Toplumsal Değişimin Bireysel Tepkisi: Şizofren/Cinnet

Sefa Kaplan’ın şiirlerinde toplumsal açıdan olumsuz olarak kültürel değişimlerim/dönüşümlerin sembolü olarak kullanılan şizofren, bilinçsiz yaşayanların içinde bulundukları durumu bilinçli bir şekilde tespit etmektir. “Çok çeşitli bilişsel, duygusal semptomlarla ve buna bağlı olarak mesleki ve sosyal işleyişte ortaya çıkan olumsuzluklarla kendini gösteren ağır, çok çeşitli psikotik rahatsızlıkların ortak adı”

(Budak 2003: 713)) olan şizofreni Sefa Kaplan’ın şiirlerinde diğer insanları nitelendirirken kullandığı bir metafordur.. Ayrıca şaire göre şizofreni; “türk’ü, kürt’ü, çerkes’i, ermeni’si, yahudi’si, süryani’si ile memleketin içinde bulunduğu genel ruh hali ki bu özelliği dolayısıyla siyaset bilimi kürsülerinde “milli birlik ve bütünlük” olarak tanımlanmaktadır.” (S. Kaplan 2016: 200)

“bütün ş’ler şaşırtır bizi kuşkuluyuz sarışınlığımızdan da”

(İ.B.Y., s. 31)

İki mısradan oluşan ve şizofren ülkesi demek olan Şizofrenya şiirindeki “ş” harfi olumsuz kültürel değişimleri simgeler. Ayrıca aynı harfin toplumu oluşturan bireylerin, önyargıların, tabuların ve keyfi kuralların da göstergesi olarak özel anlamda kullandığı görülür. Geleceği Elinden Alınan Adam eserinde bu özel anlamın “şizofreniye aracılık” (S. Kaplan 2014: 389) olduğunu belirten şair, bu şiirle “beyhude ömürlere yeni satırbaşları eklediğini” (S. Kaplan 2014: 116) ifade eder. Şair, mecazi olarak ş harfine yüklediği anlamla özde/asılda olmayan bütün olumsuz değişimleri/dönüşümleri vurgular. Çünkü Sefa Kaplan’a göre, bizleri asıl şaşırtan olumsuz bu kültürel erozyonun sonradan farkına vardığımız gerçeğidir. Neyi niçin savunduğunu veya nasıl bu hale geldiğini bilmeyen insanların şaşkınlıkları ve çaresizlikleri ifade edilir. Bu yüzden şaşkınlık kuşkuyu meydana getirir. Şiirde sarışın imgesi, daha önce de belirtildiği gibi olumsuz kültürel değişimin sembolüdür. Şair, ş harfine yüklediği kültürel değişim sonrası yaşanan şizofreni durumunu aynı anlamda sarışın imgesi için de kullanır. Fakat olumsuz kültürel değişim/dönüşüm içinde ve sonrasında gelinen noktada bireyler bu duruma akıl erdiremez ve anlam veremez. Çünkü aslın/özün yerine sahte /yapay düşünce ve yaşam şekilleri getirilmesine rağmen bu noktada da paradoks vardır. Bu paradoks sahtenin/yapayın asla/öze uyup uymaması değildir. Aksine nasıl ve niçin yapıldığının bilinmemesidir. Bilinçsiz ve mantık çerçevesinden uzak, kendi öz kültürel değerlerini dikkate almadan kültürel bütün değişimler/dönüşümler şaire göre hem şaşkınlık hem de kuşku barındırır. Böylece belli düşünsel kalıplar ve tabular içinde yaşayan bireyler, neyin doğru neyin yanlış olduğu noktasında da şaşkın olur ve hem gelinen noktadan hem de alınan mesafeden bakınca da varılan duruma akıl erdiremez. Bu yüzden olumlu veya olumsuz bütün değişimleri/dönüşümleri bireyler, kuşkuyla karşılar. Şair, bu durumu şizofren olarak nitelendirir. Çünkü gerçekle hayali doğruyla yanlışı birbirine karıştıran ve bunların özelliklerini ayıramayan bireylerin içine düştüğü kültürel, psikolojik ve düşünsel durum şizofreniktir.

Londra Şiirleri’ndeki Hece Taşlarına Dair Satır Başları bölümünde yer alan Ahmet Hamdi Tanpınar şiirinden alınan;

“ne dışındaydı sahnenin, ne de büsbütün içinde

şizofren bir cemiyetin kıyısında yaşadı parantezini kapatmaya hiç yanaşmadı.”

(L.Ş., s. 84)

dörtlükte şair, meşhur Ne İçindeyim Zamanın şiirinden esinlenerek Tanpınar’ı betimler.Ne İçindeyim Zamanın şiirinde Tanpınar; “zamanı ve varlığı baz alarak bu dünyanın madde katılığını estetik boyutuyla yumuşatmaya, kendi varlığını soyut sanat içinde eriterek sanatsal bir güzellik içinde bekaya ermeye ve mutlu olmaya çalışır” (Çetin 2014: 59-60) Sefa Kaplan’da şiirinden yola çıkarak Tanpınar’ı hem kişisel hem de sosyal boyutta değerlendirir. Şiirde sahne imgesi, hem toplumu hem de düşünceyi simgeler. Buna göre şair, Tanpınar’ın ne toplumdan uzak ne de topluma yakın biri olduğunu belirtir. Sefa Kaplan, şiirde Tanpınar’ın böyle olmasının sebebini o’nun düşünsel ve duygusal dünyasının hem kişisel hem de toplumsal açıdan ayrı olduğunu gerekçe göstererek anlatır. Çünkü Tanpınar, yaşadığı toplumdan ayrı düşünen bir fikir adamıdır. Bu yönüyle düşünsel ve duygusal belli bir dışlanma/yabancılaşma yaşadığını sezdiren şaire göre, Tanpınar’ın içinde bulunduğu toplum kültürel açıdan asimile olmuş bireylerden oluşur. Kıyısında imgesini; Tanpınar’ın hem düşünsel ve duygusal açıdan dışlanmasını/yabancılaşmasını hem de mesafe anlamında kullanan Sefa Kaplan, bu durumun doğal bir sonuç olduğunu ima eder. O’na göre, kültürel değerleri erozyona uğramış bir toplumun içinde bulunduğu durum şizofrenidir. Böyle bir sosyal şartlar içinde yaşayan bilinçli bireyler de doğal olarak ya dışlanır/yabancılaşır ya da o bireylerle arasına mesafe koyar. Şair, Tanpınar’ın böyle bir mecburiyetin içinde olduğunu sezdirir. Çünkü hayata/topluma ne düşünce ne duygu açısından uymayan Tanpınar için, bu sonuç kaçınılmazdır. Bu durumda o, şaire göre parantezini kapatmayarak yaşamaya devam eder. Parantez imgesi, şair tarafından kullanılan özel anlamlı imgelerdendir. Şair’e göre, büyük ve küçük olmak üzere iki tür parantez vardır. Büyük parantez ölümü simgelerken küçük parantez ise toplumsal kuralları, tabuları, kişisel düşünce ve dünya dünyasını, içinde bulunulan durumu vb gibi özellikleri sembol eder. (S.Kaplan 2014 : 38-39)Buna göre şair, son mısrada Tanpınar için toplumdan uzak olup bireysel açıdan iletişimini kesmediğini, tamamen yabancılaşmadığını ima eder. Çünkü kültürel erozyonun uğradığı bir toplumda yaşıyor olmasına rağmen Tanpınar,

şaire göre kendi içine kapanmayıp dışadönük yaşamayı tercih eder.

İntihar Şiirleri’nin ilk bölümünün dördüncü kısmında yer alan 2’de geçen; “dörtnala gelip uzak asya’dan batı’ya gider bu tren dediler ilkin şizofren bir sızı yaktı geçti içini”

(İ.Ş., s. 34)

dizelerde şair, Türk tarihine göndermelerde bulunarak şiirini kültürel açıdan kurgular. Nazım Hikmet’in Davet şiirinden alıntılanan ilk mısrayla Uzak Asya’dan Türklerin akıncılarla hızlı bir şekilde Dünya’ya yayılışı anlatılır. Şair alıntıladığı ilk dizeyle Türklerin ana yurdu Orta Asya’dan başlayan tarihi serüvenini vurgular. Atı evcilleştiren Türkler bu sayede uzak diyarlara ulaşır ve böylece yeni kültürlerle, topluluklarla tanışır. Üstelik gerek göç esnasında gerek savaş zamanında gerekse yeni yerlerin fethedilmesinde attan yararlanır. Sefa Kaplan; alıntıladığı mısrayla Türklerin, hem hızlı ve güçlü bir şekilde nasıl geliştiklerini hem de kökenini anlatarak şiirini tarihi açıdan temellendirir. Böylece sonraki mısralarda bu gerçeğe uygun olarak değerlendirmesine devam eder. Şair, ilk dizedeki dörtnal imgesiyle, Türk tarihinde atların önemini vurgularken ikinci dizedeki tren göstergesiyle hem teknolojik/bilimsel gelişimi hem alınan mesafeyi hem de kültürel/toplumsal seviyeyi ifade eder. Şair, atla başlayıp trenle devam eden kültürel ve toplumsal değişimin yönünü batı(Avrupa) olarak söylendiğini belirtir. Fakat bu durum, Sefa Kaplan için olumsuz bir gelişmedir. Çünkü batıya yönelmekle birlikte esas alınan kültürel, siyasi ve sosyal değişimler, şair için çözülmenin, bozulmanın, asimilasyonun başlangıcıdır. Şizofren bir sızının başlangıcı olan batıya yönelme, kültürel ve sosyal anlamda olumsuzlukların, değişimlerin/dönüşümlerin, bireylerin bilinçsizliklerinin, kendi öz değerlerine yabancılaşmalarının da tarihidir. Sefa Kaplan, Uzak Asya ile başlayıp Batı’ya doğru yol alan Türk milletinin olumsuz olarak değiştiğini ima eder. Çünkü örnek alınan Batı, Sefa Kaplan’a göre kültürel ve sosyal olarak Türk kimliğiyle uyuşmaz. Bütün olumsuzluklarına rağmen Batı’nın örnek alınması ve taklit edilmesi kültürel çöküşün ivme kazanmasıdır. At ve tren imgeleriyle medeniyet açısından gelişen toplumu simgeleyen şair, şizofren ibaresiyle de kültürel anlamda sonun başlangıcını anlatır.

Alıntılanan şiirlerin dışında şizofren temine Londra Şiirleri’deki; Veronica (s. 9), Antep (s. 53), Mecusi Şiirleri’ndeki; Mecusi Günleri (s. 11), Sevinç (s. 30), İntihar Şiirleri’nin ilk bölümünün ikinci kısmında yer alan; 2 (s. 21), son bölümde yer alan 9 (s.119) gibi şiirlerde de rastlamak mümkündür.

Sefa Kaplan’ın şiirlerinde şizofren, cinnet izleği kadar hacimli değildir. Psikolojik bir hastalık olan şizofren, şiirlerde olumsuz kültürel metamorfozları simgelemek için kullanılır. Fakat bu kullanılışta kelimenin esas anlamı göz ardı edilmez. Tıpkı şizofren birinin kendi dünyasında meydana getirdiği ve inandığı hayal dünyasının gerçekliğine olan inancı, kültürel erozyonun olduğu bireylerinde aynı durum içinde yaşadığı dile getirilir. Temel anlamını dikkate alarak kullanan şair, şizofren temini tekil olarak değil çoğul olarak kullanır ve çoğulu kapsayacak şekilde şiirlerde ele alır.

“Ben kişiliğinin bir kompleksle özdeşleşmesi” (Jung 2012: 53)olarak tanımlanan cinnet, Sefa Kaplan’ın şiirlerinde duygusal ve düşünsel çıkmazların/açmazların simgesi olarak kullanılır.

İlk dönem Resim (Türk Edebiyatı, 1984, S. 130, s. 15) şiirinde geçen;

“rabbe vesile olsun dilimde her bir isim cinnete hüküm giydim yetiş ah ey iblisim”

beytinde şair, içinde bulunduğu psikolojik çıkmazı anlatır. Rab ve İblis ibarelerinde tezat sanatını kullanan Sefa Kaplan, beytin vurgusunu ve anlamını da bu iki kelime üzerinde kurar. Belli bir temenninin vurgulandığı ilk dizede; Allah’a manevi anlamda kavuşma ve O’nun yolunda yücelme/ilerleme arzusu, O’nu hatırlama aracı olarak hayatındaki insanların yer alma isteği dile getirilir. Bilindiği gibi vesile olmak deyimi olumlu işler veya güzel niyetler için kullanılır. Sefa Kaplan’da; hayatında olan/olmayan bütün insanların Allah için olmasını ve kendisini O’na ulaştıran, O’nu hatırlatan insanlardan meydana gelmesini ifade eder. Böylece manevi açıdan belirli bir mesafe alıp içsel açıdan huzura ereceğini ima eder. Şair, dilindeki her ismi Allah’a giden bir yol olarak gördüğünü anlatır. Nefsani ve dünyevi duygulardan ve düşüncelerden uzak bir şekilde bireyleri sırf Allah için sevdiğini ve O’na ulaştıran bir aracı olarak gördüğünü ifade eder. İkinci mısrada ise ilk dizedeki temenninin imkansızlığı dile getirilir. Buna göre hayatında olan/olmayan her ismin Allah için olmasını isteyen şair, bu durumun kendisini cinnete sürüklediğini/mecbur kıldığını anlatır. Çünkü Sefa Kaplan, Allah için hayatında olmasını istediği isimler, O’nu manevi açıdan huzura erdirmek yerine tam tersi bir kaosa sürükler. Bu durumda şair, yardımı iblisinden ister. Şaire göre kendi iblisi/nefsi, Allah’a vesile olmasını istediği isimlerden daha iyidir. İçine düştüğü düşünsel ve duygusal girdaptan, ancak bu yolla kurtulabileceğini anlatır. Hüküm giymek deyimiyle temennisinin kendisini cinnete mecbur kıldığını belirten Sefa Kaplan,

düşünsel ve duygusal esaretten kurtulabilmek ve bu durumu anlayabilmek için nefsinden/şeytanından yardım ister. Allah için hayatında olmasını istediği kişiler, şairi cinnete/kaosa götürür. Çünkü yaşadığı hayal kırıklığı veya düşünsel buhran Sefa Kaplan’ı açmaza sürükler. Bu durumdan kurtulabilmek için Allah’tan değil de nefsinden yardım ister. Burada şairin, içine düştüğü buhrandan kurtulmak için iblisinden yardım istemesi ilk dizedeki temennisinin sonucudur. Sefa Kaplan, manevi anlamda yol almak/ilerlemek ve içsel huzura erebilmek için hayatına almak istediği veya aldığı bütün isimlerin kendisini cinnete götürdüğünü dile getirir. Böylece bu kaos içinde şair, bilincini yitirmemek ve bu durumu anlayabilmek için iblisine başvurur.

Çığlık şiirinden alınan;

“cinnet hesaplarında çarmıha gerin beni ikrarında yol bulmaz karanlık hüviyetim”

(S.S., s. 80)

mısralarda şair, düşünsel ve duygusal kaos içinde yaşadığı psikolojik çıkmazı dile getirir. İlk mısra sonuç ikinci dize ise sebeptir. Sefa Kaplan, kimliğini karanlık olarak görür. Karanlık imgesi; kendini tanıma/keşfetme, bir “ben” arayışı anlamına gelebildiği gibi toplum içindeki bireysel konumuyla da ilgili olabilir. Şair, bu anlamda kendini aramayı/keşfetmeyi vurgulamak için ikrar ibaresini tevriyeli kullanır. Böylece kimlik buhranının hem sebebini/kaynağını tam olarak bulamadığını hem de bu durumu benimseyemediğini ifade eder. Kimlik arayışı/buhranı içinde olan şairi, karanlık ve zor olan bu durumu tanımlama/belirleme ve anlamlandırma süreci çaresizliğe götürür. Böylece düşünsel ve duygusal olarak cinnete düşer. İlk dizede çarmıha germek ifadesi ile telmih sanatını kullanan Sefa Kaplan, içine düştüğü cinnetin şiddetini ve zorluğunu dile getirir. Fakat şairin çarmıha gerilmesini belirtmesindeki asıl amaç, cinnetin çokluğudur ve içinden çıkılmaz derecede zor oluşudur. Çünkü Sefa Kaplan, düşünsel ve duygusal bir kimlik buhranı içinde çaresizken içinde düştüğü cinnetten kurtulamaz. Bu anlamda belli açıdan tanımlamayan, belirsiz ve bölünmüş düşünceler ve duygular girdabında olduğunu vurgular. Ben arayışında olan şair, hem kendisiyle kavga içindedir hem de bir çıkış yolu bulamamaktadır. Düşünsel ve duygusal buhran labiretinde, açmazlar/çıkmazlar içinde feryadını dile getirir.

İntihar Şiirleri’nin son bölümünde yer alan 4’de geçen;

“meşru her masum arzu yaramızı yakan tuzu cinnetler beğense de hükümet beğenmiyor!”

(İ.Ş., s. 110)

dörtlükte, ironik bir üslupla eleştiri vardır. Her masum arzunun meşru olduğunu dile getiren şair, bu anlayışın yanlışlığını alay yoluyla vurgular. Bütün arzuların masum olup olmadığı, masumiyetin nasıl ve kim tarafından belirlendiği gibi önemli noktaları ima eden Sefa Kaplan, bu durumu eleştirir. Her arzunun masum ol(a)mayabileceği anlamını barındıran ilk mısrada, tariz sanatı vardır. Şair, her arzunun masum olamadığını dile getirir. Her arzunun masum olma durumunu/anlayışını yara, bu düşünce tarzının kabullenilip doğru olarak addedilmesini/yasallaştırılmasını ise tuz imgeleriyle dile getirir. Fakat bu durum geçmişte olan bir şey değildir. Geçmişte başlamış ama hala devam eden olumsuz bir süreçtir. Şair, her arzunun masum bir şekilde düşünülüp yasallaştırılmasını cinnet olarak nitelendirir. Çünkü Sefa Kaplan’a göre, her arzu masum değildir ve bunun normal olarak görülmesini de düşünsel felaket olarak nitelendirir. Üstelik düşünsel bu vahim manzarayı cinnet olarak değerlendiren şair, belli açı(lar)dan kabullenebileceğini ima eder. Bazı arzuların masum olabileceği gerçeğini, mecazi olarak dile getirirken bütün arzuların masum gösterilmesine karşı çıkar. Bütün arzuların masum görülmesine anlam veremeyen şair, mantıksal kılıf bulunan bu durumun cinnete zemin hazırladığı/gerekçe olarak sunulduğunu anlatır. Fakat olumsuz bu düşünsel tablo, cinnet açısından açıklanabilse de iktidarca yetersiz görüldüğü belirtilir. Sefa Kaplan, hükümetin olumsuz bu durum karşısındaki tavrını eleştirir. Çünkü her masum arzunun yara haline geldiği ve bu anlayışın doğru olarak kabullenildiği/yasallaştığı gerçeği, şair tarafından cinnet görülmesine rağmen hükümet, bu durumu normal veya yetersiz olarak değerlendirir. Şair, düşünsel vahim içindeki hem toplumu hem de iktidarı eleştirir.

Alıntılanan şiirler dışında cinnet temine, Sürgün Sevdaları’ndaki; Cemre (s. 78), Cinnet Çarşısı (s. 82), İnsan Bir Yalnızlıktır’daki; İntihar (s. 9), Cinnetten Cennete (s. 45), Ankebut (s. 46), Seferberlik Şiirleri’ndeki; Statüko (s. 13), İçbükey (s. 17), Minyatür (s. 19), Hayalhane (s. 45), Tevekkül (s. 47), Esatir (s. 51), Bünyad (s. 53), Harita (s.57), Londra Şiirleri’ndeki; Ülkemin Halleri (s. 9), Mecusi Şiirleri’ndeki; Alaattin Keykubat (s. 26), Ebru (s. 38), Daktilo (s. 77), İntihar Şiirleri’nin ilk bölümünde yer alan 3 (s. 37), Ernest Hemingway (s. 59), son bölümde yer alan 5 (s. 111), gibi şiirlerinde görmek mümkündür.

Sefa Kaplan’ın şiirlerinde bilindik anlamda bir delilik hali olan cinnet yoktur. O, düşünsel ve duygusal olarak içine düştüğü çıkmazları/zorlukları dile getirmek için cinnet temini kullanır. Aynı zamanda şair, kendi kültürel değerlerine yabancılaşan bireylerin durumunu da cinnet olarak görür.