Toplu ifl sözleflmelerinin normatif hükümleri ifl sözleflmelerini emredici biçimde et-kileyen objektif kural niteli¤i tafl›yan hükümlerdir. Toplu ifl sözleflmesinin uygula-ma aln›na giren iflçileri otouygula-matik olarak etkiler. Toplu ifl sözleflmesi iflyeri düzeyin-de yap›lm›flsa iflyerindüzeyin-de, iflletme düzeyindüzeyin-de yap›lm›flsa iflletmeye dahil herhangi bir
Toplu ifl sözleflmeleri iki k›s›mdan oluflmaktad›r:
• Normatif hükümler,
• Borç do¤rucu hükümler.
Normatif Hükümler: ‹fl sözleflmesinin yap›lmas›, içeri¤i ve sona ermesi ile ilgili hususlar› düzenleyen hükümlerdir.
Borç Do¤urucu Hükümler:
Taraflar›n karfl›l›kl› hak ve borçlar›n›, toplu ifl sözleflmesinin uygulanmas›, denetimi ve uyuflmazl›klar›n çözümüne iliflkin hükümlerdir.
iflyerinde çal›flmaya bafllayan iflçiler, toplu sözleflmeyle sa¤lanan parasal haklar d›-fl›ndaki tüm haklardan sendikaya üye olsun olmas›n ayr›m gözetilmeksizin yarar-lan›rlar. Sadece parasal haklardan yararlanma kural olarak sendikaya üyelik koflu-luna tabidir. Ancak kanunda bu kural›n da istisnalar› öngörülmüfltür. Toplu sözlefl-meye taraf sendikaya üye olmayan iflçiler, dayan›flma aidat› ödeyerek, sendikan›n izin vermesiyle ya da toplu sözleflmenin iflyerlerine teflmili suretiyle toplu sözlefl-meden yararlanabilirler. Toplu sözleflme hükümlerinin an›lan normatif nitelikleri nedeniyle kanun hükümleri gibi yorumlanmalar› gerekti¤i dahi ileri sürülmüfltür.
Ancak günümüzde a¤›rl›k kazanan görüfle göre, toplu ifl sözleflmeleri de taraflar›n ortak sözleflme iradelerinin ürünü olduklar› için özel hukuk sözleflmeleri gibi yo-rumlanmalar› gerekir.
Kanundaki düzenlenifl fleklinden, toplu ifl sözleflmesinden söz edilebilmesi için normatif k›sm›n zorunlu bir unsur oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Buna karfl›l›k borç
do-¤urucu hüküm içermeyen bir toplu ifl sözleflmesinin ba¤›tlanmas› olanakl›d›r. Top-lu ifl sözleflmelerinin normatif hükümleri kendi içinde, ifl sözleflmesinin yap›lmas›-na, içeri¤ine ve sona ermesine iliflkin hükümler olmak üzere üç gruba ayr›lmakta-d›r. An›lan üç grup düzenlemeden en az birinin bulunmas› toplu ifl sözleflmesinin normatif k›sm›n›n varl›¤› için yeterli görülmektedir.
‹fl sözleflmesinin yap›lmas›na iliflkin hükümler de kendi aras›nda ifl sözleflmele-rinin flekline iliflkin hükümler, ifl sözleflmelesözleflmele-rinin yap›lmas›n›n yasaklanmas›n› ön-gören hükümler ve nihayet ifl sözleflmelerinin yap›lmas›n› emreden hükümler ol-mak üzere üç gruba ayr›lol-maktad›r. fiekle iliflkin hükümler, toplu ifl sözleflmesinde ifl sözleflmelerinin geçerli olabilmesi için flekil flart› öngörülmesi biçiminde karfl›m›-za ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda ifl sözleflmelerinin yaz›l› yap›lmas› kararlaflt›r›labilir.
Dolay›s›yla yaz›l› flekil flart›na uyulmadan ba¤›tlanan sözleflmeler geçersiz olur. An-cak flekil flart›n›n ispat flat› olarak düzenlenmesi de olanakl›d›r. Bu konuda aç›kl›k yoksa flekle iliflkin flart›n ispat flart› oldu¤unun kabulü uygun olur. ‹fl sözleflmesi-nin yap›lmas›na iliflkin hükümler sözleflme yapma yasa¤› da getirebilir. Örne¤in anayasal ilkelere ve bu kapsamda meslek seçmede serbestlik ve eflitlik ilkelerine ayk›r› düflmedi¤i ölçüde, iflyerinde çal›flan iflçi say›s›n›n belirli bir oran›ndan fazla küçük, kad›n ya da vas›fs›z iflçiyle ifl sözleflmesi ba¤›tlanamayaca¤› öngörülebilir.
Bunun gibi, toplu ifl sözleflmesiyle sözleflme yapma zorunlulu¤u da getirilebilir.
Örne¤in kanunda öngörülen oran›n üzerinde engelli istihdam›, yeniden iflçi al›n›r-ken daha önce iflyerinde çal›flanlara öncelik verilmesi gibi hükümlere toplu ifl söz-leflmelerinde yer verilmesi olanakl›d›r. Bu tür düzenlemelere ayk›r›l›¤›n yapt›r›m›
da toplu ifl sözleflmesinde kararlaflt›r›labilir. Bu ba¤lamda cezai flart öngörülmesi de olanakl›d›r.
Toplu ifl sözleflmelerinin normatif hükümleri içinde en önemli yeri ifl sözleflme-lerinin içeri¤ine iliflkin hükümler oluflturur. Bu hükümler çal›flma koflullar›na ilifl-kin olarak asgari bir standart getirmeyi amaçlar. ‹fl sözleflmelerinin içeri¤ine iliflilifl-kin normatif hükümler, do¤rudan do¤ruya ifl sözleflmesiyle ilgili hükümler ve iflçi-iflve-ren iliflkilerini düzenleyen hükümler olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r.
‹fl sözleflmelerinin içeri¤ine iliflkin düzenlemelerden do¤rudan do¤ruya ifl söz-leflmesiyle ilgili hükümler, ifl sözleflmelerine de konabilecek nitelikteki hükümleri-dir. ‹fl sözleflmesiyle düzenlenen her türlü ücret, çal›flma süreleri, y›l›k ücretli izin-ler ve benzeri ifl koflullar›na iliflkin toplu ifl sözleflmesi hükümizin-leri bu niteliktedir.
Söz konusu hükümler iflçilere do¤rudan do¤ruya talep hakk› verirler. Toplu ifl söz-leflmeleriyle ifl sözleflmesinin içeri¤ine iliflkin hükümler öngörülürken eflitlik ilkesi-ne ayr›ca özen gösterilmesi gerekir. Eflitler aras›nda fakl›l›k yaratan ifl
sözleflmesi-Toplu ifl sözleflmelerinin normatif hükümleri, ifl sözleflmelerini emredici biçimde etkileyen objektif kural niteli¤i tafl›yan hükümlerdir.
Toplu ifl sözleflmelerinin normatif hükümleri, kendi içinde ifl sözleflmesinin yap›lmas›na, içeri¤ine ve sona ermesine iliflkin hükümler olmak üzere üç gruba ayr›l›r.
nin içeri¤ine iliflkin toplu sözleflme hükümleri geçersiz say›l›r. Di¤er deyiflle
eflitli-¤e ayk›r› durumun toplu ifl sözleflmesinden kaynaklanmas› geçersiz say›lmas›na engel de¤ildir. Buna karfl›l›k baz› Yarg›tay kararlar›nda eflitlik ilkesi karfl›s›nda top-lu sözleflme özerkli¤ine üstünlük tan›n›p, baz› sözleflme hükümleri eflitli¤e ayk›r›
olsa da taraflar›n serbest iradesine dayand›¤›ndan geçerli kabul edilebilmektedir.
Toplu ifl sözleflmesinde, iflçilere her y›l bir kere giyecek yard›m› yap›lmas›na iliflkin hü-küm toplu ifl sözleflmesinin hangi tür hükmüdür?
Bu ba¤lamda belirtmek gerekir ki baz› toplu sözleflme hükümleri mevzuattaki emredici bir hükmün tekrar› niteli¤inde olabilmektedir. Bu tür hükümlere nötr hüküm ad› verilir. Nötr hükümler genellikle iflçinin mevzuattan do¤an haklar›n›
belirginlefltirmek üzere düzenlenmektedir. Bunun gibi, mevzuatta iflçi lehine geti-rilen asgari standartlarda de¤ifliklik yap›lan baz› durumlarda daha önce nötr nite-likte öngörülen hükümler iflçinin daha yarar›na olabilmekte ve söz konusu hü-kümler toplu ifl sözleflmesinde muhafaza edildi¤i müddetçe iflçiye yararl›l›k ilkesi gere¤i uygulama alan› bulmaktad›r.
Toplu ifl sözleflmelerinin içeri¤ine iliflkin hükümlerin ikinci grubunu oluflturan iflçi-iflveren iliflkilerini düzenleyen hükümler 275 say›l› eski Kanun döneminde ifl sözleflmeleriyle do¤rudan iliflkili olmad›klar› gerekçesiyle aç›kça toplu sözleflme-nin borç do¤urucu k›sm›nda belirtilen hükümlerdir. Bu hükümlere 2822 say›l›
Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanununda oldu¤u gibi, 6356 say›l› Sendika-lar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda da toplu ifl sözleflmesinin borç do¤urucu k›-s›mda yer verilmedi¤i ve ifl sözleflmeleri ile çal›flma koflullar›n› yak›ndan ilgilendir-dikleri düflüncesiyle isabetli olarak toplu sözleflmenin normatif k›sm›nda yer ald›k-lar›n›n kabul edildi¤i görülmektedir. ‹flçi ve iflveren iliflkileriyle ilgili hükümlere ör-nek olarak sendika üyelerinin yönetime kat›lmalar›na ve disiplin kurullar›nda gö-rev almalar›na iliflkin hükümler gösterilebilir. Belirtelim ki ö¤retide disiplin kurul-lar›n›n oluflturulmas›na iliflkin hükümlerin borç do¤urucu, kurulun iflleyifline iliflkin hükümlerin ise normatif nitelikte oldu¤u kabul edilmektedir. An›lan tasnif pratik bak›mdan önemini sona eren toplu ifl sözleflmesi hükümlerinin ard etkisinde gös-termektedir. Zira ifl sözleflmesine iliflkin (normatif) hükümler toplu sözleflme sona erdikten sonra da yeni toplu ifl sözleflmesi yap›lana kadar ifl sözleflmesi hükmü ola-rak uygulanmaya devam etmektedir (m.36/2). Ancak hukuk sistemimizde sadece toplu ifl sözleflmesi yapma yetkisi kesinleflen sendikan›n iflyeri sendika temsilcisi atayabilece¤i (m.27/1) dikkate al›nd›¤›nda, toplu sözleflme sona erdikten sonra da disiplin kurullar›n›n iflletilmesi gerekti¤i kabul edilse de disiplin kurulunun olufltu-rulmas›nda güçlük yaflanaca¤›n› belirtmek gerekir.
Son olarak ekleyelim ki, iflyeri düzeniyle ilgili hükümler de iflçi-iflveren iliflkile-rine iliflkin hükümler kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Bunlara örnek olarak ka-p› kontrolü, yemek ve y›kanma yerleri ile çocuk bak›m evleri hakk›ndaki düzen-lemeleri göstermek mümkündür.
Toplu ifl sözleflmelerinin normatif k›sm›na iliflkin hükümlerin son grubunu ifl sözleflmelerinin sona ermesine iliflkin hükümler oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda özellikle iflverenin fesih hakk›n›n s›n›rlanmas›na iliflkin hükümler dikkat çekicidir.
Toplu ifl sözleflmeleriyle belirsiz süreli ifl sözleflmelerinin feshinde ihbar süreleri uzat›labilece¤i ya da ifl güvencesi hükümleri kapsam› d›fl›nda bulunan iflçiler kap-sama al›nabilece¤i gibi, iflverenin hakl› nedenle fesih hakk›n›n s›n›rland›r›lmas› da olanakl›d›r. Örne¤in, ‹fl Kanununun 25. maddesinin ikinci bendinde iflçinin
maze-S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
3
Nötr Hüküm: Baz› toplu sözleflmelerinde mevzuattaki emredici bir hükmün tekrar›
niteli¤inde olan hükümlerdir.
retsiz olarak ard› ard›na iki ifl günü ifle gelmemesi iflveren aç›s›ndan hakl› fesih se-bebi olarak düzenlenmifltir. An›lan düzenlemede yer alan hakl› feshe dayanak oluflturacak sürenin toplu ifl sözleflmesiyle art›r›lmas› olanakl›d›r. Bunun gibi toplu ifl sözleflmeleriyle hakl› nedenler d›fl›nda emeklili¤ine az bir süre kalan iflçilerin ifl sözleflmelerinin feshedilemeyece¤i yönünde bir hüküm de konabilir. Tam tersi ifl-çiler aç›s›ndan da yine hakl› nedenler d›fl›nda y›l›n iflin çok yo¤un oldu¤u belirli dönemlerine toplu ifl sözleflmeleriyle fesih yasa¤› öngörülebilir. Ancak taraflar›n fe-sih hakk›na toplu ifl sözleflmeleriyle getirilecek bu s›n›rlamalar›n fefe-sih hakk›n›n özüne dokunmamas›, fesih hakk›n›n kullan›lmas›n› neredeyse imkâns›zlaflt›racak derecede k›s›tlamamas› gerekir. Bunu da bir örnekle aç›klamak gerekirse, disiplin yapt›r›m› olarak ifl sözleflmesinin feshinde iflçinin davran›fl›n›n fesih nedeni olufltu-rup oluflturmad›¤›n›n toplu ifl sözleflmesiyle bir disiplin kurulu karar›na ba¤lanma-s› olanakl›d›r. Söz konusu disiplin kurullar› genellikle iflçi ve iflveren temsilcilerin-den oluflur. An›lan flekilde oluflturulacak kurullar›n oybirli¤iyle karar alaca¤›na ilifl-kin bir hüküm sözleflme özgürlü¤üne ayk›r› olaca¤› ve iflverenin fesih hakk›n›n özüne dokunaca¤› için geçersizdir.
Bu ba¤lamda belirtelim ki, toplu ifl sözleflmelerinde disiplin yapt›r›m› olarak ifl sözleflmesinin hakl› nedenle feshine sözleflmeye göre oluflturulacak disiplin kuru-lunun karar vermesinin öngörüldü¤ü durumlarda, disiplin kurulu karar› olmaks›-z›n yap›lacak fesihlerin geçerlili¤i tart›flmaya aç›kt›r. Yarg›tay böyle durumlarda, s›rf disiplin kurulundan geçirilmedi¤i için feshin haks›z oldu¤una, bu nedenle iflçi-nin ihbar tazminat›na ve di¤er koflullar› da varsa k›dem tazminat›na hak kazanabi-lece¤ine, ancak hakl› nedenle yap›lm›flsa feshin geçerli olaca¤›na ve bu nedenle aç›lan ifle iade davalar›n›n reddine karar vermektedir.