T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3004 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: TOPLU fi HUKUKU

(1)

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1957

TOPLU ‹fi HUKUKU

Yazarlar

Doç.Dr. Süleyman BAfiTERZ‹ (Ünite 1, 5) Prof.Dr. Haluk Hadi SÜMER (Ünite 2, 4)

Prof.Dr. Ercan AKY‹⁄‹T (Ünite 3) Prof.Dr. H. Nüvit GEREK (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Ender GÜLVER (Ünite 7, 8)

Prof.Dr. Fevzi fiAHLANAN (Ünite 7, 8)

Editör

Prof.Dr. H. Nüvit GEREK

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

(2)

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›

Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende

Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür

Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Dizgi

Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Toplu ‹fl Hukuku

ISBN 978-975-06-1661-7

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

(3)

‹çindekiler

Önsöz ... viii

K›saltmalar... ix

‹fl Hukukunda Toplu ‹liflkilerin Yeri ve Toplu ‹fl Hukukunda Temel Kavramlar... 2

‹fi HUKUKUNDA TOPLU ‹fi ‹L‹fiK‹LER‹N‹N YER‹ ... 3

TOPLU ‹fi HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR... 5

Sendika ... 5

‹flçi ... 8

‹flveren ... 10

‹flveren Vekili... 10

‹flyeri... 11

Toplu ‹fl Sözleflmesi ... 13

Konfederasyon... 14

‹flkolu ... 15

Grev ve Lokavt ... 19

Grev ... 19

Lokavt ... 20

Özet... 23

Kendimizi S›nayal›m... 24

Yaflam›n ‹çinden... 25

Okuma Parças› ... 25

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 25

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 26

Yararlan›lan Kaynaklar... 26

Kurulufllar›n Kurulmas›, Organlar› ve Yönetimi ... 28

SEND‹KALARIN KURULUfiUNA HÂK‹M OLAN ‹LKELER ... 29

‹flkoluna Göre Sendikalaflma ‹lkesi... 29

Serbest Kurulufl ‹lkesi ... 31

Sendika Çoklu¤u ‹lkesi ... 31

KURUCU OLAB‹LME KOfiULLARI... 31

Sendika Kurucular› ‹çin ... 31

‹flçi Sendikalar› Aç›s›ndan ‹flçi, ‹flveren Sendikalar› Aç›s›ndan ‹flveren Niteli¤ine Sahip Olma ... 31

Konfederasyon Kurucular› ‹çin ... 33

KURUCU SAYISI... 33

KURULUfiTA ‹ZLENECEK YÖNTEM ... 33

Tüzü¤ün Haz›rlanmas› ... 33

Tüzü¤ün Kuruluflun Merkezinin Bulunaca¤› ‹lin Valili¤ine Verilmesi ve ‹lan ... 34

KURULUfiLARIN ORGANLARI ... 34

Genel Kurul ... 35

Genel Kurulun Oluflumu ... 35

Genel Kurulun Toplanmas› ... 35

Genel Kurulun Toplant›ya Ça¤r›lmas› ... 36

Genel Kurulun Çal›flmas› ... 37

Genel Kurulun Görev ve Yetkileri... 37

Genel Kurulda Al›nan Kararlar›n Yarg› Denetimi ... 38

Genel Kurul D›fl›nda Kalan Di¤er Organlar ... 38

SEND‹KALARIN YÖNET‹M‹ VE ‹fiYER‹NDE TEMS‹L‹ ... 39

‹çindekiler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

(4)

Sendika Yöneticili¤i ... 39

‹flyeri Sendika Temsilcili¤i ... 40

Atanmas›, Say›s› ve Nitelikleri ... 40

Görev ve Yetkileri... 40

‹flyeri Sendika Temsilcili¤i S›fat›n›n Sona Ermesi... 41

‹flçi Kuruluflu Yöneticili¤inin ve ‹flyeri Sendika Temsilcili¤inin Güvencesi ... 41

‹flçi Kuruluflu Yöneticili¤inin Güvencesi... 41

‹flyeri Sendika Temsilcilerinin ‹fl Güvencesi... 42

Özet... 44

Sendika Üyeli¤i ve Güvencesi... 48

SEND‹KA/KONFEDERASYON ÜYEL‹⁄‹ ... 49

‹flçi Sendikas› Üyeli¤i ... 49

Kanun Anlam›nda Bir ‹flçi Bulunmal›d›r... 50

Bu ‹flçi Çal›flt›¤› ‹flyerinin Girdi¤i ‹flkolundaki Bir Sendikaya Üye Olabilir... 50

Baflka Bir Sendikaya Üyelik Bulunmamal› ve Belli Bir Yafla Ulafl›lmal›d›r... 51

Sendika Tüzü¤ünde Aranan Di¤er Koflullar Sa¤lanmal›d›r ... 52

Üyeli¤in Kazan›m› Yollar›ndan Birisi Gerçekleflmelidir... 53

‹flveren Sendikas› Üyeli¤i... 55

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu Anlam›nda ‹flveren Bulunmal›d›r ... 55

Ehliyet Koflulu Sa¤lanmal›d›r... 55

‹flyerinin Girdi¤i ‹flkolunda Bir Sendikaya Üye Olunabilir... 56

Üyeli¤in Kazan›m› Yollar›ndan Birisi Gerçekleflmelidir... 56

Konfederasyon Üyeli¤i... 58

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu Anlam›nda Bir Sendika Bulunmal›d›r ... 58

Bu Sendikan›n Usulünce Üyelik Karar› Almas› Gerekir ... 58

Konfederasyon Üyeli¤inin Kazan›m› Yollar›ndan Birisi Gerçekleflmelidir... 58

Üyelikte Teklik ‹lkesi ... 59

Uluslararas› Kurulufllara Üyelik ... 60

ÜYEL‹KTEN DO⁄AN HAKLAR VE BORÇLAR ... 61

Üyelik Haklar›... 61

Kuruluflun/Örgütün Faaliyet ve Yönetimine Kat›lma Hakk› ... 61

Örgütün Tesis ve Faaliyetlerinden Yararlanma Hakk›... 61

Üyenin Korunma Hakk›... 61

Üyelik Borçlar›... 62

Aidat Ödeme Borcu ... 62

Örgüt/Kuruluflun Düzenine Uyma Borcu... 64

SEND‹KA ÜYEL‹⁄‹N‹N SONA ERMES‹-ASKI-DEVAM HALLER‹ ... 65

Üyeli¤i Sona Erdiren Haller... 65

Üyeli¤in Kendili¤inden Son Bulmas› ... 65

Üyeli¤in ‹radî Biçimde Sona Ermesi ... 66 3. ÜN‹TE

(5)

Üyeli¤i Sona Erdirmeyen Haller... 70

Üyeli¤in Ask›da Kald›¤› Hal ... 70

Üyeli¤i Sona Erdirmedi¤i Gibi Ask›ya da Almayan Haller ... 70

SEND‹KA ÜYEL‹⁄‹N‹N GÜVENCES‹ ... 72

Sendika Üyeli¤inin Güvenceye Ba¤land›¤› Aflamalar ... 72

‹fle Almada Üyelik Güvencesi ... 73

‹fl ‹liflkisinin Devam› Esnas›nda Üyelik Güvencesi ... 73

‹fle Son Vermede Üyelik Güvencesi ... 73

Sendikal Nedenli Ay›r›mc› Tutuma Karfl› Yapt›r›mlar ... 74

Sendikal Tazminat ... 74

Baflka Bir Tazminat da ‹stenebilip ‹stenemeyece¤i ... 76

‹fl Güvencesinin ‹flletilebilmesi... 78

‹fl Güvencesi Koflullar›na Sahip ‹flçi ‹fl Güvencesini ‹flletmezse ... 81

Cezai Yapt›r›m ... 82

‹dari Para Cezas›... 82

Gerçek Ceza ... 83

Özet... 84

Kurulufllar›n Faaliyetleri, Gelir ve Giderleri, Denetlenmeleri ve Sona Ermeleri ... 88

KURULUfiLARIN FAAL‹YETLER‹... 89

Serbest Faaliyetler ... 89

Yasak Faaliyetler ... 90

KURULUfiLARIN GEL‹R VE G‹DERLER‹... 90

KURULUfiLARIN DENET‹M‹ VE fiEFFAFLIK ... 92

SEND‹KA VE KONFEDERASYONLARIN SONA ERMES‹ VE FAAL‹YETLER‹N‹N DURDURULMASI ... 92

Kurulufllar›n Faaliyetlerinin Durdurulmas› ... 92

Kurulufllar›n Sona Ermesi ... 93

Sona Erme Halleri ... 93

Sona Ermenin Sonuçlar› ... 94

Özet... 96

Toplu ‹fl Sözleflmelerinin Önemi, ‹fllevleri, ‹çeri¤i, Tarihsel Geliflimi ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Türleri ... 100

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹N‹N ÖNEM‹ VE ETK‹S‹ ... 101

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹N‹N ‹fiLEVLER‹ ... 103

Koruma ‹fllevi ... 103

Düzen ‹fllevi... 104

Bar›fl ‹fllevi ... 105

Adil Gelir Da¤›l›m› ‹fllevi ... 106

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

(6)

Ekonomiyi Etkileme ‹fllevi ... 106

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹N‹N ‹ÇER‹⁄‹... 107

Normatif Hükümler ... 107

Borç Do¤urucu Hükümler ... 110

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹N‹N TAR‹HLSEL GEL‹fi‹M‹... 111

Yabanc› Ülkelerde... 111

Türkiye’de... 113

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMELER‹N‹N DÜZEY‹ VE TÜRLER‹ ... 115

‹flyeri Toplu ‹fl Sözleflmesi-Grup Toplu ‹fl Sözleflmesi... 117

‹flletme Toplu ‹fl Sözleflmesi ... 119

Özet... 122

Toplu ‹fl Sözleflmesinin Yap›lmas› ve Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanma... 126

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMES‹ EHL‹YET‹ VE YETK‹S‹... 127

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N YAPILMASINDA SAFHALAR ... 129

Yetki Tespiti ‹çin Baflvuru ve Yetki Tespitinin Yap›lmas›... 130

Yetki ‹tiraz›nda Bulunulmas› ... 130

Yetki Belgesi Verilmesi ... 131

Yetki Belgesi Bulunmaks›z›n Yap›lan Toplu ‹fl Sözleflmesi ... 131

Toplu Görüflmeye Ça¤r›... 131

Toplu Görüflme ... 131

Toplu ‹fl Sözleflmesinin ‹mzalanmas› ... 132

TOPLU ‹fi SÖZLEfiMES‹NDEN YARARLANMA ... 133

Taraf ‹flçi Sendikas›na Üyesi Olanlar›n Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanmalar› ... 134

Taraf ‹flçi Sendikas› Üyesi Olmayan ‹flçilerin Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanmalar›... 136

Taraf ‹flçi Sendikas›n›n ‹zni ile Yararlanma... 136

Dayan›flma Aidat› Ödeyerek Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanma.... 136

Teflmil Yoluyla Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanma ... 137

Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanmayacak Olanlar... 139

Kapsam D›fl› B›rak›lan ‹flçiler (Kapsam D›fl› Personel)... 139

‹flveren Vekilleri ile Toplu ‹fl Sözleflmesi Görüflmelerinde ‹flveren Temsilcisi Olanlar... 139

Greve Kat›lmayan ‹flçiler... 140

Süresi Biten Toplu ‹fl Sözleflmesinden Yararlanma... 140

Taraflar›n Durumlar›ndaki De¤iflikliklerin Toplu ‹fl Sözleflmesine Etkisi... 141

‹flyerinin veya ‹flyerinin Bir Bölümünün Devredilmesinin Toplu ‹fl Sözleflmesine Etkisi ... 141

Özet ... 142

Kendimizi S›nayal›m ... 143

Yaflam›n ‹çinden ... 144

Okuma Parças› ... .. 144

‹çindekiler

vi

6. ÜN‹TE

(7)

Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve Çözüm Yollar›... 146

‹fi UYUfiMAZLI⁄I KAVRAMININ TANIMI VE TÜRLER‹... 147

Tan›m› ... 147

Türleri... 147

Hak Uyuflmazl›¤›-Menfaat Uyuflmazl›¤› ... 147

Bireysel ‹fl Uyuflmazl›¤›-Toplu ‹fl Uyuflmazl›¤› ... 148

TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜM YOLLARI ... 149

Toplu Hak Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü ... 149

Yorum Davas›... 149

Eda Davas›... 149

Tahkim... 149

Toplu Menfaat Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü ... 150

Toplu Menfaat Uyuflmazl›klar›n›n Çözümünde Uygulanan Sistemler... 150

Türkiye’de Kabul Edilen Sistem ... 150

Toplu Menfaat Uyuflmazl›klar›n›n Bar›flç› Çözüm Yollar›... 151

Özet ... 156

Kendimizi S›nayal›m ... 157

Yaflam›n ‹çinden ... 158

Okuma Parças› ... .. 158

Grev ve Lokavt... 160

GREV ... 161

Grev Kavram› ... 161

Grevin Tan›m› ve Unsurlar› ... 162

Tan›m› ... 162

Kanuni Grev ... 163

Tan›m› ... 163

Kanun D›fl› Grev... 174

Kavram... 174

LOKAVT... 176

Lokavt Kavram›... 176

Lokavt›n Tan›m› ve Unsurlar› ... 177

Kanuni Lokavt ... 178

Tan›m› ... 178

Kanuni Lokavt›n Sonuçlar› ... 179

Kanun D›fl› Lokavt... 181

Kavram... 181

Kanun D›fl› Lokavt›n Sonuçlar›... 182

Özet... 183

Sözlük ... 189

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

(8)

Önsöz

Toplu ‹fl Hukuku kitab› Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi ö¤rencilerinin ders kitab› ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmek amac›yla haz›rlanm›flt›r. Toplu ifl hukuku öncelikle sendikal kurulufllar› inceler. Sendikal özgürlükler, sendika üyeli¤i, sendikal güvenceler ve sendikal faaliyetler bu çerçevede ele al›n›r. Toplu ifl hukukunun bir di¤er önemli ilgi alan› da toplu ifl sözleflmeleridir. Toplu ifl sözleflmeleri- nin önemi ve yarar›, toplu ifl sözleflmelerinin yap›lmas› ve uygulanmas›, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü bafll›ca konular› oluflturmaktad›r.

Kitab›n haz›rlanmas›nda ünite yazarl›klar›n› kabul ederek çok de¤erli destek- lerini veren, özellikle 6356 say›l› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu’nun kabul edilmesinden sonra çok k›sa bir sürede, gerekli de¤ifliklikleri iflleyerek kita- b›n zaman›nda ö¤rencilerimize ulaflt›r›lmas› hususunda ola¤anüstü çaba sarfeden Prof.Dr. Fevzi fiAHLANAN, Prof.Dr. Haluk Hadi SÜMER, Prof.Dr. Ercan AKY‹⁄‹T, Doç.Dr. Süleyman BAfiTERZ‹ ve Yrd.Doç.Dr. Ender GÜLVER’e üniversitem ve ö¤- rencilerimiz ad›na çok teflekkür ederim. Kitab›n haz›rlanmas›nda her aflamada ve her ayr›nt›da sab›rla ve titizlikle bana yard›mc› olan Doç.Dr. Dilek BAYBORA ve Yrd.Doç.Dr. Fatma KOCABAfi’a özellikle ve içtenlikle teflekkür etmek isterim.

Kitab›n bas›m›n›n gerçekleflebilmesi için bizlere her türlü olana¤› sa¤layan Anadolu Üniversitesi Rektörlü¤üne, ‹ktisat Fakültesi ve Aç›kö¤retim Fakültesi De- kanl›klar›na, tasar›m, dizgi, bask› ifllemlerinde görev alan ve katk› sa¤layan bütün çal›flma arkadafllar›ma ayr›ca teflekkür eder, kitab›n ö¤rencilerimize yararl› olabil- mesini dilerim.

Editör

Prof.Dr. H. Nüvit GEREK

(9)

K›saltmalar

AY : Anayasa

D‹K : Deniz ‹fl Kanunu

E : Esas

HD : Hukuk Dairesi HGK : Hukuk Genel Kurulu

HMK : Hukuk Muhakemeleri Kanunu HUMK : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ILO : Uluslararas› Çal›flma Örgütü

‹H : ‹fl Kanunu

K : Karar

m : madde

MK : Medeni Kanun

ÖÖKK : Özel Ö¤retim Kurumlar› Kanununa SK : Sendikalar Kanunu

T : Tarih

TBK : Türk Borçlar Kanunu TCK : Türk Ceza Kanunu

TSGLK :Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu Yarg : Yarg›tay

(10)

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;

‹fl hukukunda toplu ifl iliflkilerinin yerini aç›klayabilecek, Toplu ifl hukukunda temel kavramlar› tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplu ‹fl ‹liflkileri

• Sendika

• ‹flçi

• ‹flveren

• ‹flveren Vekili

• ‹flyeri

• Toplu ‹fl Sözleflmesi

• Konfederasyon

• ‹flkolu

• Grev

• Kanuni Grev

• Lokavt

• Kanuni Lokavt

Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z

N N

Toplu ‹fl Hukuku

• ‹fi HUKUKUNDA TOPLU ‹fi

‹L‹fiK‹LER‹N‹N YER‹

• TOPLU ‹fi HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR

1

‹fl Hukukunda Toplu

‹liflkilerin Yeri ve Toplu ‹fl Hukukunda Temel Kavramlar

(11)

‹fi HUKUKUNDA TOPLU ‹fi ‹L‹fiK‹LER‹N‹N YER‹

‹fl hukuku, ifl sözleflmesine dayal› olarak çal›flan ve bu itibarla iflçi olarak adland›- r›lan ba¤›ml› çal›flanlarla iflverenleri aras›ndaki ifl iliflkilerini düzenleyen hukuk da- l›d›r. An›lan iliflkide iflçi iflverene kiflisel ve hukuki olarak ba¤›ml›d›r. Zorunlu olmamakla birlikte bu ba¤›ml›l›¤a ço¤u kez ekonomik ve teknik ba¤›ml›l›¤›n da efl- lik etti¤i görülür. Bu ba¤›ml›l›k nedeniyle iflveren karfl›s›nda güçsüz durumda bulunan iflçinin korunmas› ihtiyac› ifl hukukunun borçlar hukukundan ayr›l›p ba¤›m- s›z bir disiplin olarak geliflmesine neden olmufltur.

‹fl hukuku, 18. ve 19. yüzy›llarda bat› Avrupa’da Sanayi Devrimine paralel olarak iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kmas›yla birlikte do¤mufltur. Liberalizmin ilk evresini (klasik liberalizm) oluflturan bu dönemde ifl iliflkileri, iflçiyle iflverenin eflitli¤i dü- flüncesinden hareketle borçlar hukukunun sözleflme özgürlü¤ü ilkesine göre flekil- lenmifltir. Bu dönemde iflçilerin ifl koflullar› devlet müdahalesi olmaks›z›n tamamen piyasa koflullar›nda, arz-talep dengesine ve sözleflme özgürlü¤üne göre belirlen- mifl, dolay›s›yla ücretler sefalet düzeyinde kalm›fl, çocuk iflçili¤inin yüksek oldu¤u, ifl sürelerinin insan takatini aflar uzunlukta bulundu¤u, çok fazla ifl kazas› yafland›-

¤› gözlenmifltir.

Çal›flma koflullar›ndaki bu kötü durum bir süre sonra yine liberal ö¤retiden il- ham alan baz› sorular›n sorulmas›na neden olmufl, bu ba¤lamda birleflip örgütlen- me özgürlü¤ünün liberalizmin temeli say›lan bireysel özgürlü¤ün bir parças› olup olmad›¤› sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Liberalizmin ikinci evresi (sosyal liberalizm) olarak adland›r›labilecek bu süreçte özellikle 20. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren ortak menfaatlerini, güçlerini birlefltirmek suretiyle daha iyi bir flekilde savunmak is- teyen iflçilerin birleflme özgürlü¤ü politik olarak reddedilemez hale gelmifltir. Bu itibarla an›lan dönemde liberalizmin bireysel özelli¤ini yitirmeye bafllad›¤› sosyalleflti¤i görülür. Bu e¤ilimin artmas›nda genel seçim hakk›n›n kabul edilmesinin etkisi yads›namaz. An›lan dönemde iflçi s›n›f› içinde kendi kendine yard›m fikrinin geliflmesi, iflçilerin ç›karlar›n› korumak için biraraya gelmeleri, önce birleflmenin suç olmaktan ç›kar›l›p ceza ba¤›fl›kl›¤› tan›nmas› ve giderek hukuk düzenince bir hak olarak kabul edilmesiyle sonuçlanm›flt›r. ‹flçinin bireysel düzeyde sakatlanma- s› olas›l›¤› bulunan iradesinin yerine, birleflme özgürlü¤ünden yararlan›larak oluflturulan kolektif iradenin geçmesi ile de toplu ifl hukukunun temelleri at›lm›flt›r.

Liberalizmin üçüncü evresine girdi¤i ikinci dünya savafl› sonras› dönemde ise, önce toplu ifl sözleflmesi hak ve özgürlü¤ü ile grev ve lokavt haklar› anayasalarda

‹fl Hukukunda Toplu

‹liflkilerin Yeri ve Toplu ‹fl Hukukunda Temel Kavramlar

‹fl hukuku, ifl sözleflmesine dayal› olarak çal›flan ve bu itibarla iflçi olarak adland›r›lan ba¤›ml›

çal›flanlarla iflverenleri aras›ndaki ifl iliflkilerini düzenleyen hukuk dal›d›r.

(12)

tan›nmaya bafllanm›fl, toplu ifl hukuku da buna paralel olarak geliflmifltir. Söz konusu dönemde devletlerin de çal›flma iliflkilerine, di¤er deyiflle sözleflme özgürlü-

¤üne müdahalesinin artt›¤› ve çal›flma iliflkilerinin asgari koflullar›n›n giderek artan bir flekilde kanunlarla belirlendi¤i ve modern ifl mevzuat›n›n olufltu¤u görülmekte- dir. Bu geliflmenin h›zlanmas›nda özellikle Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) tara- f›ndan kabul edilip, üye devletlerce onanmak suretiyle bu devletlerin iç hukukunun bir parças› haline gelen uluslararas› sözleflmelerin etkisinin büyük oldu¤unu belirtmek gerekir.

1970’li y›llardan itibaren ise, yaflanmaya bafllanan ekonomik krizler, teknolojik geliflmeler, uluslararas› düzeyde artan rekabet ortam› ve ortaya ç›kan yeni (atipik) çal›flma biçimlerinin etkisiyle ekonomik olanla sosyal olan aras›nda yeni denge aray›fllar›n›n bafllad›¤›, neo-liberal anlay›fl›n geliflip hâkim oldu¤u bu dönemde, devletin ifl iliflkilerine müdahalesinin azalt›lmas› yönünde ifl hukuku kal›plar›n›n de¤ifltirilip esneklefltirilmesi e¤iliminin güçlendi¤i görülmektedir. Bu e¤ilim ifl koflullar›n›n belirlenmesinde taraf iradelerinin ve bu arada iflçi taraf›nda kolektif iradenin etkinli¤inin art›r›lmas› anlay›fl›n› içermektedir. Ancak bu noktada bir para- doks ortaya ç›kmaktad›r. Zira söz konusu esnekleflme e¤ilimi, toplu ifl hukukunun temelini oluflturan örgütlenme hakk›n›n kullan›m›n› güçlefltirmekte ve dünya ge- nelinde oldu¤u gibi ülkemizde de sendikal örgütlülük düzeyi h›zla düflmektedir.

Bu durumda ifl hukukunun kat› kal›plar›n›n terk edildi¤i alanda ortaya ç›kan bofl- lu¤un büyük ölçüde iflçi ile iflveren aras›nda bireysel düzeyde ba¤›tlanacak sözlefl- melerle doldurulmas› gündeme gelmektedir. Bu e¤ilim, gerekli önlemler al›n›p ku- rals›zlaflmaya dönüflmesi engellenmedi¤i ve özellikle de örgütlenme özgürlü¤ü ko- runmad›¤› takdirde ifl hukukunun do¤umunda yaflanan sorunlara geri dönülmesi herhalde olas›d›r.

Esnekleflme e¤iliminin örgütlenme hakk› üzerinde nas›l bir etkisi olmufltur?

Yukar›da aç›klamaya çal›flt›¤›m›z flekilde liberalizmin sosyalleflti¤i ikinci evrede do¤an toplu ifl hukuku bafll›ca iki k›s›mdan oluflmaktad›r. Bunlardan ilki iflçilerin birleflmek suretiyle oluflturduklar› ve sendika olarak adland›r›lan örgütsel yap›n›n kuruluflu, iflleyifli, iç ve d›fl iliflkileri, faaliyetleri ve sona ermesine iliflkin hukuki ilifl- kilerin düzenlendi¤i sendikalar hukukudur. ‹kinci k›s›mda ise, iflçi sendikalar›n›n iflverenler ya da örgütleriyle üyelerinin kolektif menfaatlerini korumak üzere yap- t›klar› görüflmelerin, bu görüflmeler s›ras›nda ortaya ç›kan uyuflmazl›klar›n çözü- müne iliflkin, uzlaflt›rma, arabuluculuk, tahkim gibi alternatif çözüm yollar› ile grev ve lokavt gibi ifl mücadelesi araçlar›n›n ve nihayet taraflar aras›nda anlaflmaya va- r›ld›¤› takdirde ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmelerine iliflkin konular›n düzenlendi¤i toplu ifl sözleflmesi hukuku yer al›r. Bu ba¤lamda belirtmek gerekir ki bireysel dü- zeyde çal›flma iliflkileri ifl hukukunun konusuna girmeyen kamu görevlilerinin sendika ve toplu sözleflme hak ve özgürlükleri de bu hukuk dal›n›n uygulama alan›n- da yer al›r.

Görüldü¤ü gibi bir hukuk dal› olarak toplu ifl iliflkileri, sendikalar ve ba¤›tlad›k- lar› toplu ifl sözleflmeleri ile oluflturulan düzen kapsam›ndaki kurallar bütününü ifade etmektedir. Bu hukuk dal›n›n çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesindeki etkinli¤i art›r›labildi¤i oranda, buna paralel olarak ifl hukukunun etkinli¤inin de artaca-

¤›n› söylemek yanl›fl olmaz. Zira iflçiler demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun yap›lanm›fl, sa¤l›kl› iflleyen, iflverenlere karfl› ba¤›ms›z ve yeterli temsil gü- cüne sahip sendikal örgütler içinde yer alabildikleri ölçüde, ekonomik bak›mdan

S O R U

D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Toplu ifl hukuku bafll›ca 2 k›s›mdan oluflmaktad›r:

• Sendikalar hukuku,

• Toplu ifl sözleflmesi hukuku.

(13)

daha güçlü olan iflverenler karfl›s›nda menfaatlerini daha iyi koruyabilir. An›lan nitelikleri tafl›yan, ba¤›ms›z ve temsil gücü yüksek sendikalarca ba¤›tlanacak toplu ifl sözleflmeleri sayesinde ifl hukukunun ortaya ç›k›fl amac›n› oluflturan, iflverenlerin ekonomik menfaatleri ile iflçilerin sosyal menfaatleri aras›ndaki hassas dengenin kurulmas› en üst düzeyde sa¤lanabilecektir.

Söz konusu dengenin kurulmas›nda toplu ifl hukukunun araç ve yöntemleri ço-

¤u kez bireysel ifl hukukuyla iç içe bir yap› sergiler. Her fleyden önce ifl koflullar›- n›n belirlenmesinde kaynaklar hiyerarflisinde bireysel ifl sözleflmelerinin üzerinde yer alan toplu ifl sözleflmeleri normatif bir etkiye sahiptir. Bireysel ifl sözleflmeleri- ni etkiler ve ifl sözleflmelerinin toplu ifl sözleflmesine ayk›r› hükümlerinin yerini toplu ifl sözleflmesi hükümleri al›r. Yine toplu ifl sözleflmeleriyle iflverenin ‹fl Kanu- nundan do¤an hakl› nedenle fesih hakk›n›n s›n›rlanmas›, ifl güvencesi hükümleri- nin uygulama alan›n›n geniflletilmesi olanakl›d›r. Ekonomik, teknolojik ve yap›sal nedenlerle toplu iflçi ç›karmalarda fesih bildirimlerinin iflyeri sendika temsilcilerine de yap›lmas› ve temsilcilerle görüflülüp fesihlerin olumsuz etkilerinin olabildi¤ince azalt›lmas› yükümlülü¤ü bulunmaktad›r. ‹flyeri sendika temsilcileri iflyerlerinde iflverenle iflçiler aras›nda köprü görevi görmekte, hak uyuflmazl›klar›nda iflçiler yar- g› organlar›nda sendikalar›nca temsil edilmektedir. Bu örnekleri art›rmak müm- kündür.

TOPLU ‹fi HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR Sendika

6356 say›l› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda iflçi ve iflverenlerin olufl- turduklar› örgütsel yap›lar› ifade etmek üzere genel olarak “kurulufl” kavram›na yer verilmifltir. Kanunun 2. maddesinin birinci f›kras›n›n (g) bendinde kurulufl kavram›n›n sendika ve konfederasyonlar› ifade etti¤i belirtilmifltir. Burada k›saca sendika kavram› aç›klanmaya çal›fl›lacak, konfederasyon tipi üst yap›lanma ise afla¤›- da ayr›ca ele al›nacakt›r.

6356 say›l› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda sendika, iflçilerin ve- ya iflverenlerin çal›flma iliflkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve ç›karlar›n›

korumak ve gelifltirmek için en az yedi iflçi veya iflverenin biraraya gelerek bir iflkolunda faaliyette bulunmak üzere oluflturduklar› tüzel kiflili¤e sahip kurulufllar olarak tan›mlanm›flt›r (m.2/›, ¤). Bu tan›mda sendikaya iliflkin dört temel unsura yer verildi¤i görülmektedir. Bunlar “amaç”, “asgari kurucu say›s›”, “iflkolunda fa- aliyet” ve “tüzel kiflilik” unsurlar›d›r. Ancak sendikan›n Anayasa’n›n sendika kurma hakk›n›n düzenlendi¤i 51. maddesi ile Kanunun bütünü birlikte de¤erlendirildi¤in- de an›lan unsurlara “serbestçe kurulabilme”, “birbirlerine ve devlete karfl› ba¤›ms›z- l›k” ve “demokratik toplum düzeninin ilkelerine uygunluk” unsurlar›n›n eklenme- si de uygun olur.

6356 say›l› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu metni için http://www.resmigaze- te.gov.tr/eskiler/2012/11/20121107-1.htm adresine bakabilirsiniz.

Anayasa’n›n sendika kurma hakk›n›n düzenlendi¤i 51. maddesinde de, çal›flan- lar›n ve iflverenlerin, üyelerinin çal›flma iliflkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için önceden izin almaks›z›n sendikalar ve üst kurulufllar kurma hakk›na sahip oldu¤u belirtilmifltir. Böylece sendikalar›n faaliyetleri önce çal›flma iliflkileri alan›yla ard›ndan da iflçilerin ekonomik ve sosyal

Sendika: ‹flçilerin veya iflverenlerin çal›flma iliflkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için meydana getirdikleri tüzel kiflili¤e sahip kurulufllard›r.

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

(14)

hak ve ç›karlar›n›n korunmas› amac›yla s›n›rlanm›flt›r. Sendikalar amaçlar›n›n bu flekilde s›n›rlanm›fl olmas› nedeniyle dernekler ve ticaret flirketleri gibi benzer tü- zel kifliliklerden ayr›lm›flt›r. Ancak günümüzde sendikalar›n amac›n›n bu flekilde s›n›rlanm›fl olmas› hakl› olarak elefltirilebilir. Zira bugün sendikalar›n, sadece üye- si iflçileri de¤il toplumun bütününü ilgilendiren ekonomik ve sosyal konularda rol üstlenebildikleri, siyasal yaflamda etkili bir bask› grubu niteli¤i tafl›d›klar› görül- mektedir. Bu ba¤lamda örnek vermek gerekirse, sendikalar›n ulusal e¤itim politi- kalar›n›n oluflturulmas›nda görüfl aç›klayabilecekleri, ulusal e¤itim alt yap›s›n›n oluflturulmas›na katk› verebilecekleri, deprem vb. toplumsal felaketler nedeniyle ortaya ç›kan yaralar›n sar›lmas›na, zararlar›n›n giderilmesine güçleri oran›nda yar- d›m edebilecekleri kabul edilmelidir. Nitekim 6356 say›l› Kanunun 28. maddesinin yedinci f›kras›nda kurulufllar›n yönetim kurulu karar›yla ve nakit mevcudunun yüzde onunu aflmamak kayd›yla yurt içi ve yurt d›fl›ndaki do¤al afet bölgelerine do¤rudan veya yetkili makamlar arac›l›¤›yla konut, e¤itim ve sa¤l›k tesisleri kurulmas› amac›yla kamu kurum ve kurulufllar›na ayni ve nakdî yard›mda bulunabile- cekleri öngörülmüfltür.

2821 say›l› Sendikalar Kanunundan farkl› olarak 6356 say›l› Kanunda sendika tan›m›na asgari kurucu say›s› ve iflkolunda faaliyet unsurlar›n›n da eklendi¤i görül- mektedir. Asgari kurucu say›s› daha önce Sendikalar Kanununda belirtilmemekle birlikte, Türk Medeni Kanununun 56. maddesinde derneklerin kurululuflunda aranan bu unsurun, Sendikalar Kanununun 63 maddesinde yer alan, bu kanunda hü- küm bulunmayan konularda Türk Medeni Kanununun ve Dernekler Kanunun bu kanuna ayk›r› olmayan hükümlerinin uygulama alan› bulaca¤› fleklindeki düzenle- me nedeniyle eski kanun döneminde de sendikalar›n kuruluflunda arand›¤›n› belirtmek gerekir. Sendika tan›m›nda yer alan ve sendikalar›n sadece kurulu bulun- duklar› iflkolunda faaliyette bulunabileceklerine iliflkin yeni düzenleme ise, sendikalar›n hak ehliyetini s›n›rland›ran bir unsurdur. 2821 say›l› Kanunun 3. maddesinde sendikalar›n kuruluflu ba¤lam›nda dile getirilirken bu unsura, 6356 say›l› Ka- nunda sendikan›n tan›m›nda da yer verilmifltir.

Anayasa’n›n 51. maddesinde, uluslararas› sözleflmelerde de ifadesini bulan sendika hak ve özgürlü¤ünün bir gere¤i olarak, iflçilerin ve iflverenlerin önceden izin almaks›z›n sendika kurabilecekleri belirtilmifltir. Anayasa’da temelini bulan ser- bestçe kurulabilme ilkesi, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 3. maddesinde de tekrarlanm›flt›r. Bu ilkeden anlafl›lmas› gereken, sendikalar kurulurken devletin bir katk›s›n›n bulunmas›na ihtiyaç olmamas›, sendikalar›n sadece kurucular›n›n iradesiyle yaflama geçirilebilmesi, kurulmas›nda herhangi bir zorunluluk bulunmamas›d›r. Kurulufllar›ndaki ihtiyarilik sendikalar›, kurulmalar›nda kanuni zorunluluk bulunan ve tekel oluflturan meslek kurulufllar›ndan ay›rmaktad›r.

Sendikalar›n›n serbestçe kurulabilmelerinin uzant›s›nda faaliyetlerini yürütür- ken devlete karfl› ba¤›ms›z olmalar› da gerekir. Bu ba¤lamda devletlerin özellikle denetim yetkisini bir bask› arac› olarak kullanmak suretiyle sendikalar› güdümün- de tutmamalar› gereklidir. Bunun ça¤dafl demokrasinin de bir gere¤i oldu¤u kufl- kusuzdur. Bu amaçla 1982 Anayasas›’n›n 52. maddesinde yer alan devletin sendikalar üzerindeki idari ve mali denetiminin kanunla düzenlenece¤ine iliflkin hüküm 23.0.1995 tarih ve 4121 say›l› Kanunla kald›r›lm›fl, takiben Sendikalar Kanununun devletin sendikalar üzerinde idari ve mali denetim yetkisine iliflkin düzenleme getiren 47. maddesi hükmü de¤ifltirilerek, sendika ve konfederasyonlar›n idari ve mali denetimlerini kendi denetleme kurullar› ve denetçileri vas›tas›yla yerine geti- rece¤i öngörülmüfltür. 6356 say›l› Kanunun 29. maddesinin birinci f›kras›nda da

Sendikalar›n

kurulufllar›ndaki ihtiyarilik sendikalar›, kurulmalar›nda kanuni zorunluluk bulunan ve tekel oluflturan meslek kurulufllar›ndan ay›rmaktad›r.

(15)

kurulufllar›n denetiminin, kanun ve kuruluflun tüzük hükümlerine göre denetleme kurullar› taraf›ndan yap›laca¤› öngörülmüfltür. Ayn› maddede iç denetim olarak adland›r›lan bu denetim d›fl›nda, kurulufllar›n yeminli mali müflavirler arac›l›¤›yla gelir ve giderlerine iliflkin mali denetimlerini en geç iki y›lda bir yapt›rmalar› da öngörülmüfltür. Bu denetim ise d›fl denetim olarak adland›r›lmaktad›r. Kanunda d›fl denetim yap›lm›fl olmas›n›n denetleme kurulunun yükümlülü¤ünü ortadan kal- d›rmayaca¤› belirtilmifltir. Görüldü¤ü gibi, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Ka- nununda da Anayasa ve uluslararas› sözleflmelere uygun olarak devlete sendikalar üzerinde idari ve mali denetim yetkisi tan›nmam›flt›r.

Bu ba¤lamda belirtelim ki 3056 say›l› Kanunun 20. maddesinde, bu Kanun uya- r›nca kurulan Baflbakanl›k Teftifl Kurulu Baflkanl›¤›n›n görevleri aras›nda say›lan, an›lan kurulun her seviyede iflçi ve iflveren teflekküllerini incelemek ve denetle- mek yetkisine sahip oldu¤una iliflkin hüküm Anayasa’da ve Sendikalar Kanunun- da yap›lan de¤iflikli¤e ra¤men de¤ifltirilmemifltir. Bununla birlikte an›lan hüküm Anayasa Mahkemesi’nce, Anayasa’ya ve 87 say›l› ILO sözleflmesine ayk›r›l›¤› ge- rekçesiyle iptal edilmifltir. Böylece Türkiye’de sendikalar›n devlete karfl› ba¤›ms›z- l›¤›n›n önündeki ciddi bir engel ortadan kald›r›lm›flt›r.

ILO’nun 87 say›l› Sendika Özgürlü¤üne ve Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas›na ‹liflkin Söz- leflme metni için http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/sozlesme- ler.htm adresine bakabilirsiniz.

Bu karfl›l›k, 2443 say›l› Devlet Denetleme Kurulu Kurulmas› Hakk›nda Kanun- da, bu kurulun görevleri aras›nda Cumhurbaflkan›’n›n iste¤i üzerine her düzeyde- ki iflçi ve iflveren meslek kurulufllar›nda her türlü, araflt›rma, inceleme ve denetleme yapma yetkisi yer almaktad›r. Ancak Baflbakanl›k Teftifl Kuruluna Baflbakan ad›na iflçi ve iflveren kurulufllar›n› denetleme yetkisi veren ve Anayasa Mahkeme- since iptal edilen 3056 say›l› Kanun hükmü gibi, Devlet Denetleme Kuruluna Cum- hurbaflkan› ad›na iflçi ve iflveren kurulufllar›n› denetleme yetkisi veren kanun hük- mü de 87 say›l› ILO sözleflmesine ve Anayasa’ya ayk›r›d›r.

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunun 28. maddesinin ikinci f›kras›nda, kurulufllar›n kamu kurum ve kurulufllar›, siyasi partiler, esnaf ve küçük sanatkâr kurulufllar› ile kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›ndan yard›m ve ba¤›fl alamayaca¤› öngörülmüfltür. Bu düzenlemenin de sendikalar›n devlete karfl› ba¤›ms›zl›¤›- n›n sa¤lanmas› noktas›nda bir güvence olarak getirildi¤i belirtilmek gerekir.

Sendikalara yap›lacak mali yard›m ve ba¤›fllar hakk›nda daha fazla bilgi için bu kitab›n 4.

ünitesine bakabilirsiniz.

Devlete karfl› oldu¤u gibi iflçi sendikalar›n›n birbirlerine ve iflveren sendikalar›- na karfl› ba¤›ms›zl›¤› da ayn› derece de önemlidir. Bu ba¤›ms›zl›k Anayasa’n›n 51.

maddesine dayal› sendika hak ve özgürlü¤ü kapsam›nda kabul edilen kolektif sendika özgürlü¤ünün içeri¤ini oluflturur. Söz konusu ba¤›ms›zl›¤›n korunmas› ama- c›yla Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 28. maddesinin üçüncü f›kra- s›nda iflçi kurulufllar›n›n iflverenler ve bu Kanun ve di¤er kanunlara göre kurulan iflveren kurulufllar›ndan; iflveren kurulufllar›n›n da iflçilerden ve bu Kanun ve di¤er kanunlara göre kurulu iflçi kurulufllar›ndan yard›m ve ba¤›fl alamayaca¤› hükmüne yer verilmifltir. Sendikalar›n biribirlerine karfl› ba¤›ms›zl›¤›n› güvence alt›na almak üzere benimsenen bu ilkeye “sendikan›n safl›¤› ilkesi” ad› verilmektedir. Sendika-

7

1. Ünite - ‹fl Hukukunda Toplu ‹liflkilerin Yeri ve Toplu ‹fl Hukukunda Temel Kavramlar

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

S O R U

D ‹ K K A T DÜfiÜNEL‹M

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

(16)

lar bu çerçevede gerek do¤rudan do¤ruya, gerek temsilcileri veya mensuplar› ya da araya koyacaklar› di¤er kimseler vas›tas›yla birbirlerinin kurulmalar›na, yöne- timlerine ve faaliyetlerine de müdahale etmeyeceklerdir.

Demokratik toplum düzenin önemli bir parças› olan sendikalar›n bu düzenin gereklerine uygun davranmalar›, iflçiyle iflveren aras›nda menfaat dengesi sa¤lama ifllevlerini gerekti¤i gibi yerine getirebilmeleri için demokratik bir yap›ya sahip olmalar›, sendika içi demokrasinin iyi iflletilmesi gerekir. Nitekim Sendikalar ve Top- lu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 31. maddesinin birinci f›kras›nda kurulufllar›n Anaya- sa’da belirtilen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara ayk›r› faaliyetler- de bulunamayaca¤›, aksi halde merkezlerinin bulundu¤u yer Cumhuriyet Baflsav- c›s›n›n talebi üzerine mahkeme karar› ile kapat›laca¤› öngörülmüfltür.

Bu çerçevede sendika içi demokrasinin korunmas› amac›yla Sendikalar ve Top- lu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 9. maddesinde zorunlu sendika organlar›n›n hangile- ri oldu¤unun, yap›lar› ve üye say›lar›n›n, bu organlara seçilme koflullar›n›n, organlara iliflkin seçim sonuçlar›n›n, aç›lan kapat›lan flubelerin, nas›l ilan edilece¤inin düzenlendi¤i görülmektedir. Bunun gibi, 10. maddede genel kurullar›n oluflumu, 11. maddede görev ve yetkileri, 12. maddede toplant› zaman›, 13. maddede toplant› ve karar yeter say›lar› 14. maddede de, genel kurullarda yap›lacak seçimlerde uygulanacak esaslar düzenlenmifltir.

Sendikalar›n organlar› ve yönetimi hakk›nda daha fazla bilgi için bu kitab›n 2. ünitesine bakabilirsiniz.

Sendikalar›n zorunlu organlar› hangileridir?

Sendika tan›m›nda yer alan son unsur tüzel kifliliktir. Sendikalar bu özellikleri ile s›n›rl› ve geçici amaçlarla biraraya gelmifl fiili iflçi topluluklar›ndan ayr›lm›flt›r.

Sendikalar sahip olduklar› tüzel kiflilik vasf› dolay›s›yla hak ehliyetine sahiptir. Bu itibarla üyeleri ad›na de¤il kendileri ad›na haklara ve borçlara sahip olur. Yine sahip olduklar› fiil ehliyeti dolay›s›yla kendi organlar› arac›l›¤›yla hukuki ifllemler ya- parlar, bu ba¤lamda toplu ifl sözleflmesi ba¤›tlarlar, üyelerinin menfaatlerini korumak üzere dava açabilirler, aç›lan davalarda has›m gösterilirler. Sosyal taraf olmalar› itibariyle temsil ettikleri kesimin hak ve ç›karlar›n›n korunmas›na hizmet eder- ler. Kamu düzenini yak›ndan ilgilendiren bir ifllev gördüklerinden derneklerden ayr› yar› kamusal özellikler içren bir yap›da düzenlenmifllerdir. Kamu hizmeti gö- remedikleri gibi kamu erki de kullanamazlar. Bu itibarla özel hukuk tüzel kiflileri- dir ve özel hukuk hükümlerine tabidirler. Nitekim Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözlefl- mesi Kanununun 80. maddesinin birinci f›kras›nda, kurulufllar hakk›nda, bu Ka- nunda hüküm bulunmayan hâllerde 4721 say›l› Türk Medeni Kanunu ve 5253 sa- y›l› Dernekler Kanununun bu Kanuna ayk›r› olmayan hükümlerinin uygulanaca¤›

öngörülmüfltür. fiu halde Medeni Kanun ve Dernekler Kanunu Sendikalar ve Top- lu ‹fl Sözleflmesi Kanununa göre genel kanun niteli¤indedir.

‹flçi

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f›kras›na gö- re bu Kanunun uygulanmas› bak›m›ndan iflçi, 4857 say›l› ‹fl Kanununda tan›mlan- d›¤› gibidir. ‹fl Kanununun 2. maddesinin birinci f›kras›nda iflçi, ifl sözleflmesine dayal› çal›flan gerçek kifli olarak tan›mlanm›flt›r. ‹fl Kanununun 8. maddesine göre ise ifl sözleflmesi, bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di¤er taraf›n (iflveren) da

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

2

Sendikan›n Safl›¤› ‹lkesi:

‹flçiler ile iflçi sendika ve konfederasyonlar›n›n Sendikalar Kanununa veya di¤er kanunlara göre kurulu iflveren kurulufllar›na, iflverenler ve iflveren kurulufllar›n›n da iflçi sendika ve

konfederasyonlar›na üye olamamalar›d›r.

(17)

ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan sözleflmedir. Bu düzenlemede ifl sözleflme- si üç unsur belirtilerek tan›mlanm›flt›r. Söz konusu unsurlar› “ifl görme”, “ücret” ve

“ba¤›ml›l›k iliflkisi” oluflturmaktad›r.

‹fl görme, ifl sözleflmesinde iflçinin kiflisel olarak yerine getirmesi gereken temel edimidir. ‹ki tarafa borç yükleyen ifl sözleflmesinde ifl görmenin karfl›l›¤›n› iflvere- nin “ücret” edimi oluflturur. Ba¤›ml›l›k ise, ifl sözleflmesini eser (istisna), vekâlet ve neflir gibi di¤er ifl görme sözleflmelerinden ay›ran unsurdur. ‹flçi iflverene karfl› kiflisel ve hukuki bak›mdan ba¤›ml› olarak çal›fl›r. Bu ba¤›ml›l›¤›n kayna¤› ifl sözlefl- mesidir. ‹flçi ifl sözleflmesi ba¤›tlamak suretiyle iflverenin emir ve otoritesi alt›na gi- rer. An›lan hiyerarflik iliflki ifl sözleflmesiyle kuruldu¤u için hukuki, iflçiyi iflverenin emir ve otoritesi alt›na soktu¤u için ise kifliseldir. Ancak 1950’li y›llardan bafllaya- rak özellikle vas›fl› iflçilik nedeniyle ba¤›ml›l›k iliflkisinin bu flekilde tan›mlanmas›

sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Zira ifl gücü vasf› artt›kça ifl görürken iflverenden giderek ba¤›ms›zlaflmaktad›r. Uzman ifl gücü genellikle kendi bilgi, beceri ve deneyim- leri çerçevesinde iflverenden talimat almaks›z›n ifl görür. Bunun gibi atipik ve esnek çal›flma biçimlerinin yayg›nlaflmaya bafllamas› da bu süreçte etkili olmufltur.

Örne¤in evde çal›flmalarda iflçinin do¤rudan iflverenin otoritesi alt›nda bulunup emir ve ondan talimat almamas› söz konusu de¤ildir. Bu nedenle evde çal›flanla- r›n ifl sözleflmesiyle çal›flt›klar›n›n kabulü için ba¤›ml›l›k iliflkisinin gözden geçiril- mesi ihtiyaç duyulmufltur. An›lan çal›flma biçimleri nedeniyle ba¤›ml›l›k iliflkisinin daha gevflek bir flekilde tan›mlanmas› aray›fllar› sonucunda “iflverenin kurdu¤u ifl organizasyonunda iflveren yarar›na çal›flma” kavram› ortaya at›lm›fl ve kabul gör- müfltür. Bu yeni anlay›fla göre, iflverenin kurudu¤u ifl organizasyonunda iflveren yarar›na çal›flma, ifl sahibi ile iflgören kifli aras›nda ba¤›ml›l›k iliflkisinin kurulmas›

ve ücret unsuru da varsa bu flekilde çal›flan kiflinin iflçi olarak tan›mlanmas› için ye- terlidir. Ancak hemen belirtmek gerekir ba¤›ml›l›k iliflkisinin bu flekilde yeniden ta- n›mlanmas› dahi zaman içinde baz› çal›flma iliflkileri bak›m›ndan ba¤›ml› çal›flma- n›n ba¤›ms›z çal›flmadan ayr›lmas›nda yetersiz kalm›flt›r. Örne¤in, iflgören kifli iflverenin kurdu¤u ifl organizasyonunda onun yarar›na üretimde bulunsa da yapt›¤›

iflin riskini kendisi üstleniyorsa ifl sahibi ile aras›nda ba¤›ml›l›k iliflkisi kuruldu¤u- nun ileri sürülemeyece¤i hakl› olarak savunulmufltur. Böylece ba¤›ml› çal›flmay›

ba¤›ms›z çal›flmadan ay›rma noktas›nda “iflletme riskinin üstlenilmesi” ölçütü orta- ya ç›km›fl ve kabul görmüfltür. Buna göre iflverenin ifl organizasyonunda ifl görme- nin ba¤›ml›l›k iliflkisine vücut verebilmesi için yap›lan iflin iflletme riskinin de ifl sahibi taraf›ndan üstlenilmesi gerekir.

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu iflçiyi ‹fl Kanununa at›fta bulunarak ifl sözleflmesiyle çal›flan kifli olarak tan›mlamakla birlikte, baflka ifl görme sözleflme- leriyle çal›flan baz› gruplar› da bu kanunun uygulamas› bak›m›n iflçi saym›flt›r. Ka- nunun 2. maddesinin dördüncü f›kras› uyar›nca, ifl sözleflmesi d›fl›nda ücret karfl›- l›¤› ifl görmeyi tafl›ma, eser, vekâlet, yay›n, komisyon ve adi flirket sözleflmesine göre ba¤›ms›z olarak meslekî faaliyet olarak yürüten gerçek kifliler de bu Kanunun ikinci ila alt›nc› bölümleri bak›m›ndan iflçi say›lm›flt›r

Belirtmek gerekir ki, yukar›da unsurlar› belirtilerek tan›mlanan ifl sözleflmesine dayal› çal›flan kiflinin iflçi say›lmas› noktas›nda tabi oldu¤u sosyal güvenlik rejimi- nin önemi bulunmamaktad›r. Örne¤in tafl›ma, eser, vekâlet, yay›n, komisyon ve adi flirket sözleflmesine göre ba¤›ms›z olarak meslekî faaliyet yürütenler kural olarak 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunun 4/1, a hükmü- ne göre iflçi statüsünde de¤il, an›lan Kanunun 4/1, b hükmü uyar›nca ba¤›m›s›z ça- l›flan olarak sosyal güvenlik kapsam›na al›nm›flt›r.

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununa göre ifl sözleflmesiyle çal›flan kifliler d›fl›nda baflka ifl görme sözleflmeleriyle çal›flan baz› gruplar da iflçi say›lmaktad›r. Bunlar ifl sözleflmesi d›fl›nda ücret karfl›l›¤› ifl görmeyi tafl›ma, eser, vekâlet, yay›n, komisyon ve adi flirket sözleflmesine göre ba¤›ms›z olarak meslekî faaliyet olarak yürüten gerçek kiflilerdir.

‹flçi: Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 2.

maddesinin üçüncü f›kras›na göre bu Kanunun uygulanmas› bak›m›ndan iflçi, 4857 say›l› ‹fl Kanununda tan›mland›¤›

gibidir. ‹fl Kanununun 2.

maddesinin birinci f›kras›nda iflçi, ifl sözleflmesine dayal› çal›flan gerçek kifli olarak tan›mlanm›flt›r.

(18)

‹flveren

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f›kras›nda bu Kanun yönünden iflveren tan›m› konusunda da ‹fl Kanununa at›f yap›lm›flt›r. ‹fl Ka- nununda ise iflveren, iflçi çal›flt›ran gerçek veya tüzel kifli ya da tüzel kiflili¤i bulunmayan kurum ve kurulufllar fleklinde tan›mlanm›flt›r.

Görüldü¤ü gibi Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu bak›m›ndan iflveren olman›n temel koflulu iflçi çal›flt›rmakt›r. ‹flveren bir gerçek veya tüzel kifli olabilir.

Tüzel kifli iflverenin bir özel hukuk tüzel kiflisi (flirket, dernek, vak›f, kooperatif, sendika vb) veya kamu hukuku tüzel kiflisi (K‹T, üniversite, belediye vb) olmas›

mümkündür. Bunun gibi 4857 say›l› ‹fl Kanununa yap›lan at›f dolay›s›yla eski Sen- dikalar Kanunundakinden farkl› olarak, 6356 say›l› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözlefl- mesi Kanunu bak›m›ndan tüzel kiflili¤i olmayan kurulufllar da iflveren say›lm›fl, ay- r›ca kamu kuruluflu olma koflulu aranmam›flt›r. Uygulamada tüzel kiflili¤i olmayan özel kurulufllara örnek olarak adi ortakl›klar gösterilmektedir.

Afla¤›da ayr›ca aç›klanaca¤› üzere, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunun- da tan›mlanan iflveren vekilleri de bu Kanunun uygulamas›nda iflveren say›l›r (m.2/II). Kanunun 17. maddesinin ikinci f›kras›na göre ise, bu Kanun anlam›nda iflveren say›lanlar iflveren sendikalar›na üye olabilirler. Dolay›s›yla söz konusu iflveren vekilleri toplu ifl sözleflmesinden de yararlanamazlar. Nitekim Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 39. maddesinin yedinci f›kras›nda, bu Kanun anlam›nda iflveren vekilleri ile toplu ifl sözleflmesi görüflmelerine iflvereni temsilen kat›lanlar›n, toplu ifl sözleflmesinden yararlanamayaca¤› belirtilmifltir. Görüldü¤ü gibi, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu anlam›nda iflveren vekilli¤inden ba¤›ms›z olarak toplu görüflmede iflvereni temsil edenler de iflveren gibi de¤erlen- dirilmifl ve ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmesinden yararlanamayacaklar› kabul edilmifltir. Kan›m›zca bu kifliler, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu anlam›nda iflveren vekili olmasalar ve iflveren say›lmasalar da bu Kanuna göre ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmesinden yararland›r›lmad›klar› sonucuna varmak yanl›fl olmaz.

‹flveren Vekili

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinde iflveren vekili, ifl- veren ad›na iflletmenin bütününü yönetenler fleklinde tan›mlanm›flt›r (m.2/1, e).

Ayn› maddenin ikinci f›kras›nda ise, iflveren vekillerinin bu Kanun bak›m›ndan iflveren say›lacaklar› öngörülmüfltür.

‹fl Kanununda iflveren ad›na hareket eden, iflin, iflyerinin ve iflletmenin yöneti- minde her düzeyde görev alanlar iflveren vekili kabul edilirken (m.5) Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda iflveren vekili kavram› iflletmenin bütününü yöne- tenlerle s›n›rlanm›flt›r. An›lan s›n›rlaman›n nedeni, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözlefl- mesi Kanunu anlam›nda iflveren vekillerinin iflveren say›lmas› ve iflveren sendikalar›na üye olabilmesi ve bu sendikalar›n ba¤›tlad›klar› toplu ifl sözleflmelerinden yararlanamamas›d›r. ‹flvereni temsilen iflyerinin yönetiminde görev alsalar da olabildi¤ince çok say›da kiflinin iflçi sendikalar›na üye olabilmesi ve toplu ifl sözlefl- mesi düzeni içinde yer alabilmesi için iflveren vekili kavram› an›lan flekilde daral- t›l›p s›n›rlanm›flt›r. Buna karfl›l›k iflveren vekili tan›m› ‹fl Kanunundaki gibi genifl tu- tuldu¤u takdirde çok say›da iflçi iflveren vekili olacak ve bu kanun anlam›nda iflveren say›ld›klar›ndan iflçi sendikalar›na üye olamayacaklard›r.

‹flletmenin bütününü yöneten iflveren vekilleri genellikle genel müdür unvanl›

iflverene yak›n kiflilerdir. Belirtmek gerekir ki, bu kifliler ifl sözleflmesiyle çal›fl›yor-

‹flveren Vekili: ‹flveren ad›na iflletmenin bütününü yönetenlerdir.

‹flveren: Sendikalar ve Toplu

‹fl Sözleflmesi Kanunda, bu Kanun yönünden iflveren tan›m› konusunda ‹fl Kanununa at›f yap›lm›flt›r. ‹fl Kanununda göre iflveren, iflçi çal›flt›ran gerçek veya tüzel kifli ya da tüzel kiflili¤i bulunmayan kurum ve kurulufllard›r.

(19)

larsa her halde ‹fl Kanunu anlam›nda iflçidir ve ‹fl Kanunundan do¤an haklara sahiptirler. Bunlara yüklenen iflveren s›fat› sadece Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflme- si Kanununun uygulama alan›yla ilgilidir. ‹flletmenin bütününü yönetmeyen genel müdür yard›mc›lar›, iflletme müdürleri, personel müdürleri, muhasebe müdürü, iflyeri hekimi, atölye ve ekip flefleri ve posta bafl›lar gibi kifliler iflletmenin bütününü yönetmediklerinden ‹fl Kanunu anlam›nda iflveren vekili olduklar› halde, Sendika- lar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu anlam›nda iflveren vekili say›lmazlar ve iflvereni temsilen toplu görüflmelere kat›lm›yorlarsa iflçi sendikalar›na üye olabilirler.

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu iflletme kavram›n› esas ald›¤›na göre ifl- letmede yer alan iflyerlerinin bütününü yönetenlerin iflveren say›lmas› söz konusu de¤ildir.

Yukar›da de¤indi¤imiz üzere, iflletmenin bütününü yönetmedikleri için Sendi- kalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu anlam›nda iflveren vekili olmamakla birlikte, daha alt hangi düzeyde olursa olsun iflveren vekili s›fat› tafl›yanlar, örne¤in personel flefi toplu ifl sözleflmesi görüflmelerinde iflvereni temsil etikleri takdirde iflveren gibi de¤erlendirilir ve Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 39. maddesinin yedinci f›kras›na uyar›nca toplu ifl sözleflmesinden yararlanamaz. Bu durum d›- fl›nda ‹fl Kanunu anlam›nda iflveren vekili olmak gerek Sendikalar Kanunu Sendi- kalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanunu anlam›nda iflçi say›lmaya ve bu Kanunda ön- görülen iflçilik haklar›ndan yararlanmaya engel de¤ildir. Eklemek gerekir ki, mü- dür, flef gibi yönetici olmakla birlikte iflletmenin bütününü yönetmeyen iflveren vekillerinin toplu görüflmelere iflvereni temsilen kat›lmasalar da taraflarca toplu ifl sözleflmesine konacak bir hükümle kapsam d›fl› b›rak›lmalar› ve toplu ifl sözleflme- sinden yararland›r›lmamalar› da mümkündür.

‹flyeri

Toplu ifl hukukunda iflyeri kavram› ayr› bir öneme sahiptir. Her fleyden önce iflyeri sendikalar›n kurulufl düzeylerinden birini ifade eder. Zira sendikac›l›k iflyeri sendikac›l›¤›, iflkolu sendikac›l›¤› ve meslek sendikac›l›¤› gibi türlere ayr›lmaktad›r.

6356 say›l› Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununda bu türlerden iflkolu sendikac›l›¤› esas› benimsenmifltir. Yukar›da aç›kland›¤› üzere sendikan›n tan›m›nda kurulu bulundu¤u iflkolunda faaliyet göstermesi bir unsur olarak düzenlenmifltir.

Kanunun 3. maddesinin birinci f›kras›nda sendikalar›n kurulduklar› iflkolunda faaliyette bulunacaklar› öngörülmüfltür. ‹flkolunun tespitinde Kanunun kabul etti¤i birim iflyeridir. iflyeri oluflturan her bir birimin iflkolu bunlar ticaret hukuku anla- m›nda iflletme olufltursalar da ayr›ca belirlenir. Bir birimin ayr› bir iflyeri oluflturup oluflturmad›¤›n›n saptanmas› bu aç›dan da önem tafl›r. Nitekim Kanunun 5. maddesinde bir iflyerinin girdi¤i iflkolunun tespitinden söz edilmektedir. Bu ilkenin 4.

maddenin ikinci f›kras›nda, bir iflyerinde yürütülen as›l ifle yard›mc› ifllerin de as›l iflin girdi¤i iflkolundan say›laca¤›n›n belirtilmesi suretiyle de vurguland›¤› görül- mektedir.

‹flyerine önem katan di¤er bir neden iflyerinin sendikal faaliyetlerin sürdürül- dü¤ü yer olmas›d›r. Nitekim iflverenle iflçiler aras›nda diyalog kurup sendikal faaliyette bulunmak üzere, sendika temsilcileri iflyerine münhas›r olarak atan›r ve sadece atand›klar› iflyerinde sendikal faaliyette bulunurlar. ‹flyeri sendika temsil- cilerini güvenceye almak üzere Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 24. maddesinin dördüncü f›kras›nda iflyeri sendika temsilcilerinin yaz›l› r›zas› olmad›kça iflverence iflyerlerinin de¤ifltirilemeyece¤i veya iflinde esasl› de¤ifliklik yap›lamayaca¤› öngörülmüfltür. Zira temsilci iflyerine özgü olarak atand›¤› için ifl-

(20)

yeri de¤iflti¤inde temsilcilik s›fat› sona erece¤i için, bu s›fata ba¤l› güvencelerden de yoksun kalacakt›r.

Toplu ifl hukukunda iflyeri bir toplu ifl sözleflmesi ünitesi oluflturmas› nedeniyle de önem tafl›r ve en çok tart›fl›lan konulardan birini oluflturur. Toplu ifl sözlefl- meleri iflyeri toplu ifl sözleflmesi, farkl› iflverenlere ait ayn› iflkolundaki iflyerlerinin biraraya gelmesiyle oluflturulan grup toplu ifl sözleflmesi ya da kanun gere¤i bir iflverenin ayn› iflkolundaki iflyerleri biraraya getirilerek yap›lmas› zorunlu bulunan iflletme toplu ifl sözleflmesi olmak üzere farkl› düzeylerde ba¤›tlan›r. Toplu ifl söz- leflmesi düzeyinin belirlenmesinde oldu¤u gibi toplu ifl sözleflmesi düzeyine göre yetkili sendika belirlenirken de iflyerinin belirlenmesi önem tafl›r. ‹flyeri ve grup toplu ifl sözleflmelerinde sendikan›n iflyeri baz›nda çal›flan iflçilerin ço¤unlu¤unu üye kaydedip kaydetmedi¤i araflt›r›l›r. Ayr›ca iflletme toplu ifl sözleflmeleri ba¤la- m›nda, iflyerlerinin sendikalar hukuku anlam›nda iflletme oluflturup oluflturmad›k- lar›n›n belirlenmesi de zorunludur. Bu aç›dan da iflyerinin s›n›rlar›n›n çizilmesi ve girdi¤i iflkolunun tespiti gerekir.

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f›kras›n- da bu Kanun bak›m›ndan iflyeri kavram› konusunda ‹fl Kanunundaki tan›ma at›f yap›lm›flt›r. ‹fl Kanununun 2. maddesinin birinci f›kras›nda iflyeri, iflveren taraf›n- dan mal veya hizmet üretmek amac›yla maddi olan ve olmayan unsurlar ile iflçinin birlikte örgütlendi¤i birim olarak tan›mlanm›flt›r. Maddenin ikinci f›kras›na göre, iflverenin iflyerinde üretti¤i mal veya hizmet ile nitelik yönünden ba¤l›l›¤› bulunan ve ayn› yönetim alt›nda örgütlenen yerler (iflyerine ba¤l› yerler) ile dinlenme, ço- cuk emzirme, yemek, uyku, y›kanma, muayene ve bak›m, beden ve mesleki e¤i- tim ve avlu gibi di¤er eklentiler ve araçlar da iflyerinden say›l›r.

Görüldü¤ü gibi ‹fl Kanununa göre iflyeri, iflverence mal ya da hizmet üretmek fleklinde teknik bir amac›n gerçeklefltirilmesi amac›yla kurulmufl bir ifl organizas- yonudur. Bu organizasyon bina, makineler, araç-gereç ve ham madde gibi maddi unsurlar ile deneyim, bulufllar, üretim teknikleri, müflteri çevresi gibi maddi olmayan unsurlar›n iflçi ile birlikte belirlenen üretim amac›na özgülenmesi ile oluflmaktad›r. Kuflkusuz ki bu flekilde kurulan organizasyonun az çok bir süreklili¤i bulunmal›d›r. Örne¤in sadece bir nakil ifllemi için oluflturulan bu tür bir organizasyon iflyeri oluflturmaz.

Bir iflyerinin mal ve hizmet üretiminin esas itibariyle yap›ld›¤› yer d›fl›nda baflka yerleri de kullanmas› durumunda bunlar›n tek bir iflyeri mi, yoksa ba¤›ms›z iflyerleri mi say›laca¤› sorusunun yan›tlanmas› gerekir. Bu soru ‹fl Kanununda iflverenin iflyerinde üretti¤i mal veya hizmet ile nitelik yönünden ba¤l›l›¤› bulunan ve ayn› yönetim alt›nda örgütlenen yerlerin (iflyerine ba¤l› yerler) iflyerinden say›laca-

¤› öngörülerek yan›tlanmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu düzenlemeler dikkate al›nd›¤›nda bir iflyerine ba¤l› yerden söz edilebilmesi için ilk olarak, bu yerler aras›nda bir huku- ki ba¤l›l›k bulunmas›, di¤er deyiflle ayn› iflverene ait olmas›, ikinci olarak söz ko- nusu yerler aras›nda yap›lan iflin niteli¤i yönünden de ba¤l›l›k bulunmas›, di¤er bir ifadeyle amaçta birlik bulunmas›, son olarak da bu yerler aras›nda iflin yönetimi bak›m›ndan ba¤l›l›k bulunmas› gerekir. Yönetimde birlik olarak adland›r›labilecek bu son unsur mal ya da hizmet üretimi ifllerinin tek elden yönetilmesini ifade eder.

Bu üç unsurun da birlikte bulunmas› durumunda ayr› ayr› iflyerlerinden de¤il esas itibariyle iflin yap›ld›¤› yere ba¤l› yerlerden söz edilir ve bu yerlerin hepsi tek bir iflyeri oluflturur. ‹fl Kanununda örnek olarak say›lan dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, y›kanma, muayene ve bak›m, beden ve meslekî e¤itim ve avlu gibi di-

¤er eklentiler ile araçlar›n da iflyerinden say›laca¤› ayr›ca belirtilmifltir.

(21)

‹fl Kanununun 2. maddesinin üçüncü f›kras›na göre iflyeri, yukar›da aç›klad›¤›- m›z koflullarda iflyerine ba¤l› yerler, eklentiler ve araçlar ile oluflturulan ifl organi- zasyonu kapsam›nda bir bütün oluflturmaktad›r. Bu itibarla, sendikal faaliyetlerin yürütülmesi, iflkollar›n›n ve toplu ifl sözleflmesi ünitesinin belirlenmesi ba¤lam›nda iflyerinin an›lan kapsamda dikkate al›n›p de¤erlendirilmesi gerekir.

Toplu ‹fl Sözleflmesi

Anayasa’n›n 53. maddesine göre, iflçiler ve iflverenler, karfl›l›kl› olarak ekonomik ve sosyal durumlar›n› ve çal›flma flartlar›n› düzenlemek amac›yla toplu ifl sözleflme- si yapma hakk›na sahiptirler. Bu flekilde iflçi ve iflverenlere tan›nan çal›flma koflul- lar›n› serbestçe belirleme hak ve yetkisine toplu ifl sözleflmesi özerkli¤i ad› ve- rilmektedir.

Toplu ifl sözleflmesi Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesi- nin birinci f›kras›n›n (h) bendinde tan›mlanm›flt›r. Buna göre toplu ifl sözleflme- si, ifl sözleflmesinin yap›lmas›, içeri¤i ve sona ermesine iliflkin hususlar› düzenle- mek üzere iflçi sendikas› ile iflveren sendikas› veya sendika üyesi olmayan iflveren aras›nda yap›lan sözleflmedir. Kanunun 33. maddesinin birinci f›kras›nda da toplu ifl sözleflmesi, ifl sözleflmesinin yap›lmas›, içeri¤i ve sona ermesine iliflkin hüküm- leri içerir hükmüne yer verilmifltir. Ayn› maddenin ikinci f›kras›ndaysa, toplu ifl sözleflmesinin, taraflar›n karfl›l›kl› hak ve borçlar› ile sözleflmenin uygulanmas› ve denetimini ve uyuflmazl›klar›n çözümü için baflvurulacak yollar› düzenleyen hü- kümleri de içerebilece¤i öngörülmüfltür. Bu düzenlemelerden toplu ifl sözleflmesi- nin esas itibariyle kolektif bir norm sözleflmesi oldu¤u, ancak taraflar› aras›nda borçlar hukuku sözleflmesi niteli¤i tafl›yan hükümler de içerebilece¤i sonucuna va- r›lmaktad›r. Kolektif norm sözleflmeleri ifl sözleflmelerine do¤rudan do¤ruya ve emredici olarak etki eder. An›lan niteli¤i nedeniyle toplu ifl sözleflmesi kendine öz- gü bir özel hukuk sözleflmesi niteli¤i tafl›r. Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Kanu- nunun 80. maddesinin ikinci f›kras›nda, toplu ifl sözleflmeleri hakk›nda, bu Kanun- da hüküm olmayan hallerde 4721 say›l› Türk Medeni Kanunu ve 6098 say›l› Türk Borçlar Kanunu ile ifl sözleflmesini düzenleyen di¤er kanunlar›n bu Kanuna ayrk›- r› olmayan hükümlerinin uygulanaca¤›n›n öngörülmesi de toplu ifl sözleflmesinin hukuki niteli¤ine iliflkin tespitimizi do¤rulamaktad›r.

Anayasa hükmü incelendi¤inde görüldü¤ü üzere bu hak sadece iflçilere de¤il, iflverenlere de tan›nm›flt›r. Anayasa’da iflçi terimi kullan›lm›flsa da, kanunda toplu ifl sözleflmesi yapma ehliyetinin sadece iflçi sendikas›na tan›nd›¤› görülmektedir.

Anayasa Mahkemesi’nce de karara ba¤land›¤› üzere bu flekilde anayasal bir hak- k›n daralt›lmad›¤›, Anayasa’daki iflçi teriminden anlafl›lmas› gerekenin örgütlü iflçi toplulu¤u oldu¤u, bu itibarla toplu sözleflme ba¤›tlama yetkisinin iflçi sendikalar›- na tan›nmas›n›n Anayasa’ya ayk›r› olmad›¤› kabul edilmektedir.

Yukar›da belirtti¤imiz flekilde temelini Anayasa’dan alan toplu ifl sözleflmeleri, iflyerinde çal›flma koflullar›n› genel ve objektif olarak belirleyen ve bireysel ifl iliflkilerini normatif olarak etkileyen ifl hukukuna özgü yeni bir hukuk kayna¤› niteli-

¤i tafl›r. Bu hukuk kayna¤›n›n en önemli özelli¤i sosyal taraflarca serbest pazarl›k yoluyla ve taraflar›n özgür iradeleriyle ba¤›tlanmalar›, devlet taraf›ndan öngörülen hukuk normlar›na göre daha ayr›nt›l› ve daha esnek hükümler getiren düzenleme- ler olmalar›d›r. Toplu ifl sözleflmeleri, iflçi ve iflveren sendikalar›n›n (sosyal tarafla- r›n) üyelerinin ekonomik ve sosyal durumlar›n› karfl›l›kl› olarak serbestçe düzenle- dikleri ve bu itibarla “kendi kendine yönetim” olarak adland›r›lan genifl bir özerk- li¤in somutlaflt›¤› hukuk kaynaklar›d›r. Toplu ifl sözleflmeleri sadece taraflar›n› de-

Toplu ‹fl Sözleflmesi Özerkli¤i: ‹flçi ve iflverenlere tan›nan çal›flma koflullar›n›

serbestçe belirleme hak ve yetkisidir.

Toplu ‹fl Sözleflmesi: ‹fl sözleflmesinin yap›lmas›, içeri¤i ve sona ermesine iliflkin hususlar› düzenlemek üzere iflçi sendikas› ile iflveren sendikas› veya sendika üyesi olmayan iflveren aras›nda yap›lan sözleflmedir.

Toplu ifl sözleflmeleri, iflçi ve iflveren sendikalar›n›n (sosyal taraflar›n) üyelerinin ekonomik ve sosyal durumlar›n› karfl›l›kl› olarak serbestçe düzenledikleri ve bu itibarla “kendi kendine yönetim” olarak adland›r›lan genifl bir özerkli¤in somutlaflt›¤› hukuk kaynaklar›d›r.