TMO-TOBB-LİDAŞ şirketinin faaliyet sonuçlarının incelenmesinden elde

Lisanslı depoculuk faaliyetleri kapsamında ilk olarak kamunun öncülüğünde, Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu hükümleri doğrultusunda faaliyet göstermek ve sektöre öncülük etmek amacıyla; TMO, TOBB, Ordu Valiliği İl Özel İdaresi, Umumi Mağazalar Türk Anonim Şirketi ile Gümrük ve Turizm Ticaret İşletmeleri A.Ş. tarafından 2010 yılında TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk San. ve Tic. A.Ş. (TMO-TOBB LİDAŞ) kurulmuştur. 2014 yılında Ordu Valiliği İl Özel İdaresine ait pay TMO’ya devredilmiştir.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişiminde öncü olması amacıyla kurulan Şirketin hububat alanında Polatlı’da 40 bin ton, Ahiboz’da 30 bin ton ve Lüleburgaz’da 20 bin ton olmak üzere toplam 90 bin tonluk depolama kapasitesi bulunmaktadır. Tablo 4.4, Şirketin son dört yılda lisanslı depoculuk faaliyet sonuçlarına ilişkin bilgiler sunmaktadır. Tablo incelendiğinde, 90 bin tonluk kapasitesi bulunan Şirkette söz konusu yıllarda kapasitenin altında ürün depolandığı görülmektedir. 2012, 2013 ve 2015 yıllarında üreticiler lisanslı depoculuk faaliyetinden sanayici ve tüccara göre daha fazla yararlanırken, 2014 yılında sanayici ve tüccarlar depolara çok daha fazla ürünü emanete bırakmışlardır. 2013 yılında lisanslı depoculuk faaliyeti sonrasında 31.626 ton ürünü temsilen düzenlenen 1.832 adet ürün senedi TMO’ya ciro edilmiştir. Nihai olarak TMO’ya satılan bu ürün miktarı lisanslı depolarda depolanan toplam ürün miktarının yaklaşık yüzde 58’ine denk düşmektedir. 2014 yılında kuraklık nedeniyle piyasa fiyatlarının üreticiyi tatmin edecek derecede yüksek gerçekleşmesi üreticinin lisanslı depolara olan talebini azaltmıştır. Söz konusu dönemde Şirket lisanslı depolarında depolanan ürün miktarının yaklaşık yüzde 3’ü üreticiye aitken, lisanslı depoları esas itibarıyla sanayici ve tüccarlar kullanmışlardır. 2014-2015 alım döneminde TMO yüksek gerçekleşen fiyatlar nedeniyle buğdaya ilişkin alım fiyatı açıklamamıştır. Buna bağlı olarak 2014 yılında Şirket depolarında ürünlerini depolayanlar TMO’ya satış yapamamışlardır. 2015 yılında lisanslı depoculuk faaliyeti sonrasında 56.449 ton ürünü temsilen düzenlenen 3.106 adet ürün senedi TMO’ya ciro edilmiştir. 2015 yılında Şirket depolarında depolanan ve nihai olarak TMO’ya satılan ürünler, lisanslı

101

depolarda depolanan ürün miktarının yüzde 80’ini oluşturmaktadır. Şirket 2014 ve

2015 yıllarında depolarının bir kısmını ise antrepo190 _{faaliyeti için kullandırmıştır.}

Tablo 4.4. 2012-2015 Dönemi TMO-TOBB LİDAŞ Faaliyet Sonuçları Teslim Edilen Miktar (Ton) Düzenlenen Ürün Senedi (Adet) Mevcut Stok Durumu TMO'ya Ciro** Edilen Ürün Senedi ve Miktarı Üreticiler Sanayici ve

Tüccar Antrepo Toplam

Üreticiye

Düzenlenen Düzenlenen Toplam (Ton) Tüccara Toplam Adet Toplam Miktar (Ton) 2012 38.223 8.096 0 46.319 2.224 348 2.572 13.350 - - 2013 33.470 21.182 0 54.652 1.974 1.106 3.080 45.680 1.832 31.626 2014 2.527 59.405 15.384 77.316 227 2.196 2.423 68.368 0 0 2015 58.039 11.826 2.297* 69.865 1.212 2.283 3.495 61.492 3.106 56.449 Kaynaklar: TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:14; TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:15-16; TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:28; TMO-TOBB LİDAŞ, 2016:28 ve Eğerci, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme.

*Üretici, sanayici ve tüccarın teslim ettiği toplam ürün içerisinde yer aldığından toplama dâhil edilmemiştir.

** 2012 yılında TMO’ya ciro edilen ürün senedi ve miktarı bilgisine erişilememiştir.

2012 yılında hububat mülkiyetini temsil eden 2200 ürün senedi borsada işlem

görmüş, ürün senetlerinin 246’sı ürüne dönüşmüş191 _{ve 352 ürün senedi karşılığında}

kredi kullanılmıştır.192 _{2013 yılında 2.613 ürün senedi borsada işlem görürken, ürün}

senetlerinin 933’ü ürüne dönüşmüş, 126’sı karşılığında da kredi kullanılmıştır.193

2014 yılında 21.094 ton ürün karşılığında kredi kullanılmışken, 2015 yılında 6.695

ton ürün karşılığında kredi kullanılmıştır.194

Şirketin hububat dışında diğer faaliyet alanı fındıktır. Çalışmanın odağındaki

ürün buğday olmakla birlikte fındıkta geçtiğimiz yıllarda yaşanan deneyim de lisanslı depoculuk açısından aşılması gereken sorunlara ışık tutmaktadır. 2012 yılında fındıkta lisanslı depoculuk faaliyetinde bulunmak amacıyla Ünye’de 25 bin tonluk

Düzce’de 10 bin tonluk depolama tesisleri 10 yıllığına kiralanmıştır.195 _{2012 ve 2013}

yıllarında bu lisanslı depo tesislerinde fındığa ilişkin lisanslı depoculuk faaliyeti yapılmıştır. 2012 yılında toplam 41 ton ürün depolara emanete bırakılmış ve 8 adet

190_{Gümrük vergisine konu olup da henüz vergi ve resimleri ödenmemiş malların korunduğu,} gerekiyorsa küçük tamamlayıcı işlemlerin yapıldığı gümrük binalarına yakın olan bir tür depodur. 191 _{Ürünü depoya bırakıp karşılığında ürün senedini teslim alanların depolama sonrasında herhangi bir} satış olmaksızın ürünlerini depodan çektikleri durumu ifade etmektedir.

192 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:10-13} 193 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:11-15}

194 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25-27 ve TMO-TOBB LİDAŞ, 2016:25-27} 195 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:9}

102

ürün senedi düzenlenmiştir.196 _{2013 yılında ise emanete bırakılan ürün miktarı ve}

düzenlenen ürün senedi sayısı sırasıyla 941 ton ve 74 adet olarak gerçekleşmiştir. İstenilen ürün depolama seviyesine ulaşılamaması ve yüksek maliyetlerden dolayı

2013 yılında alınan bir kararla fındığa yönelik faaliyetlere son verilmiştir.197

Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere, Şirketin fındık alanında başarısız olmasında en önemli etken talep yetersizliğidir.

Söz konusu durumun ortaya çıkmasında yeterli teşviklerin olmaması ve lisanslı depoların tüccarla rekabet edememesi önemli bir etken olarak görülmektedir. Tüccar üreticiye avans verirken, lisanslı depoculukta bu hizmet bulunmamaktadır. Üretici aldığı avansla, gübre ve ilaç gibi ihtiyaçlarını

karşılayabilmektedir. Ayrıca tüccar mahsulü, depolarına bedava

taşımaktadır. Lisanslı depoculuk açısından bu dezavantajlı durumların yanı sıra

üreticilerin alışkanlıklarından dolayı da lisanslı depoculuk faaliyetleri yerine

geleneksel yöntemleri tercih ettiği anlaşılmaktadır. Üreticilerin TMO-TOBB LİDAŞ’ın piyasadan ürün almasını istemesi bu durumun başlıca kanıtı olarak

gösterilebilir.198

Fiskobirlik Yönetim Kurulu Başkanı’nın sistemin işler hale gelmesi açısından fiyat istikrarının önemine vurgu yaptığı ve söz konusu dönemde fındıkta lisanslı depoculuğun başarısız olma sebeplerine dair yaptığı açıklamada; serbest piyasa şartları sağlanmadan, üreticiye fiyat istikrar garantisi verilmeden, vadeli işlem borsası, güçlü bir üretici birliği gibi bir kısım piyasa enstrümanları yerine oturtulmadan lisanslı depoculuğun işlemesinin mümkün olmayacağı ve lisanslı depoculuğun fiyat istikrarı garantisi verilmeden uygulanmasının üretici açısından

zararla sonuçlanabileceği belirtilmiştir.199

196 _a.g.e.:14

197 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:16}

198 _{Gürsoy, Murat. “Lisanslı Depo Fındıkta Çöktü.” Dünya. 28 Ocak 2014. 20 Kasım 2015.} <http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/lisansli-depo-findikta-coktu-217104h.htm> 199 _{Milliyet. “Fiskobirlik Başkanı Bayraktar'dan lisanslı depoculuk yorumu.” 12 Kasım 2014. 20} Kasım 2015. <http://www.milliyet.com.tr/fiskobirlik-baskani-bayraktar-dan-lisansli-giresun- yerelhaber-469344/>

103

Özetle fındıkta; yeterli altyapı ve tanıtım faaliyeti yapılmadan, özel sektörün geleneksel olarak sunduğu imkânları sunacak fonksiyonlardan dahi yoksun olarak

yapılandırılan lisanslı depoculuk sistemi başarısızlıkla sonuçlanmıştır.200

Sistemin işlerlik kazanması açısından ürününü depoya bırakan üreticilerin hasat dönemlerinde ihtiyaç duydukları finansman ihtiyaçlarını karşılamak için finans kurumlarından ürün senedi karşılığında kredi kullanılabilmesi önem arz etmektedir. Bu kapsamda, Şirket 2012 yılında ürün senetleri karşılığı üretici ve tüccarların kredi kullanabilmesi için Türkiye İş Bankası, Garanti Bankası ve ING Bank’la protokol

imzalanmıştır.201 _{2013 yılında bu bankalarla olan protokoller sürdürülmüş ve 2014}

yılında ilave olarak T.C. Ziraat Bankası ve Fibabank ile protokol yapılmıştır.202

Protokol yapılan bu bankalara 2015 yılında Yapı Kredi Bankası eklenmiştir.203

Şirkete dair deneyimlerden de görüldüğü üzere hububatta ve fındıkta depolama istenilen düzeyde gerçekleşmemiştir. Fındıkta düşük kapasite kullanımı nedeniyle Şirket faaliyetleri 2014 yılında bu üründe sonlandırılmıştır. Şirketin hububat ürünlerinde lisanslı depoculuk faaliyetleri ise devam etmektedir. Bununla birlikte Şirket lisanslı depolarının bulunduğu yerlerde TMO alımları lisanslı depolar üzerinden gerçekleştirilmektedir. Üreticiler ürünlerini lisanslı depolara bırakmak suretiyle aldıkları ürün senetlerini ilgili yıl için açıklanan müdahale alım fiyatları üzerinden daha sonra TMO’ya satabilmektedir. Bu kapsamda 2013 yılında Şirket lisanslı depolarında depolanan ürün miktarının yaklaşık yüzde 58’ini temsil eden ürün senedi TMO’ya ciro edilmiş ve nihai olarak ürün senedi karşılığında depolanan bu ürünler yine TMO’ya geçmiştir. Bu oranın 2015 yılında yüzde 80’e yükseldiği görülmektedir. Dolayısıyla mevcut uygulamada lisanslı depoculuk sistemi, hasat dönemlerinde üreticilerin TMO’ya satış yapmasını yalnızca belirli bir süre ötelemiş olup üreticilerin büyük bir bölümü belirli bir depolama süresi sonrasında depoladıkları ürünlerini yine müdahale alım fiyatı üzerinden TMO’ya satmıştır. Bu yaşanmış örnekten, ülkemizde mevcut yapı çerçevesinde gerçekleştirilen lisanslı

200 _{Gürsoy, Murat. “Lisanslı Depo Fındıkta Çöktü.” Dünya. 28 Ocak 2014. 20 Kasım 2015.} <http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/lisansli-depo-findikta-coktu-217104h.htm> 201 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:10}

202 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25} 203 _{TMO-TOBB LİDAŞ, 2016:24}

104

depoculuk sistemi uygulamasının, temel amacı yerine mevcut durumda hasat döneminde TMO’ya yapılan satışların hasat sonrasına ötelenmesine hizmet ettiği anlaşılmaktadır. Bu durum etkin bir lisanslı depoculuk sisteminin uygulanabilmesi için mevcut uygulamaların da gözden geçirilmesinin önemini ortaya koymaktadır.