Toplu ifl sözleflmelerinin düzeyi ve türleri kavramsal olarak birbirlerine benzemek-le birlikte her zaman ayn› anlama gelmemektedir. Toplu sözbenzemek-leflmenin düzeyi daha çok dikey bir yap›lanmay› ifade etmekte ve genel olarak iflyeri ve iflkolu olmak üzere ikili bir tasnife tabi tutulmaktad›r. ‹flkolu toplu ifl sözleflmeleri kendi içinde yerel, bölgesel ya da ulusal iflkolu toplu ifl sözleflmeleri olmak üzere türlere ayr›l-m›flt›r. ‹flkolu toplu ifl sözleflmelerinden o iflkolunda kurulu sendikalar›n bütün üyeleri çal›flt›klar› iflyerine bak›lmaks›z›n yararlan›r.
Toplu sözleflmenin düzeyi, daha çok dikey bir yap›lanmay› ifade etmekte ve genel olarak iflyeri ve iflkolu olmak üzere ikili bir tasnife tabi tutulmaktad›r.
‹flyeri düzeyindeki toplu ifl sözleflmeleri ise tek bir iflyeri ile s›n›rl› olabilece¤i gibi, birden çok iflverenin ayn› iflkolundaki iflyerlerini içine alan grup toplu ifl söz-leflmeleri ya da ayn› iflverenin ayn› iflkolundaki iflyerlerinin teknik bir bütünlük içinde ya da alelade biraraya gelmesinden oluflan iflletme toplu ifl sözleflmeleri flek-linde türlere ayr›labilir.
Toplu ifl sözleflmelerinin iflyeri ve/veya iflkolu toplu ifl sözleflmeleri olmak üze-re hangi düzeyde yap›laca¤› ülkelerin ekonomik ve sosyal durumlar›na göüze-re ka-nun koyucular taraf›ndan belirlenmektedir. Türkiye’de 275 say›l› Toplu ‹fl Sözle-mesi, Grev ve Lokavt Kanunu döneminde toplu ifl sözleflmelerinin iflyeri ve iflkolu olmak üzere iki düzeyde yap›labilece¤i kabul edilmifltir. Buna karfl›l›k, 2822 say›l›
Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanununda 275 say›l› Kanun döneminde uy-gulamada yaflanan aksakl›klar gözönünde bulundurularak sadece iflyeri düzeyinde toplu ifl sözleflmesi yap›lmas› esas› benimsenmifltir (m.3). Bu noktada belirtelim ki Anayasa’n›n 53. maddesinin son f›kras›nda yer almaktayken 07.05.2010 tarih ve 5982 say›l› Kanunun 6. maddesi ile yürürlükten kald›r›lan “ayn› iflyerinde ayn› dö-nem için birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›lamaz ve uygulanamaz” fleklindeki hüküm de toplu ifl sözleflmelerinin düzeyine s›n›r getiren bir düzenleme olarak gö-rülmemifltir. Zira an›lan hüküm incelendi¤inde düzenlenifl amac›n›n, iflyerinde yü-rürlükte olan bir toplu ifl sözleflmesi bulundu¤u sürece, ayn› iflyerinde ayn› ya da farkl› bir düzeyde baflka bir toplu ifl sözleflmesi yap›lmas›n›n yasaklanmas› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanununda da bir iflyerinde ayn› dönem için birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›l›p uygulanamaya-ca¤› (m.3/IV) ve yap›lacak toplu ifl sözleflmesinin, önceki sözleflme sona ermedik-çe yürürlü¤e giremeyece¤i öngörülmekteydi (m.7/III). Bu itibarla an›lan Anayasa hükmüne ra¤men yap›lacak bir kanuni düzenlemeyle farkl› düzeylerde toplu ifl sözleflmesi yap›lmas›na izin verilmesinin olanakl› oldu¤u fleklinde de¤erlendiril-mekteydi. Di¤er deyiflle toplu ifl sözleflmesinin hangi düzeyde yap›labilece¤inin kanun koyucunun takdirinde oldu¤u kabul edilmekteydi. Bu noktada belirtmek gerekir ki Anayasa’n›n an›lan hükmü ILO’nun 98 say›l› Sözleflmesinin 4. maddesin-de öngörülen “serbest ve gönüllü toplu pazarl›k” ilkesiyle ba¤daflmad›¤› için yürür-lükten kald›r›lm›flt›r.
6356 say› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda ise, 2822 say›l› Toplu
‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanununun 3. maddesinin dördüncü f›kras›nda da yer alan bir iflyerinde ayn› dönem için birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›l›p uy-gulanamayaca¤› yönündeki düzenlemeye yer verilmemifltir. Bu flekilde Anayasa ve ILO’nun 98 say›l› Sözleflmesiyle uyum sa¤lanmas›n›n amaçland›¤› söylenebilir.
Bununla birlikte, 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunundakine paralel olarak Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda da benimsenen top-lu ifl sözleflmesinin düzen ifllevi ile yeni bir toptop-lu ifl sözleflmesi yapma yetkisinin ancak toplu ifl sözleflmesi süresinin bitmesinden önceki yüzyirmi gün içinde iste-nebilece¤i ve yap›lacak yeni toplu ifl sözleflmesinin önceki sözleflme sona erme-dikçe yürürlü¤e giremeyece¤i yönündeki düzenleme (m.35) yeni Kanun döne-minde de eskisinden farkl› bir sonuca var›lamayaca¤›n› göstermektedir. Di¤er de-yiflle bir iflyerinde ayn› dönem için birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›lmas› flim-di de olanakl› de¤ilflim-dir.
Yukar›da de¤indi¤imiz gibi, iflkolu düzeyinde yap›labilece¤i öngörülen çerçeve sözleflmeler toplu ifl sözleflmesi niteli tafl›mamaktad›r. Bu itibarla ba¤›tland›klar› ifl-kollar›nda yer alan iflyerlerini kapsam›na alan toplu ifl sözleflmeleri olarak de¤er-lendirilmeleri olanakl› de¤ildir.
‹flyeri Toplu ‹fl Sözleflmesi-Grup Toplu ‹fl Sözleflmesi
Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanununun 34. maddesinin bi-rinci f›kras›na göre, bir toplu ifl sözleflmesi ayn› iflkolunda bir veya birden çok iflye-rini kapsayabilir. Görüldü¤ü gibi toplu ifl sözleflmesi sadece bir iflyerinde ba¤›tla-nabilece¤i gibi, birden fazla iflverenin iflyerini içine alacak flekilde de ba¤›tlanabi-lir. Kanuni olarak buna bir engel yoktur. Bir ad›m daha ileriye gidilirse, ayn› iflko-lundaki bütün iflyerlerinin iflverenlerinin biraraya getirilebilirse, iflkolu toplu ifl söz-leflmesine benzer bir ünitenin oluflturulmas› da olanakl›d›r. Bu, pratik olarak güç olmakla birlikte teorik olarak mümkündür. 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokvat Kanunu döneminde birden fazla iflverenin ayn› iflkolundaki iflyerlerinin biraraya getirilmesi ile ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmeleri ö¤retide de grup toplu ifl sözleflmesi olarak adland›r›lmaktayd›. Yine Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanununun 3. maddesinde ifade olunmasa da bu madde ile 27. maddenin gerek-çesinde aç›kça grup toplu ifl sözleflmesinden söz edilmekteydi. Belirtelim ki grup toplu ifl sözleflmeleri çok yayg›n olmamakla birlikte “metal”, “çimento, toprak ve cam” iflkollar›nda görülmektedir.
Görüldü¤ü gibi grup toplu ifl sözleflmeleri bir iflçi sendikas›n›n ayn› anda bir-den fazla iflvereni temsilen iflveren sendikas›yla ba¤›tlad›¤› sözleflmelerdir. Niteli¤i itibariyle birden fazla iflverenin iflyeri ya da iflyerlerinin biraraya getirilip grup olufl-turulmas› iste¤e ba¤l›d›r. Yabanc› hukukta grup toplu ifl sözleflmeleri, ayn› iflkolun-da birçok toplu görüflme yap›larak ifl koflullar› birbirinden farkl› toplu sözleflmele-rin ba¤›tlanmas› yesözleflmele-rine, iflverenlesözleflmele-rin birlikte yapt›klar› toplu pazarl›k sonucunda ortak bir toplu sözleflme ba¤›tlanmas›n›n ifl koflullar›nda yeknesakl›k sa¤layaca¤›
ve bu sayede rekabetin azalt›l›p, piyasan›n daha kolay kontrol edilebilece¤i düflün-cesiyle tercih edilmektedir. Yine zaman ve masraftan tasarruf sa¤lamas› da grup toplu ifl sözleflmelerinin yararlar› aras›nda say›labilir.
Grup toplu ifl sözleflmeleri farkl› iflverenlerin ayn› iflkolundaki tek tek iflyerlerinin biraraya getirilmesi suretiyle yap›labilece¤i gibi, gruba ayn› iflverenin ayn› iflkolunda iflletme oluflturan iflyerlerinin dahil edilmesiyle de ba¤›tlanabilir. Di¤er deyiflle grup toplu ifl sözleflmelerinin kapsam›nda iflletmeler de yer alabilir. Bu ba¤lamda belirte-lim ki iflverenlerin tek tek iflyerleri söz konusu oldu¤unda toplu ifl sözleflmesi yetki-si belirlenirken her bir iflyeri ayr› bir birim olarak de¤erlendirilip ayr› ayr› yetki tes-pit edilirken, bir iflverenin Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 34. mad-desinin ikinci f›kras› anlam›nda iflletme oluflturan iflyerleri gruba dahil oldu¤unda, toplu ifl sözleflmesi yetkisi iflletmede çal›flan iflçilerin toplam say›s›na göre belirlenir.
Zira Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 41. maddesinin birinci f›kras›na göre, iflçi sendikas›, toplu ifl sözleflmesinin kapsam›na girecek iflyerinde baflvuru ta-rihinde çal›flan iflçilerin yar›dan fazlas›n›n, iflletmede ise yüzde k›rk›n›n kendi üyesi bulunmas› hâlinde bu iflyeri veya iflletme için toplu ifl sözleflmesi yapmaya yetkili-dir. Görüldü¤ü gibi iflçi sendikas› toplu ifl sözleflmesinin kapsam›na girecek iflyerin-de veya grup toplu ifl sözleflmesi söz konusu ise grupta yer alan iflyerlerinin her bi-rinde çal›flan iflçilerin yar›dan fazlas›n›n kendi üyesi bulunmas› halinde bu iflyeri ve-ya iflyerleri için toplu ifl sözleflmesi ve-yapmave-ya yetkilidir. Grup toplu ifl sözleflmesi kapsam›nda yer alan iflletmelerde de iflletme kapsam›ndaki iflyerleri bir bütün ola-rak nazara al›n›r ve yar›dan fazla ço¤unluk buna göre hesaplan›r. Keza grev oyla-mas› söz konusu oldu¤unda da grup toplu ifl sözleflmesi kapsam›ndaki ba¤›ms›z ifl-yerleri ayr› ayr›, iflletmeye dahil iflifl-yerleri tek bir birim olarak de¤erlendirilir (m.61/4).
Grup toplu ifl sözleflmeleriyle ilgili olarak 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu döneminde üzerinde durulan bir konu da grup toplu ifl
sözlefl-Toplu ifl sözleflmesi sadece bir iflyerinde
ba¤›tlanabilece¤i gibi birden fazla iflverenin iflyerini içine alacak flekilde de ba¤›tlanabilir.
Grup Toplu ‹fl Sözleflmeleri:
Bir iflçi sendikas›n›n ayn›
anda birden fazla iflvereni temsilen iflveren sendikas›yla ba¤›tlad›¤›
sözleflmelerdir.
mesi yap›lmas› esas itibariyle iste¤e ba¤l› olmakla birlikte, taraflar›n birbirlerini grup toplu ifl sözleflmesi yapmaya zorlay›p zorlayamayaca¤›d›r. Yarg›tay›n eski ta-rihli bir karar›nda taraflar›n anlaflt›klar› takdirde grup toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlaya-bilecekleri kabul edilmekle birlikte, uyuflmazl›k halinde birbirlerin bu tür bir top-lu sözleflme yapmaya zorlayamayaca¤› sonucuna var›lm›flt›r. Buna karfl›l›k ö¤reti-de hakl› olarak iflçi sendikas›n›n farkl› iflverenlere ait bir grup iflyerinö¤reti-de ayr› ayr›
yetki ald›ktan sonra, iflveren sendikas›n› grup toplu ifl sözleflmesine davet etti¤i takdirde iflveren sendikas› toplu görüflmeye gelmez, görüflmeye devam etmezse, iflçi sendikas›n›n kanuni prosedürü iflletip, atanacak arabulucunun anlaflma sa¤la-yamamas› üzerine grev karar› almak suretiyle iflverenleri grup toplu ifl sözleflmesi yapmaya zorlayabilece¤i sonucuna var›lm›flt›. Ancak bunun tam tersi olanakl› gö-rülmemekteydi. ‹flveren sendikas› grubu oluflturan iflyerlerinde yetkili iflçi sendika-s›na grup toplu ifl sözleflmesi talebinde bulundu¤u halde iflçi sendikas› toplu gö-rüflmeye gelmezse, iflveren sendikas› bir grev karar› olmadan lokavta
gidemeyece-¤i için, elinde iflçi taraf›n› grup toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlamaya zorlayacak bir araç bulunmad›¤› kabul eilmekteydi.
Kan›m›zca benzer bir de¤erlendirmenin Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Ka-nunu döneminde de yap›lmas› olanakl›d›r. Zira eski uygulamayla Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun öngördü¤ü sistem aras›nda önemli bir farkl›l›k bulunmamaktad›r. Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda eski dönemden farkl› olarak sadece grup toplu ifl sözleflmesinin iflçi sendikas›yla ça¤r›da
bulundu-¤u iflverenler ya da sendikalar› aras›nda de¤il iflveren sendikas›yla ba¤›tlanacak bir sözleflme oldu¤u öngörülmüfltür. fiu halde bugün de iflçi sendikas›n›n iflveren sen-dikas›yla grup toplu ifl sözleflmesi yapmak üzere her zaman anlaflma yapabilece¤i gibi, örgütlü bulundu¤u iflyerleri için yetki belgesi ald›ktan sonra, bu iflyerlerinin iflverenlerinin üyesi oldu¤u iflveren sendikas›n› toplu görüflmeye davet
edebilece-¤i, bu flekilde toplu ifl sözleflmesi sürecini bafllatmak ve grev silah›n› kullanmak su-retiyle iflveren sendikas›n› ve üyesi iflverenleri grup toplu ifl sözleflmesi yapmaya zorlayabilece¤i sonucuna var›labilir. Ancak bu ba¤lamda belirtelim ki, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 60. maddesinin alt›nc› f›kras›na göre, grup top-lu ifl sözleflmesine iliflkin uyuflmazl›klarda grev karar›, uyuflmazl›¤›n kapsam›ndaki iflyerlerinin bir k›sm› için al›nm›fl olsa dahi lokavt karar› uyuflmazl›¤›n kapsam›nda-ki baflka iflyerleri için de al›nabilir. Görüldü¤ü gibi bu düzenlemeyle iflveren sen-dikas› lehine önemli bir ifl mücadelesi arac› verilmifltir. Kuflkusuz ki bu düzenleme-nin ifl mücadelesinde denge ve ölçülülük ilkesi yönünden Anayasa’ya uygunlu¤u hakl› olarak tart›flmaya aç›kt›r.
Bu kuramsal tart›flma bir yana b›rak›l›rsa, grup toplu ifl sözleflmesinin esasen ifl-çi ve iflveren sendikalar›n›n anlaflmas›na ba¤l› oldu¤unu söylemek yanl›fl olmaya-cakt›r. Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 34. maddesinin madde ge-rekçesine göre, bu anlaflma her zaman yap›labilecektir. E¤er söz konusu anlaflma yetki tespiti baflvurusundan önce yap›lm›flsa, Bakanl›kça iflçi sendikas›na
ço¤unlu-¤a sahip oldu¤u iflyerleri için grup toplu ifl sözleflmesi yapma yetkisi verilecektir.
Ancak iflçi sendikas›n›n iflyerleri için ayr› ayr› yetki ald›ktan sonra da grup toplu ifl sözleflmesi yapmak üzere iflveren sendikas›yla anlaflmas› mümkündür. Taraflar, grup toplu ifl sözleflmesi yapma konusunda anlaflt›ktan sonra tek toplu ifl sözlefl-mesi yap›lmas›na iliflkin süreç bafllat›l›r. Kan›m›zca grup toplu ifl sözleflsözlefl-mesi pazar-l›¤› yap›l›rken, yine iflçi ve iflveren sendikalar›n›n anlaflmas›yla grubu oluflturan her bir iflyeri için ya da belirli bir grup iflyeri için ayr› ayr› toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlan-mas› da olanakl›d›r.