3. TÜRKİYE’DE BUĞDAY PİYASASI VE TMO
3.1. Türkiye’de Buğday Piyasasının İşleyişi
3.1.1. Buğday üretim, tüketim ve dış ticareti
Buğday üretimi mevsimsel değişikliklerin de etkisiyle piyasa dönemleri itibarıyla farklılık göstermektedir. Buğday arzı, kullanılabilir üretim ve buğday
ithalatından oluşmaktadır.114 Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere buğday arzı buğday
üretimi ve ithalatına bağlı olarak değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda buğday ithalatı buğday arzında önemli bir unsur haline gelmiştir. Ülkemizde buğday ithalatının büyük çoğunluğu navlun ve rekabetçi fiyat avantajına bağlı olarak Rusya
Federasyonu, Kazakistan, ABD ve Ukrayna’dan yapılmaktadır.115
111 TÜİK, 2016h. 112 TÜİK, 2016ı. 113 TÜİK, 2016b.
114 Çiftçi tarafından tohumluk ve tüketim için ayrılan buğday üretimin arz edilmeyen kısmını oluşturmaktadır.
44
çalışmalar yapılmakla birlikte henüz yasal bir düzenleme hazırlanmamıştır. Bunların dışında kalan ve sistemin hayata geçirilmesinde önem arz eden süreçler ülkelerin iç piyasa koşullarına bağlı olarak farklılık arz etmektedir. ABD’de lisanslı depoculuk sistemi, gelişmiş ürün ihtisas borsacılığı ve lisanslı depo kapasitesinin yanı sıra CCC tarafından verilen ucuz kredi imkânıyla ve taban fiyat işlevi gören “ürün rehin kredisi fiyat seviyesiyle” tarım politikalarına entegre bir yapı teşkil etmektedir. Bulgaristan’da bankalar ürün senetlerine aktif bir şekilde finansman imkânı sağlamış; Slovakya’da finansal kurumlar lisanslı depoculuk yasasının hazırlanma sürecinde aktif olarak rol almış; Kazakistan’da borçlunun yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda bankaların hiçbir mahkeme kararına ihtiyaç duymadan ürün mülkiyetine sahip olmaları düzenlenmiş ve bu durum sistemin işleyişini kolaylaştırmıştır. Bunun sonucunda bankalar bu ülkelerde sistemin gelişmesine aktif bir şekilde katkı sağlamışlardır. Güney Afrika Cumhuriyetinde vadeli işlem piyasası sistemin etkin bir şekilde işlemesini ve gözetimini sağlamıştır. Rusya’da büyük bir potansiyel olmasına rağmen sistem henüz işler hale gelmemiştir. Ancak, bu yüksek potansiyeli değerlendiren tacirler lisanslı depoculuk benzeri işlemleri kendileri yapmaktadır. Bazı ülkelerde sistemin işlemesine yönelik oluşturulan veya var olan kurumlarla sistemin işleyişi yönlendirilmeye çalışılmıştır.
Lisanslı depoculuk sistemi uygulama örneklerinden; yasal düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisi düzenlemelerinin yanı sıra finansman imkânı, gelişmiş ürün ihtisas borsalarının varlığı, sistemin işleyişini bozacak doğrudan müdahalelerin azaltılmasının (müdahale alımları gibi) sistemin işleyişini kolaylaştırdığı anlaşılmaktadır.
45
3. TÜRKİYE’DE BUĞDAY PİYASASI VE TMO 3.1. Türkiye’de Buğday Piyasasının İşleyişi
Türkiye’de tarımın GSYİH içerisindeki payı 2015 yılında yüzde 6,9 olarak
gerçekleşmiştir.111 2015 yılı geçici verilerine göre tarımsal ürün değerinin yüzde
41’ini tahıllar ve diğer bitkisel ürünler oluşturmaktadır.112 Tahıllar ve diğer bitkisel
ürünler tarımsal üretimde önemli bir yer tutmakla birlikte, Türkiye’de iklim koşullarının da etkisiyle buğday üretimi diğer ürünlere göre daha yaygın bir şekilde gerçekleşmektedir. 2015 yılında tahıl üretimi için ekilen yaklaşık 117 milyon dekar alanın 79 milyon dekarında buğday üretimi yapılmıştır. Aynı dönemde yaklaşık 39
milyon ton tahıl üretiminin 23 milyon tonunu buğday üretimi oluşturmuştur.113
Tüm bu verilerden anlaşıldığı üzere gerek Türkiye hububat piyasasının temelini buğdayın oluşturması gerekse tek bir ürün üzerinden daha detaylı ve sağlıklı hesaplamalar yapılmasına imkân vermesi açısından çalışmada hububat ürünlerinden yalnızca buğday üzerine yapılan analizlere yer verilmiştir. Böylece söz konusu ürün piyasasının mevcut durumu lisanslı depoculukla bağlantılı olarak kapsamlı bir şekilde değerlendirilebilmiş, lisanslı depoculuğun gelişmesi için uygulanması önerilen politikalar gerekçeleriyle ve olası sonuçlarıyla birlikte analiz edilebilmiştir.
3.1.1. Buğday üretim, tüketim ve dış ticareti
Buğday üretimi mevsimsel değişikliklerin de etkisiyle piyasa dönemleri itibarıyla farklılık göstermektedir. Buğday arzı, kullanılabilir üretim ve buğday
ithalatından oluşmaktadır.114 Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere buğday arzı buğday
üretimi ve ithalatına bağlı olarak değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda buğday ithalatı buğday arzında önemli bir unsur haline gelmiştir. Ülkemizde buğday ithalatının büyük çoğunluğu navlun ve rekabetçi fiyat avantajına bağlı olarak Rusya
Federasyonu, Kazakistan, ABD ve Ukrayna’dan yapılmaktadır.115
111 TÜİK, 2016h. 112 TÜİK, 2016ı. 113 TÜİK, 2016b.
114 Çiftçi tarafından tohumluk ve tüketim için ayrılan buğday üretimin arz edilmeyen kısmını oluşturmaktadır.
46
Türkiye’de buğday; tüketim, tohumluk ve yemlik olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte buğday ihracatı da yapılmaktadır. Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere yurt içi kullanım, değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda artmıştır. Ayrıca buğday ihracatının da son yıllarda arttığı görülmektedir.
Tablo 3.1. Buğday Ürün Denge Tablosu116
2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 Üretim (Ton) 20.600.000 19.674.000 21.800.000 20.100.000 22.050.000 19.000.000
Ekilen Alan ( Ha) 8.100.000 8.103.400 8.096.000 7.529.639 7.772.600 7.919.209
Üretim Kayıpları (Ton) 1.133.000 1.082.070 1.199.000 1.105.500 1.212.750 1.045.000
ARZ (Ton) 22.418.007 22.766.035 23.825.535 23.024.199 25.022.439 23.735.716
Kullanılabilir Üretim (Ton) 19.467.000 18.591.930 20.60.1000 18.994.500 20.837.250 17.955.000
İthalat (Ton) 2.951.007 4.174.105 3.224.535 4.029.699 4.185.189 5.780.716
YURTİÇİ KULLANIM (Ton) 16.961.236 18.187.098 19.609.603 19.375.457 20.461.694 20.121.780
Tüketim (Ton) 14.494.543 15.766.287 17.089.529 17.042.330 16.329.709 15.604.364
Tohumluk Kullanım (Ton) 1.458.000 1.458.612 1.457.280 1.355.335 1.399.068 1.425.458
Yemlik Kullanım (Ton) 424.683 404.441 448.402 411.075 2.111.650 2.556.427
Kayıplar (Ton) 584.010 557.758 614.392 566.716 621.266 535.532
İHRACAT (Ton) 4.491.284 3.228.101 3.977.079 3.700.742 4.677.855 4.358.527
STOK DEĞİŞİMİ (Ton) 965.487 1.350.836 238.853 -52.000 -117.110 -744.591
Kişi Başına Tüketim (Kg) 199,8 213,9 228,7 225,3 213 200,8
Yeterlilik Derecesi117 (Yüzde) 114,8 102,23 105,1 98,0 101,8 89,2
Kaynak: TÜİK, 2016c, 1 Ocak 2017, <http://www.tuik.gov.tr/>
Buğdayın stoklanabilir bir ürün olmasının da bir sonucu olarak bazı yıllarda tüketilmeyen ürünlerin depolanmasıyla stok artışı gerçekleşmiş; bazı yıllarda ise tüketim ve ihracatın, üretim ve ithalattan fazla olması sonucunda stoklar azalmıştır. Tüketimin nüfusa bölünmesiyle elde edilen kişi başına buğday tüketimi 200 kg civarında seyretmiştir. Tablo 3.1 incelendiğinde ülkemizde buğday üretiminin bazı yıllarda yurt içi kullanım için yeterli olduğu, bazı yıllarda ise yetersiz kaldığı görülmektedir.
116 Yalnızca hammadde olarak kullanılan birincil tarımsal ürünü değil, o üründen elde edilen işlenmiş ürünleri de kapsamaktadır (örneğin; buğday nişastası, un).
117 Bir bölgenin kullanılabilir üretiminin (iç üretim) o bölgenin bütün ihtiyacını ya da yurt içi kullanımı (insan, hayvan ve endüstrinin bütün ihtiyaçlarını) ne ölçüde karşılayacak durumda olduğunu gösteren yeterlilik derecesi (Kullanılabilir Üretim/ Yurt İçi Kullanım)×100 formülüyle hesaplanmaktadır. Hesaplanan değerin 100’den küçük olması, üretimin yurt içi talebi tam olarak karşılayamadığı durumu; 100’den büyük olması ise, normal iç ihtiyaçları geçen, ihraç edilebilir ve/veya stoklanabilir miktarların varlığı durumunu göstermektedir.
47
Türkiye önemli miktarda buğday üretimiyle kendi kendine yeterli görülmekle birlikte bazı yıllarda olumsuz iklim koşullarına bağlı olarak üretimde ve kalitede yaşanan sorunlardan dolayı sanayicinin istediği kalitede buğday için arz açığı
bulunmaktadır.118 Bununla birlikte, buğdaya dayalı mamul madde (un, makarna,
bisküvi, irmik ve bulgur) ihracatının yıllara göre artış gösterdiği görülmektedir.119
Buğday ithalat, ihracat ve buğday karşılığı mamul madde ihracat miktarının 2002 yılı sonrasındaki seyrini gösteren Grafik 3.1 incelendiğinde, 2002-2015 yılları arasında buğday ihracat miktarının düşük seviyelerde seyrettiği, buğday ithalat miktarları ile buğday karşılığı mamul madde ihracat miktarlarının ise 2007 sonrasında benzer bir seyir izleyerek artış eğilimine girdiği görülmektedir. Bu durum, ülkemizde buğday ithalatının buğdaya dayalı mamul madde ihracatındaki
artıştan kaynaklandığını göstermektedir.120
Grafik 3.1. Türkiye Buğday İthalatı ile Buğday ve Buğday Karşılığı Mamul Madde İhracatı Karşılaştırması
(Bin Ton)
Kaynak: TMO, 2014:30-32 ve TMO, 2016:21-23