedir.

Avusturya, Almanya ve Türkiye menşeli yabancı bankalar ülkenin en büyük bankaları arasındadır. Bankacılık sektöründe birleşme ve iflaslar yoluyla 1998 yılında 72 olan banka sayısı, 2004 yılında 33’e gerilemiştir. 23’ü Federasyon’da 10’u RS’te olmak üzere faaliyet gösteren toplam 33 bankanın toplam aktifleri Aralık 2005 itibarıyla 5 milyar Euro’ya, toplam yatırım sermayeleri 0.6 milyar Euro’ya ulaşmıştır.

Hidroelektrik ve termal enerji üretim kapasiteleri savaş öncesi dönemde elektrik açığı bulunan Hırvatistan ve Slovenya’nın ortak finansmanı ile inşa edilmiştir. Savaş sonrası dönemdeki yeniden yapılanma projeleriyle, toplam elektrik üretimi savaş öncesi dönemdeki üretimin %89’una ulaşmıştır. 1990 yılında elektrik üretimi 12613 GWh ve elektrik tüketimi 11535 GWh iken 2003 yılında elektrik üretimi 11257 GWh (1990 yılı üretimin %89’u) ve elektrik tüketimi ise 10407 GWh (1990 yılı tüketiminin %90’ı) olarak gerçekleşmiştir. Elektrik üretiminin %52’si su kaynaklarından ve %48’i termal kaynaklardan elde edilmektedir.⁶⁴

63 EIU, The Economist Intelligence Unit, Bosnia and Hercegovina-Country Profile 2007-Full, a.g.e., s.50.

64 İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, a.g.e., s.57.

Bosna-Hersek’te oldukça yaygın olan büyük perakende mağazacılığı sektöründe, tüketim eğiliminin fazla olması nedeniyle çok sayıda mağaza zinciri faaliyet göstermektedir. Bu mağaza zincirleri toptancılarla birlikte pazardaki en önemli dağıtım kanallarıdır. Bu mağazalar doğrudan ithalat yaptıkları gibi ülke içindeki toptancılardan da alım yapmaktadırlar. Yerel perakende zincirlerinin yanı sıra Hırvat, Sloven, Fransız ve Alman büyük perakende zincir mağazaları da doğrudan yatırım yaparak Bosna Hersek pazarında faaliyet göstermektedir.

Sektörlere göre Bosna Hersek’teki yabancı sermaye stok miktarları aşağıdaki tabloda görülmektedir.

Tablo-1.9. Sektörlere Göre Bosna Hersek’te Doğrudan Yabancı Yatırım Stoku

Kaynak: İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, Ankara-2007, s.30.

1.2.3.3. Bosna Hersek-Türkiye Ekonomik İlişkileri ve Dış Yatırımlar 1992-1995 yılları arasında yaşanan savaş ülkenin üretim gücünün önemli ölçüde gerilemesine yol açmış olduğundan ve ihracata yönelik üretimin savaşın hemen sonrasında canlandırılamamış olması nedeniyle yüksek dış ticaret açıklarının oluşması kalıcı bir niteliğe dönüşmüştür. Bosna ve Hersek ‘in çevre ülkeler ile

SEKTÖRLER Aralık 2005 (milyon €) Aralık 2006 (milyon €)

İmalat Sanayi 929 999

Ticaret 211 243

Turizm 34 44

Ulaştırma 12 658

Diğer Hizmetler 145 150

Bankacılık 688 719

Bankacılık Dışı Finansal

Yatırımlar 208 209

Diğer 26 28

TOPLAM 2.253 3.050

imzaladığı STA (Serbest Ticaret Anlaşmaları)’lar, özellikle Güneydoğu Avrupa ve Türkiye pazarlarına kolay entegre olmasını sağlamıştır. Belirli bazı gıda ürünlerinde gümrük vergilerinin yanı sıra ithalatta prelevman vergilerinin tahsil edilmesi, Bosna Hersek ile STA imzalamış ülkelere önemli vergisel avantajlar sağlamıştır.

Bosna Hersek ile Türkiye arasındaki ticari ilişkilerimizin gelişiminde bu ülke ile imzalanan ve 1 Temmuz 2003 tarihi itibariyle yürürlüğe giren STA (Serbest Ticaret Anlaşması) önemli bir rol oynamaktadır. Bu anlaşmada, Bosna Hersek’in uyguladığı gümrük vergisi oranlarının 2003-2007 yılları arasında kademeli olarak indirilmesi ve 2007 yılı sonunda da tamamen kaldırılması öngörülmüştür. Bosna Hersek ile Türkiye arasındaki ekonomik anlaşmalar ve imza tarihleri aşağıdaki tabloda görülmektedir.

Tablo-1.10. Bosna Hersek-Türkiye arasındaki Ekonomik Anlaşmalar

Kaynak: DTM, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bosna Hersek Ülke Profili, Ankara-2006, s.4.

Tek taraflı tavizli rejimin yerini almak üzere imzalanan STA’nın yürürlüğe girmesi ile tüm tarım, gıda ve sanayi ürünlerinin Türkiye’den Bosna Hersek’e ihracatında tatbik edilen her türlü gümrük ve diğer eş etkili vergiler, 4 yıllık bir geçiş süresinde ilk yıl %35, ikinci yıl %50, üçüncü yıl %65, dördüncü yıl %85 oranında indirilmiş ve 2007 yılı sonu itibariyle de sıfırlanmıştır. Bosna-Hersek menşeli tüm sanayi ve tarım malları bu anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren Türkiye'ye gümrüksüz ithal edilebilmektedir. Ayrıca, Bosna Hersek 2007 yılından itibaren de ithalatta almakta olduğu tüm gümrük ve eş etkili vergileri kaldırmıştır. Türkiye ile Bosna Hersek arasındaki dış ticaret verileri aşağıdaki tabloda görülmektedir.

ANLAŞMA İMZA TARİHİ RESMİ GAZETE TARİH/NO

Ticaret ve Ekonomik İşbirliği

Anlaşması 07.11.1995 04.10.1996/22777

Yürürlük Tarihi:03.01.1997 Çifte Vergilendirmenin

Korunması Anlaşması 26.06.2003 Parafe edilmiştir.

Yatırımların Karşılıklı Teşviki

ve Korunması Anlaşması 21.01.1998 04.05.200/24039

Serbest Ticaret Anlaşması 03.07.2002 05.07.2003/25099

Tablo-1.11. Türkiye-Bosna Hersek Dış Ticaret Verileri

Kaynak: TUİK, Dış Ticaret İstatistikleri Veri Tabanı “Ülkelere Göre Dış Ticaret Türkiye-Bosna Hersek”, Ankara-2008, Rapor Tarihi:22.01.2008

Bosna Hersek ile ülkemiz arasındaki ticaret hacmi her geçen gün artış göstermektedir. Ancak, iki ülkenin ilişkilerindeki yakınlığa ve olumlu faktörlere rağmen bu artış istenen düzeyde değildir.⁶⁵ Bosna ve Hersek’teki Türk sermaye stokunun 2005 sonu itibarıyla 50 milyon € civarında olduğu tahmin edilmektedir. En büyük Türk sermayeli işletmelerin rol aldığı sektörler, bankacılık, kâğıt ve ambalaj üretimi, soda üretimi, bisküvi ve çeşitli yiyecek maddeleri üretimidir. Özellikle bankacılık sektöründe yapılan yatırımların gösterdiği başarı, Türkiye’yi Bosna Hersek bankacılık sektöründe lider konuma getirmiştir. Türk sermaye stoku artan bir hızla büyümektedir. Türkiye’den Bosna Hersek’e yapılan ihracatın büyük kısmını sanayi ürünleri oluştururken, bu ürünler arasında %30’a yaklaşan oranla tekstil elyafı ve mamulleri, kâğıt, karton, metal dışı mineral mamuller ile metallerden nihai ürünler önemli kalemleri oluşturmaktadır.

Diğer önemli bir kalem ise %26’ya ulaşan bir oranla “çeşitli mamul eşya”

maddesidir. Bu konu başlığı altında başta giyim eşyası ve aksesuarları olmak üzere, sıhhi tesisat, ısınma ve aydınlatma ile ilgili çeşitli mamul eşyalar gelmektedir. Bu iki ürün grubu içinde tekstil ile ilgili ürünlerin ihracatımızdaki başlıca kalemler olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Bu bağlamda ihracatımızın yaklaşık %25’lik bölümünün tekstil ürünleri olduğu görülmektedir. Diğer önemli bir ürün grubunu

%19’la makineler ve ulaşım araçları oluşturmaktadır. Bu ürün grubu içerisinde

65 İGEME, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Bosna Hersek Yerinde Pazar Araştırması, a.g.e , s.21.

2001 2002 2003 2004 2005

İhracat ($) 27.585.768 43.263.770 63.227.277 99.938.327 128.217.363

İthalat ($) 4.926.277 6.317.459 8.342.736 11.475.737 ^15.399.051 Dış Ticaret

Dengesi ($) ^{22.659.491 36.946.311 54.884.541 88.462.590} 112.818.312

İhracat Değişim

(%) ^{2,7 56,8 46,1 58,1 28,3}

İthalat Değişim

(%) ^{-34,3 28,2 32,1 37,6 34,2}

elektrikli makine ve cihazlar en önemli kalemi teşkil etmektedir. Bu ürünü sırasıyla kara ulaşım araçları, çeşitli sanayi kollarında kullanılan makine ve cihazlar ile haberleşme ve ses kayıt cihazları takip etmektedir.

Canlı hayvan ve gıda maddeleri de diğer bir önemli ürün grubunu oluşturmaktadır. Bu grup içerisinde sebzeler, meyveler ve mamulleri %50’ye yaklaşan oranlarıyla en önemli kalem olarak belirmektedir. Türkiye’nin Bosna Hersek’e kimyasal ürün ihracatı da %8’lik bir yer işgal etmektedir. Plastik ve mamulleri, uçucu yağlar, temizlik aparatları ve boyalar ile ilaçlar ve tıbbi eşya dikkate alınması gereken kalemler olarak belirmektedir.

Türkiye’nin Bosna Hersek’ten ithal etmiş olduğu ürünlerin başında kimyasal ürünler gelmektedir. İthalatımızın yaklaşık %31’lik bir kısmına denk gelen bu oran temel olarak anorganik kimyasallar ile organik kimyasal ürünlerden oluşmaktadır.

%23’lük bir değer ifade eden çeşitli mamul eşya grubu, yakacaklar hariç yenilmeyen hammaddeler (özellikle tekstil lifleri ile deri, kösele ve ham post), makineler ve ulaşım araçları (ağırlıklı olarak değişik sanayi kollarında kullanılan makine ve cihazlar) ikinci sırada gelmektedir. Mantar ve ağaç mamulleri de ithalatımızda önemli bir kalemdir. Bosna Hersek’in Türkiye’ye yaptığı ihracatta bu ülkenin güçlü olduğu sektörlerin net bir yansıması görülmemektedir. Ancak, ağaç mamulleri ve deri, kösele gibi maddeler, metal, maden ve kimya sektörü hammadde açısından güçlü sektörlerdir.