T.C.
KALKINMA BAKANLIĞI
YÖNETİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI
Kasım 2017
Necatibey Cad. No: 110/A 06100 Yücetepe - ANKARA Tel: +90 (312) 294 50 00 Faks: +90 (312) 294 69 77
ISBN NO: 978-605-9041-97-3
KALKINMA BAKANLIĞI YAYINLARI BEDELSİZDİR, SATILAMAZ.
www
.kalkinma.go
v.tr
TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ: HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ
T.C.
KALKINMA BAKANLIĞI
TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ:
HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ
YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Kasım 2017
Uzmanlık Tezi
Mustafa KAYA
TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ:
HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ
YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Kasım 2017
Mustafa KAYA
Uzmanlık Tezi
ISBN 978-605-9041-97-3
Bu çalışma Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazara aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Kalkınma Bakanlığının iznini gerektirmez
Bu tez Hayri MARAŞLIOĞLU başkanlığında, Şevki EMİNKAHYAGİL, Abdüllatif TUNA, Recep ÇAKAL ve Deniz AKKAHVE’den oluşan Planlama Uzmanlığı Yeterlik Sınav Kurulu tarafından 16 Haziran 2017 tarihinde değerlendirilmiştir.
Bu yayın 500 adet basılmıştır.
i
ÖZET
Planlama Uzmanlığı Tezi
TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ: HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ
Mustafa KAYA
Türkiye’de tarımsal ürünlerde fiyat istikrarını sağlamak ve çiftçi refahını artırmak amacıyla lisanslı depoculuk sisteminin uygulanması hedeflenmiştir. Bu
doğrultuda 2005 yılında 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunuve
sonrasında alt mevzuatı hazırlanıp yürürlüğe konmuştur. Ancak söz konusu kanuni düzenlemenin yürürlüğe girdiği tarihten bu yana 10 yıl geçmesine rağmen ülkemizde lisanslı depoculuk sisteminin gelişimi henüz sağlanamamıştır.
Bu çalışmanın amacı, çiftçi refahının piyasa düzeni içerisinde artırılmasını hedeflemesi açısından oldukça önemli bir politika aracı olan lisanslı depoculuk sisteminin ülkemizde gelişmesini sağlamaktır. Bu amaçla; farklı bölgeler ve üretim hacmindeki üreticilere yapılan anket sonuçlarından da faydalanılarak Türkiye’de lisanslı depoculuk sisteminin işleyişinde yaşanan sorunların analizi sonrasında politika önerileri sunulmuştur.
Çalışmanın hazırlanmasında; literatür taraması, ülke örneklerinin incelenmesi, mevzuat ve mevcut durum analizi, anket uygulaması ve değerlendirmesi ile sayısal analiz yöntemleri kullanılmıştır.
Çalışmada lisanslı depoculuğun gelişmesi için kurgulanan sistemde sonuç olarak; asgari fiyatın belirlenmesi yoluyla fiyat garantisi, avans ödemesi, istisnai hallerde olmak üzere ürün senedi alım satımı politikaları ve tüm bu politikaların uygulayıcısı olarak Toprak Mahsulleri Ofisinin (TMO) yeniden yapılandırılması önerilmiştir. Ayrıca bu politika önerilerinin gerek çiftçi refahına gerekse kamu maliyesine olası etkileri mukayeseli bir yöntemle değerlendirilmiştir.
Anahtar kelimeler: Tarım, lisanslı depoculuk sistemi, Toprak Mahsulleri Ofisi,
ürün senedi, avans ödemesi, fiyat istikrarı, fiyat garantisi, çiftçi refahı, ürün ihtisas borsası.
ii
ABSTRACT Planning Expertise Thesis
WAREHOUSING SYSTEM IN AGRICULTURAL: GRAIN MARKET CASE Mustafa KAYA
The implementation of licensed warehousing system was aimed to ensure the stability of agricultural product prices and to improve the welfare of farmers in Turkey. Accordingly, in 2005, Law No. 5300 on Agricultural Products Licensed Warehouse and then subordinate legislation were prepared and implemented. The licensed warehousing system in Turkey has not improved yet, although a decade has passed since legal regulations were enacted.
Aim of this study is to ensure the improvement of licensed warehousing system in Turkey which is quite an important policy tool in terms of increasing farmers’ welfare in market mechanism. For this purpose, policy recommendations were suggested after the analysis of the problems experienced in the operation of licensed warehousing system in Turkey with help of the results from the surveys conducted among the producers from various regions that have various production scales.
During the study; literature survey was conducted, country experiences were examined comparatively, legislation and current outlook were analysed, a survey was implemented and evaluated, finally quantitative analysis methods were used.
In the study; within the system designed to improve licensed warehousing introduction of a price guarantee system through a pre-determined minimum price, advance payments, policies for warehouse trading receipts in exceptional cases and restructuring of Turkish Grain Board as the operator of all these policies system are suggested. Moreover, the potential impacts of these policy proposals on both farmers’ welfare and public finance were evaluated comparatively.
Key words: Agriculture, licensed warehousing system, Turkish Grain Board,
product receipt, advance payment, price stability, price guarantee, farmer welfare, specialized product exchange.
iii İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET ... i ABSTRACT ... ii İÇİNDEKİLER ... iii TABLOLAR ... vi ŞEKİLLER ... vii GRAFİKLER ... vii KISALTMALAR ... viii GİRİŞ ... 1
1. TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ ... 4
1.1.Lisanslı Depoculuk Sisteminin Tanımı ve İşleyişi ... 4
1.2. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Temel Bileşenleri ... 6
1.3.Lisanslı Depoculuk Sisteminin Faydaları ... 10
1.3.1.Piyasa düzenine yönelik faydaları ... 10
1.3.1.1. Fiyat istikrarının artması ... 10
1.3.1.2. Tarımsal ürün ticaretinde kayıtlılığın artması ... 12
1.3.1.3. Kamu müdahalesine gereksinimin azalması ... 13
1.3.1.4. Vergi mükelleflerinin yükünün azalması ... 14
1.3.1.5. Ürün ihtisas borsalarının kurulmasına destek ... 17
1.3.2. Üreticiye yönelik faydaları ... 19
1.3.2.1. Finansman imkânının artması ... 19
1.3.2.2. Gelir artışı... 19
1.3.3. Sanayici ve tüccarlara yönelik faydaları ... 20
1.3.4. Lisanslı depoculuk sisteminin diğer faydaları ... 21
1.4.Lisanslı Depoculuk Sisteminin Dezavantajları ... 22
2. LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNE İLİŞKİN ÜLKE ÖRNEKLERİ ... 24
2.1.ABD’de Lisanslı Depoculuk Sistemi ... 24
2.2.Avrupa’da Lisanslı Depoculuk Sistemi ... 32
2.2.1. Bulgaristan ... 32
2.2.2. Slovakya ... 34
iv
2.2.4. Polonya ... 36
2.3.Kazakistan’da Lisanslı Depoculuk Sistemi ... 37
2.4.Rusya Federasyonu’nda Lisanslı Depoculuk Sistemi ... 37
2.5.Kanada’da Lisanslı Depoculuk Sistemi ... 40
2.6.Güney Afrika Cumhuriyeti’nde Lisanslı Depoculuk Sistemi ... 41
2.7.Bölüm Değerlendirmesi ... 43
3. TÜRKİYE’DE BUĞDAY PİYASASI VE TMO ... 45
3.1.Türkiye’de Buğday Piyasasının İşleyişi ... 45
3.1.1. Buğday üretim, tüketim ve dış ticareti ... 45
3.1.2. Buğday piyasasında verim, maliyet, fiyat ve destekleme ... 47
3.2.TMO’nun Piyasadaki Rolü ... 59
3.2.1. TMO’nun faaliyetleri ... 59
3.2.2. TMO’nun ürün alım politikası ... 60
3.2.3. TMO’nun mali yapısı ve görev zararı uygulaması ... 65
4. TÜRKİYE’DE LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNİN MEVCUT DURUMU ... 70
4.1. Sistemin İşleyişi ve Mevzuat ... 70
4.1.1. Lisanslı depo işletmelerinin kuruluş ve faaliyet izni koşulları ... 70
4.1.2. Faaliyet izni sonrası işleyiş ... 72
4.1.3. Tazmin fonu ... 74
4.1.4. Ürün ihtisas borsası ve elektronik ürün senedi ... 76
4.2. Mevzuatta Öngörülen Teşvikler ... 83
4.3.Depolama Sonrası Olası Çiftçi Kazanç Durumu ... 87
4.4.Lisanslı Depoculukta Yaşanan Sorunlar ... 95
4.4.1. Lisanslı depo kapasitesinin yetersizliği ... 95
4.4.2. Anket çalışması sonucunda belirlenen sorunlar... 96
4.4.3. Finansman ihtiyacı, fiyat riski ve düşük üretim ölçeği ... 98
4.4.4. TMO-TOBB-LİDAŞ şirketinin faaliyet sonuçlarının incelenmesinden elde edilen sorunlar ... 100
4.4.5. Diğer sorunlar ... 104
5. TÜRKİYE’DE LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNİN GELİŞMESİNE YÖNELİK POLİTİKA ÖNERİLERİ VE MUHTEMEL SONUÇLARI... 105
5.1. Sistemin Gelişmesine Yönelik Politika Önerileri ... 105
5.1.1. Avans ödemesi ... 105
v
5.1.3. TMO’nun yeniden yapılandırılması ... 118
5.2.Sistemi Destekleyecek Diğer Öneriler ... 123
5.3. Politika Önerilerinin Muhtemel Sonuçları ... 124
5.3.1. Hububat piyasası üzerindeki sonuçları ... 124
5.3.1.1. Fiyat istikrarına etkisi ... 124
5.3.1.2. Gelir paylaşımına etkisi ... 126
5.3.2. TMO üzerindeki sonuçları ... 127
5.3.2.1. Maliyet azalışı ... 128
5.3.2.2. Sistemin getireceği ilave maliyetler ... 128
5.3.2.3. Sistemin sağlayacağı ilave gelir ... 131
5.3.3. Kamu maliyesi açısından sonuçları ... 133
5.3.3.1. Mevcut teşviklerin etkisi ... 133
5.3.3.2. Politika önerileri ve toplam etki ... 134
5.3.3.3. Duyarlılık analizi ... 135
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ... 138
EKLER ... 146
KAYNAKLAR ... 162
vi
TABLOLAR
Sayfa No
Tablo 2.1. Kredi Kazancı ve Kredi Açığı Ödemesi Örneği ... 31
Tablo 3.1. Buğday Ürün Denge Tablosu ... 46
Tablo 3.2. Dünya ve Başlıca Üretici Ülkelerde Buğday Verimi... 48
Tablo 3.3. Türkiye’de 2007-2014 Döneminde Girdi Fiyatları ve Artış Oranları... 49
Tablo 3.4. Ürün ve Girdi Fiyatlarının Enflasyonla Karşılaştırılması ... 50
Tablo 3.5. Buğday Girdi Pariteleri ... 53
Tablo 3.6. 2011-2015 Dönemi TMO’nun Buğday Stok, Alım ve Satış Bilgileri ... 63
Tablo 3.7. 2003-2015 Dönemi Karşılaştırmalı Buğday Verileri... 64
Tablo 3.8. 2010-2014 Dönemi TMO’nun Kârlılık Durumu ... 65
Tablo 4.1. 2010-2015 Dönemi Faiz Maliyeti Dâhil Kazanç Tutarı ve Değişim Oranı ... 90
Tablo 4.2. 2010-2015 Dönemi Faiz Maliyeti Hariç Kazanç Tutarı ve Değişim Oranı ... 91
Tablo 4.3. Mevcut Teşviklerin Sağladığı Avantajlar ve Depolama Maliyetleri ... 93
Tablo 4.4. 2012-2015 Dönemi TMO-TOBB LİDAŞ Faaliyet Sonuçları ... 101
Tablo 5.1. Avans Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi ... 111
Tablo 5.2. Fiyat Garantisi Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TR2 Batı Marmara Bölgesi) ... 116
Tablo 5.3. Fiyat Garantisi Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TR7 Orta Anadolu Bölgesi) ... 117
Tablo 5.4. Avans ve Fiyat Garantisi Politika Maliyetleri ... 130
Tablo 5.5. Lisanslı Depoların Kapasite Kullanım Oranı Simülasyonu ... 132
Tablo 5.6. TMO-TOBB LİDAŞ Kâr Öngörüsü ... 132
Tablo 5.7. Mevcut Teşviklerin Kamu Maliyesine Muhtemel Etkileri ... 134
Tablo 5.8. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Kamu Maliyesine Toplam Etkisi ... 135
vii
ŞEKİLLER
Sayfa No
Şekil 1.1. Çok Kısa Dönemde Tarımsal Ürün Arz Eğrileri ... 11
Şekil 4.1. Lisanslı Depoculuk Sisteminin İşleyiş Şeması ... 81
GRAFİKLER Grafik 3.1. Türkiye Buğday İthalatı ile Buğday ve Buğday Karşılığı Mamul Madde İhracatı Karşılaştırması ... 47
Grafik 3.2. Dünya ve Türkiye Gübre Fiyat Karşılaştırması ... 51
Grafik 3.3. AB, ABD ve Türkiye Mazot Fiyatları Karşılaştırması ... 52
Grafik 3.4. Dünya ve Türkiye Buğday Fiyatları Karşılaştırması ... 52
Grafik 5.1. Anket Sonuçlarına Göre Hasat Dönemi Finansman İhtiyacı ve Depolanan Ürünün Üretim Miktarı İçerisindeki Payı ... 105
Grafik 5.2. Polatlı Ticaret Borsası Anadolu Kırmızı Sert Buğday Fiyat Dalgalanmaları ... 125
viii
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
AB (28) : Avrupa Birliğini Oluşturan 28 Ülke
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
a.g.e : Adı geçen eser
ARC : Tarımsal Risklerden Koruma (Agriculture Risk Coverage)
ark. : Arkadaşları
AKS Buğdayı : Anadolu Kırmızı Sert Ekmeklik Buğday
CCC : Amerika Birleşik Devletleri Ürün Kredi Kurumu (United
States Commodity Credit Corporation)
CBOT : Chicago Ticaret Borsası (Chicago Board of Trade)
ÇEF : Çiftçinin Eline Geçen Fiyat
ÇKS : Çiftçi Kayıt Sistemi
DİBS : Hazine Devlet İç Borçlanma Senetleri
DİR : Dâhilde İşleme Rejimi
DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü
EBRD : Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for
Reconstruction and Development )
Elüs : Elektronik Ürün Senedi
MKK : Merkezi Kayıt Kuruluşu
FAO : Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (Food and
Agriculture Organization of the United Nations)
Fon : Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu
GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla
GTB : Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
GTHB : Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
haz. : Hazırlayan
İİBS : İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırması
İDT : İktisadi Devlet Teşekkülü
KDV : Katma Değer Vergisi
KHK : Kanun Hükmünde Kararname
OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for
Economic Co-operation and Development)
ix
SAFEX : Güney Afrika Vadeli İşlemler Borsası (The South African
Futures Exchange)
SFMR : Slovakya - Piyasa Regülasyonu için Devlet Fonu (Slovakia -
State Fund for Market Regulation)
Takasbank : Takasbank İstanbul Takas ve Saklama A.Ş.
TMO : Toprak Mahsulleri Ofisi
TMO-TOBB LİDAŞ : TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk San. ve Tic. A.Ş.
TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi
TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu
TZOB : Türkiye Ziraat Odaları Birliği
USAID : ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (United States Agency
for International Development)
USDA : Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı (United States
Department of Agriculture)
Yİ-ÜFE : Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi
vb. : ve benzeri
1
GİRİŞ
Tarımsal ürünler temel besin maddeleri olmalarının yanında ekonomiye yaptıkları katkılar açısından da önem arz etmektedir. Bu öneme binaen tarımsal üretimi gerçekleştiren ve esas itibarıyla katma değerin ana kaynağını oluşturan çiftçilerin refah düzeylerinin artırılması üretimin sürdürülebilirliği açısından kaçınılmaz bir husus olarak ortaya çıkmaktadır.
Hububat piyasasında hasat dönemlerinde artan arza bağlı olarak gerçekleşen ürün fiyat düşüşleri, ürün depolama imkânı bulunmayan ve finansman ihtiyacı içerisinde olan üreticileri olumsuz etkilemektedir. Hükümetler bu durumun üreticiler üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla hasat dönemlerinde müdahale alım politikalarıyla üreticileri aşırı fiyat düşüşlerine karşı korumaktadır. Ancak bu koruma bütçe kısıtları dâhilinde gerçekleştirilmekte olup piyasaya doğrudan müdahaleyi gerektirmekte ve müdahale alımları sonucunda oluşan görev zararı ödemeleri kamu açısından ciddi maliyetlere neden olabilmektedir. Mevcut durumda piyasada düşük olan arz esnekliğinin artırılması durumunda piyasa bozucu etkiye de sahip olan müdahale alım politikalarına gerek kalmayacaktır. Piyasada arz esnekliğinin düşük olması durumu, üreticilerin hasat dönemlerinde ürün depolama ve finansmana erişim imkânlarının yetersizliğiyle ilişkilidir. Yeterli depolama ve finansman imkânı, üreticilerin arz esnekliğini artırarak hasat sonrası fiyat yükselişlerinden yararlanılmasını sağlayabilecektir. Üreticinin ürününü hasat döneminde satması, hasat sonrasındaki fiyat artışlarından üreticiler yerine ürünü depolama imkânı olan diğer kesimlerin kazançlı çıkmasına neden olmaktadır. Bu durum üretici gelirlerinin düşük gerçekleşmesinin temel nedenlerinden birini oluşturmaktadır.
Bunun yanı sıra Türkiye’de üretim maliyetlerinin yüksekliği ve düşük verimlilik nedeniyle çiftçi gelirleri de düşük gerçekleşmektedir. Bu itibarla devlet, müdahale alımlarının dışında çiftçi refahını artırmak amacıyla tarım sektörünü çeşitli araçlarla desteklemektedir. Maliyetleri bütçe kısıtları dâhilinde karşılanan müdahale alımları, mazot, gübre, prim (fark ödemeleri), sertifikalı tohum ve toprak analizi gibi destekleme araçları bazı önemli etkilere sahip olmakla birlikte sürdürülebilir çiftçi refahına ve sektörün sorunlarına çözüm bulma konusunda yetersiz kalmaktadır. Bu
2
nedenle çiftçilerin refahını artıracak daha yapısal bir politikaya ihtiyaç bulunmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) uzun yıllardır uygulanan ve piyasa sisteminin etkin bir şekilde işlemesine katkı sunan lisanslı depoculuk sistemi son yıllarda birçok ülkede yapısal çözümler getirmesi dolayısıyla bir politika seçeneği olarak uygulanmaya başlamıştır. Lisanslı depoculuk sistemi, tarım ürünleri ticaretinin serbest piyasa koşullarında borsalarda yapılabildiği bir ortamda, çiftçiye depolama ve finansman imkânı sunarak hasat dönemlerinde çiftçilerin ürünlerini düşük fiyatlar yerine hasat sonrası daha yüksek fiyatlardan satarak daha yüksek kazanç elde etmelerine olanak sağlayan, ürünün kaliteye göre fiyatlandığı piyasa yapısının oluşmasını tesis etmektedir. Böylece sürdürülebilir çiftçi refahı da piyasa koşullarında sağlanabilmektedir.
Türkiye’de lisanslı depoculuk faaliyetleri 17 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunuyla başlamıştır. Yasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren lisanslı depoculuk sisteminin Türkiye’de yerleşmesi için gelir ve kurumlar vergisi, katma değer vergisi (KDV), damga vergisi istisnaları; kira desteği ve lisanslı depoculuk yatırımı yapan şirketlere yatırım desteği olmak üzere çok sayıda teşvik getirilmiştir. Bununla birlikte, gelinen noktada Türkiye’de lisanslı depoculuğa ilişkin kaydedilen ilerleme istenilen düzeyin çok altında kalmıştır.
Bu itibarla çalışmada temel olarak; lisanslı depoculuğun Türkiye’de gelişmesini engelleyen sorunlar irdelenmiş ve buradan hareketle söz konusu sorunların giderilmesine yönelik politika önerileri sunulmak suretiyle lisanslı depoculuğun Türkiye’de etkin bir şekilde işleyebilmesi için yeni ve kapsamlı bir sistem önerisi getirilmiştir.
Çalışma kapsamında literatür taraması, lisanslı depoculuk sistemine dair ülke örneklerinin incelenmesi, ülkemizde uygulanan mevzuat ve mevcut sistemin değerlendirilmesi yapılmış; hububat piyasasında önemli bir paya sahip olan buğdaya ilişkin uygulanan politikalar ve önemli göstergeler karşılaştırmalı bir yaklaşımla ele alınmış, üretici gözüyle sorun ve ihtiyaçların yanı sıra piyasadaki üretici
2
nedenle çiftçilerin refahını artıracak daha yapısal bir politikaya ihtiyaç bulunmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) uzun yıllardır uygulanan ve piyasa sisteminin etkin bir şekilde işlemesine katkı sunan lisanslı depoculuk sistemi son yıllarda birçok ülkede yapısal çözümler getirmesi dolayısıyla bir politika seçeneği olarak uygulanmaya başlamıştır. Lisanslı depoculuk sistemi, tarım ürünleri ticaretinin serbest piyasa koşullarında borsalarda yapılabildiği bir ortamda, çiftçiye depolama ve finansman imkânı sunarak hasat dönemlerinde çiftçilerin ürünlerini düşük fiyatlar yerine hasat sonrası daha yüksek fiyatlardan satarak daha yüksek kazanç elde etmelerine olanak sağlayan, ürünün kaliteye göre fiyatlandığı piyasa yapısının oluşmasını tesis etmektedir. Böylece sürdürülebilir çiftçi refahı da piyasa koşullarında sağlanabilmektedir.
Türkiye’de lisanslı depoculuk faaliyetleri 17 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunuyla başlamıştır. Yasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren lisanslı depoculuk sisteminin Türkiye’de yerleşmesi için gelir ve kurumlar vergisi, katma değer vergisi (KDV), damga vergisi istisnaları; kira desteği ve lisanslı depoculuk yatırımı yapan şirketlere yatırım desteği olmak üzere çok sayıda teşvik getirilmiştir. Bununla birlikte, gelinen noktada Türkiye’de lisanslı depoculuğa ilişkin kaydedilen ilerleme istenilen düzeyin çok altında kalmıştır.
Bu itibarla çalışmada temel olarak; lisanslı depoculuğun Türkiye’de gelişmesini engelleyen sorunlar irdelenmiş ve buradan hareketle söz konusu sorunların giderilmesine yönelik politika önerileri sunulmak suretiyle lisanslı depoculuğun Türkiye’de etkin bir şekilde işleyebilmesi için yeni ve kapsamlı bir sistem önerisi getirilmiştir.
Çalışma kapsamında literatür taraması, lisanslı depoculuk sistemine dair ülke örneklerinin incelenmesi, ülkemizde uygulanan mevzuat ve mevcut sistemin değerlendirilmesi yapılmış; hububat piyasasında önemli bir paya sahip olan buğdaya ilişkin uygulanan politikalar ve önemli göstergeler karşılaştırmalı bir yaklaşımla ele alınmış, üretici gözüyle sorun ve ihtiyaçların yanı sıra piyasadaki üretici
3
davranışlarının arkasındaki etkenlerin de tespit edilmesine katkı sağlayacağından hareketle, farklı bölge ve üretim hacmindeki 593 buğday üreticisine uygulanan bir anket çalışması yapılmış ve sonuçları analiz edilerek gerekli katkı elde edilmiştir.
Çalışmanın birinci bölümünde lisanslı depoculuk sistemi ve sistemin işleyişi, bileşenleri, piyasa düzeni ile üretici ve diğer kesimlere getireceği kazançlar teorik bir çerçevede ele alınmıştır.
Çalışmanın ikinci bölümünde başta ABD olmak üzere, Avrupa Birliği’nde (AB) lisanslı depoculuğun uygulandığı Bulgaristan, Slovakya, Macaristan, Polonya ile Kazakistan, Rusya Federasyonu, Kanada ve Güney Afrika Cumhuriyeti’ndeki lisanslı depoculuk uygulamaları incelenmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde Türkiye’de hububat üretiminde önemli bir paya sahip olan buğday piyasasının işleyişi ve mevcut yapısı ortaya konulmuş; buğday piyasasında verim, fiyat, maliyet ve desteklemeye ilişkin detaylı analizler yapılmıştır. Ayrıca bu bölümde hububat piyasasına ciddi etkileri olan TMO’nun faaliyetleri, alım politikası, mali yapısı ve görev zararı durumu detaylı bir şekilde incelenmiştir.
Çalışmanın dördüncü bölümünde, Türkiye’de lisanslı depoculuk sisteminin işleyişi, mevzuatta öngörülen teşvikler, anket sonuçları ve piyasa yapısı dikkate alınarak sistemin mevcut durumu ve yaşanan sorunlar ele alınmış; ayrıca mevcut durumda ürünün depolanması sonucunda oluşması muhtemel kayıp ve kazançlar çiftçi açısından değerlendirilmiştir.
Çalışmanın beşinci bölümünde ise çalışma kapsamında yapılan analizlerden yararlanılarak lisanslı depoculuk sisteminin Türkiye’de gelişmesi için kurgulanan yeni bir sistem temelinde politika önerileri sunulmuştur. Bu bölümde son olarak, politika önerilerinin uygulanması sonrasında hububat piyasasında oluşması muhtemel durum, politika önerilerinin etkileri ve kamu maliyesi açısından muhtemel sonuçlar değerlendirilmiştir.
4
1. TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ
Tarım ürünlerinde sürdürülebilir üretim kadar üretilen ürünlerin sağlıklı koşullarda saklanması da önem arz etmektedir. Üretimin birkaç ayda yoğunlaşması ve tüketimin bütün bir yıla yayılması ise ürünlerin depolanması ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Piyasanın yapısından kaynaklı bu ihtiyaç, tarım ürünlerinin depolanması için yaygın bir sistem oluşturan, depolanan ürünlerin sınıf ve kalitesini koruyarak ticaretini kolaylaştıran lisanslı depoculuk sisteminin uygulanmasıyla giderilebilmektedir. Ürünlerin sınıf ve kalitesinin korunarak muhafaza edilmesi, ürün ticaretinin bütün bir yıla yayılarak yapılmasını dolayısıyla arzın da zamana yayılmasını sağlamaktadır.
Depolamaya uygun nitelikteki buğday, arpa, çavdar, mısır, çeltik gibi hububat ürünleri; nohut, mercimek, fasulye gibi baklagiller; soya, yer fıstığı, ayçiçeği gibi yağlı tohumlar; pamuk, fındık, zeytin, zeytinyağı, kuru kayısı, bitkisel yağlar, şeker gibi standardize edilebilen temel ve işlenmiş tarım ürünleri lisanslı depolarda depolanabilmektedir. Bu yönüyle lisanslı depoculuk sisteminin tarım sektöründe çok geniş bir uygulama alanı bulunmaktadır.
Bu doğrultuda, tarım ürünleri piyasasına getirdiği çözümler bakımından modern ve uygulanabilir bir yaklaşım olarak ön plana çıkan lisanslı depoculuk sistemi aşağıda detaylı bir şekilde anlatılacaktır.
1.1. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Tanımı ve İşleyişi
Lisanslı depoculuk sistemi; depolamaya uygun nitelikte ve standardize edilebilmesi mümkün olan tarım ürünlerinin sınıf ve kalitesinin yetkili sınıflandırıcı olarak isimlendirilen laboratuvarlarca belirlenmesini, modern altyapıya sahip sağlıklı ortamlarda depolanmasını, bu ürünlerin ticaretinin ürünün mülkiyetini temsil eden ürün senetleri vasıtasıyla; uluslararası alanda da faaliyet gösterebilecek nitelikteki ürün ihtisas borsasında yapılmasını öngören, çiftçilere depolama karşılığında elde ettikleri senetleri teminat göstererek finansman imkânı getiren, piyasalarda fiyat
istikrarına ve ekonomide kayıt dışılığın azaltılmasına katkı sağlayan bir sistemdir.1
1 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015.
5
Lisanslı depoculuk sistemi genel olarak şu şekilde işlemektedir:
Önce üreticiler lisanslı depolara ürünlerini teslim etmektedir. Daha sonra teslimi yapılan ürünler, lisanslı depoculuk şirketlerinde belirli tartım ve analiz işlemleri yapıldıktan sonra bu ürünlerin karşılığı olarak üreticilere ürün sahipliğini temsil eden elektronik veya yazılı bir ürün senedi verilmektedir. Ürünün adını, miktarını, kalitesini vb. bilgileri içeren bu senetler, ürün borsalarında el değiştirebilmekte, ciro edilebilmekte ve teminat karşılığı kredilendirme işlemlerinde kullanılabilmektedir. Üreticiler, ürünlerini lisanslı depolarda muhafaza edebilme karşılığında belirli bir kira maliyetine katlanmaktadır. Üreticiler aldıkları ürün senetlerini teminat göstererek ve belirli bir finansman maliyetine katlanarak bankalardan kredi kullanabilmektedir. Kullandıkları krediyle finansman ihtiyacını karşılayan üreticiler, fiyatların kendini tatmin ettiği seviyeye gelmesi neticesinde ürün senedini satabilmekte ve ürününü pazarlayabilmektedir. Bu sistemle depolama imkânına sahip olmayan üreticiler hasat döneminde ürünlerini hemen satmak zorunda kalmamakta, dolayısıyla ürünlerinin arz esnekliklerini artırmaktadırlar. Ürün senetleri depodan herhangi bir zamanda belirli bir miktar ve kalitede malı geri çekme hakkını sağlamaktadır. Lisanslı depo işleticisi depolanan malın güvenliğini ve kalitesini garanti etmekle yükümlüdür ve bu yükümlülüklerinin karşılığında üreticiden belirli bir miktarda kira geliri elde etmektedir.
Ürün senetleri, ilk olarak depolanmış ürün değeri üzerinden borçlanma imkânı sağlayan bir bankaya transfer edilebilir. Bu durumda ürün senedi bankaya rehin bırakılmakta ve karşılığında kredi kullanılmaktadır. Vade sonunda, üretici daha sonra ya bankaya doğrudan ödeme yapan bir alıcıya ürününü satabilir ya da kendisi kredi tutarını bankaya ödeyerek ürününü elden çıkarabilir. Üretici banka ile yaptığı bu işlem karşılığında belirli bir faiz giderine katlanacaktır.
Senede eşdeğer tutarın bankaya ödenmesi durumunda, bankalar işlemin özelliğine bağlı olarak ya alıcıya ya da satıcıya ürün senetlerini göndermekte, depolara ürün senetleri ibraz edilmekte ve ürün serbest bırakılmaktadır. Kredi
6
temerrüdü durumunda banka, depolanan ürünü teslim almak ve satmak için elindeki
ürün senetlerini kullanabilir.2
İkinci olarak; ürün senedi üretici tarafından borsada satışa sunulabilir ve son
seçenek olarak ise üretici ürününü pazarlık ederek lisanslı depoya satabilir.3
Lisanslı depoculuğun, depoculuktan ayrılan yönünü lisans sistemi oluşturmaktadır. Lisanslı depoculuk için alınan lisans, tarım ürünlerinin depolanabilmesi için kurulan birimlerin ve bu birimler tarafından gerçekleştirilecek ticari işlemlerin devlet tarafından belirlenen mevzuata uygun olduğu ve bu işlemlere
izin verildiği anlamına gelmektedir.4
Lisans izni için mevzuatta belirtilen şartların taşınması önem arz etmektedir. Lisanslı depolarda ürünlerin kalite ve miktara göre sınıflandırılarak güvenli bir şekilde depolanması amaçlanmaktadır. Bu nedenle mevzuatın öngördüğü kriterleri sağlayamayan depo şirketlerine lisans verilmemektedir. Çünkü mevzuatta öngörülen standartlar sağlanmadan yapılan depolama, depolanan ürünün sınıf ve kalitesinin korunmasını temin edemeyerek sistemin sağlıklı işlemesini engelleyecektir. Bu durumda, ürün senedini elinde bulunduranlar aynı kalitede ürün elde edemeyecek ve fiyatlama sistemi bozulacaktır. Yasal düzenlemelerin getirdiği kriterler sayesinde ürün senedi sahibi, senede bağlı ürünün miktar ve kalitesinde eşdeğer ürünü elde edebilmekte ve kaliteye göre fiyatlama oluşabilmektedir.
Bunlarla birlikte, lisanslı depo işleticileri lisans koşulu olarak işletme tesisleri ve lisanslı depoculuk faaliyeti kapsamında depoladığı ürünler için rizikolara karşı sigorta yaptırmak zorundadır. Bu çerçevede, ürün senedi sahiplerinin sigorta kapsamında oluşacak zararları karşılanabilmektedir.
1.2. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Temel Bileşenleri
Etkin işleyen bir lisanslı depoculuk sisteminin bazı ön şartları bulunmaktadır. Bunlar depo endüstrisi, uygun bir yasal ve düzenleyici çerçeve, denetleme, gözetim ve lisanslama, performans garantisi ve sigorta ile finansman imkânı ve güvendir.
2 Höllinger at al, 2009: 16 3 Karabaş ve Gürler, 2010:198 4 DOĞAKA, 2014:10
7
Depo endüstrisi: Çiftçiler spot piyasalarda5 daralmalar gerçekleştiği ve dolayısıyla ürün fiyatlarında yükselmeler olduğunda daha yüksek fiyatlardan ürünlerini piyasaya sürmek için ürünlerini depolamaktadır. Lisanslı depoculuk sisteminin işlemesi için veri bir depo kapasitesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu durum özel sektör açısından bu alana yatırım yapılmasını gerektirmektedir. Hukuki ve teknik altyapının yetersizliği gibi lisanslı depoculuk sisteminin işleyişine yönelik
aksaklıkların varlığı lisanslı depo yatırımlarının gerçekleştirilmesini
güçleştirebilecektir. Bu durum ise sistemin işleyişi için gerekli olan ön şartlardan birinin oluşmamasına neden olacaktır.
Uygulamada, depo kapasitesinin gelişmesinin önünde iki önemli kısıt vardır. İlk olarak hükümet tarafından ürüne ilişkin sabit bir fiyat veya dar fiyat bantları belirlenmesi suretiyle yapılan müdahaleler üreticilerin ürünlerini özel depolarda depolaması için teşvikleri azaltabilmekte ve özel teşebbüsü dışlayabilmektedir. Fiyat artışlarının sınırlı olması üreticilerin ürünlerini depolamak suretiyle elde edecekleri kazancı düşürmektedir. İkinci olarak, yüksek finansman maliyetleri çiftçi ve tüccar
açısından depolamayı cazip olmaktan çıkarmaktadır.6 Bunların sonucunda lisanslı
depoculuk sisteminin gelişmesinde bir ön şart olan lisanslı depolamaya uygun depolama kapasitesi yetersiz kalmaktadır.
Uygun bir yasal ve düzenleyici çerçevenin oluşturulması: Lisanslı
depoculuk sisteminin etkin işlemesi için sisteme ilişkin yasal çerçeve oluşturulmuş olmalıdır. Yasal düzenlemeyle sistemde bulunan banka, çiftçi, depo sahibi ve borsa gibi her bir paydaşın rolü, hak, görev ve sorumlukları açıkça belirlenmeli, hukuki güvence altına alınmalıdır. Ürün senetlerinin teslimi, mülkiyeti ve ciro edilmesi ile lisanslı depolarda yer alan ürünlerin serbest bırakılması hususları; lisanslı depoların gözetim ve denetimleri, lisanslı depo işleticilerinin iflası ile mudilerin temerrüdü ve iflası durumlarına ilişkin yasal ve düzenleyici çerçeve, dolandırıcılığa karşı depo senetlerinin korunması ve teminat gibi konular mevzuatta açıkça belirlenmelidir.
5 Spot piyasalar, belli miktarda bir mal veya kıymetin ve bunların karşılığı olan paranın işlemin ardından takas günü el değiştirdiği piyasalardır.
6 Varangis and Larson, How Warehouse Receipts Help Commodity Trading and Financing. p.123. 17 Haziran 2015.
<https://agriskmanagementforum.org/sites/agriskmanagementforum.org/files/Documents/How%20wa rehouse%20receipts%20help%20commodity%20trading%20and%20finance.pdf>
8
Denetleme, gözetim ve lisanslama: Lisanslı depoların kontrol ve gözetimini
sağlayan ve iyi işleyen bir mekanizma depo senetlerinin teminat olarak kabul edilebilmesine yardım etmektedir. Bu, lisanslı depoların denetlenmesi ve lisans verme yetkisiyle sorumlu hükümetin düzenleyici bir kurum tesis etmesi yoluyla başarılabilir. Lisanslı depolar düzenleyici kuruluşlar tarafından izlenmenin
gerektirdiği yüksek seviyede teknik ve finansal performans sağlamak zorundadır.7
Aksi takdirde bu standart ve şartları taşımayan lisanslı depoların lisansları iptal edilmektedir.
Hükümetler lisanslı depoların temel, finansal ve fiziksel standartları sağlamaları için depo imkânlarını, denetim ve depo lisanslama sistemini geliştirmelidir. Depoların denetimi genellikle Tarım Bakanlığından verilen lisanslı özel sektör temsilcileri tarafından icra edilmektedir. Yerel ve uluslararası şirketler kalite tespitini, derecelendirmesini ve depolanan ürünlerin ticaretini
gerçekleştirmektedir.8
Denetim ve gözetim mekanizmasının icrası, lisanslı depoculuk sisteminin güvenilir bir şekilde işlemesi ve paydaş çıkarlarının korunması açısından önem arz etmektedir. Bu sayede sisteme katılım artabilecektir.
Performans garantisi ve sigorta: Ürün senetlerinin bankalar ve tüccarlar
tarafından kabul edilmesi için lisanslı depoların belirli bir performans garantisini sağlaması gerekmektedir. Bu garantiler ürün senedinde belirlenen ürün miktarı ve kalitesidir. Böyle garantiler olmaksızın çiftçi ve tüccar ürününü depolama konusunda, bankalar ise tarımsal ürün finansmanında teminat olarak ürün senetlerini
kabul etme konusunda isteksiz olacaklardır.9
Sigorta bütün depolar için kritik önemdedir. Depo sahibi deposundaki malların miktar ve kalitesini garanti etmektedir. Ürün senedi yayımlayan her birimin hırsızlık, dolandırıcılık veya personel ihmali gibi risklere karşı mudi ve bankayı
7 Höllinger at al, 2009:9
8 Varangis and Larson, How Warehouse Receipts Help Commodity Trading and Financing. p.124. 17 Haziran 2015.
<https://agriskmanagementforum.org/sites/agriskmanagementforum.org/files/Documents/How%20wa rehouse%20receipts%20help%20commodity%20trading%20and%20finance.pdf>
9
korumak için tazminat sigortası olması gerekmektedir. Bankaların depo sahibi tarafından sağlanan sigorta teminatı limitlerinin onlara yeterli düzeyde teminat
sağladığını doğrulamaları gerekmektedir.10
Finansman imkânı ve güven: İyi işleyen bir lisanslı depoculuk sistemi
düşük maliyetli finansmana geniş çaplı erişim sağlamakta ve ayrıca teminata bağlanmış finansmanlar da riskleri ve işlem maliyetlerini azaltma potansiyeli oluşturmaktadır. Bununla birlikte, finansörler ve piyasadaki paydaşlar arasındaki güveni tesis etmek, entegrasyonu korumak için yasal ve kurumsal çevrenin oluşturulması gerekmektedir. Çünkü finansal kurumlar lisanslı depoculuk sistemine yüksek derecede güven duyarlarsa ürün senetleri karşılığında kredi
kullandırabilecekler ve faiz oranları düşebilecektir.11
Sistemin işlemesi açısından bir diğer önemli unsur çiftçilerdir. Çiftçilerin lisanslı depoculuk sistemi hakkındaki tereddütleri ve güvensizlikleri sistemin işleyişini sekteye uğratabilecektir. Bütün paydaşların hak ve yükümlülüklerinin açıkça belirlendiği yasal bir çerçevenin oluşturulması, düzenleyici ve denetleyici mekanizmalar tesis edilmesi güven unsurunun yerleşmesi için tek başına yeterli olmayabilecektir. Bunun yanı sıra paydaşların elde edeceği kazançlar bakımından da sistemin tatmin edici olması gerekmektedir. Örneğin çiftçilerin hakları mevzuat düzenlemeleri ile güvence altına alınmış olabilir ancak çiftçi açısından kazanç getirmiyorsa sistem yaygınlaşamayacaktır. Sistemin inşasında bu unsurların birlikte düşünülmesi ve paydaşlar için çeşitli açılardan güvenin tesis edilmesi önem arz etmektedir.
Lisanslı depoculuk sistemi, özel depolama ve finansman için sağlanan teşvikleri koruyan politika ortamı ile istikrarlı ve öngörülebilir bir piyasayı gerektirmektedir. Sisteme güveni sağlamak için hükümetler ağır pazar müdahaleleri
ile geçici ve düzensiz politika önerilerinden kaçınmalıdır.12
10 Höllinger at al, 2009:9 11 a.g.e.:8
10
1.3. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Faydaları 1.3.1. Piyasa düzenine yönelik faydaları 1.3.1.1. Fiyat istikrarının artması
Üreticilerin büyük çoğunluğunun ürünü depolama imkânının olmaması ve finansman ihtiyacı nedeniyle hububat piyasasında arzın, üretimin yapıldığı birkaç ayda yoğunlaşması ve talebin bütün bir yıla yayılması sonucunda piyasada üretici açısından sağlıklı fiyat oluşumuna yönelik riskler artmaktadır. Özellikle arz ve talep esnekliklerinin düşük olmasına bağlı olarak hububat fiyatlarında önemli dalgalanmalar ortaya çıkabilmektedir. Bu dalgalanmalar ise piyasada fiyat istikrarsızlıklarına neden olabilmektedir.
Ürünün hasat edilmesinden sonra yeni hasadın elde edilmesine kadar geçen süre çok kısa dönemdir. Bu dönemde, piyasada arzın yapısı tarımsal ürünün stoklanabilirliğine göre farklılık göstermektedir. Stoklanamayan tarımsal ürünlerin çok kısa dönemde (piyasa dönemi) arz eğrileri, Şekil 1.1 (a)’da gösterildiği gibi esnekliği sıfır olan bir doğru şeklindedir. Bu şekil ayrıca depo imkânı bulunmaması nedeniyle depolanamayan ürünlerin hasat dönemindeki arz durumunu da göstermektedir. Böylece buradaki çok kısa dönem hasat dönemini ifade etmektedir. Eğer talep beklenenden fazla ve bu nedenle fiyatlar yüksekse arz edilecek miktarı
artırmak için bir üretim dönemi beklemek gerekecektir.13
Ürünün stoklanabilmesinin mümkün olduğu durumda, hasat edilen ürünün tümü piyasaya arz edilmemektedir. Piyasada fiyat yükseldikçe stoktan arz edilen miktar artmakta ve üreticinin ürününü satmak isteyeceği minimum fiyat seviyesi aşılırsa üretici ürününün tümünü arz edebilmektedir. Şekil 1.1 (b)’de, bu durum ifade
edilmektedir. Hasat miktarı M1 kadarken üreticiler ürünlerinin bir kısmını fiyat
seviyesi F1’e yükselene kadar piyasaya arz etmeyecekler ve stokta tutabileceklerdir.
Fiyat seviyesi F1’in üzerine çıktığında tüm ürünlerini satmaya razı olacaklardır.14
13 Dinler, 2014:216 14 a.g.e.: 216-217
11
Şekil 1.1. Çok Kısa Dönemde Tarımsal Ürün Arz Eğrileri
a) Stoklanamayan Ürünler b) Stoklanabilen Ürünler
F F e = 0 e = 0 F1 e > 0 M M M1 M1 Kaynak: Dinler, 2014:216-217
Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi sonucunda üreticiler, ürünlerini hasat döneminde satmak zorunda kalmayacaklardır. Ürünlerini, güvenilir ve ulaşımın kolay olduğu lisanslı depolarda depolama imkânına kavuşan üreticiler hububat fiyatlarının kendilerini tatmin edecek seviyelere ulaşmasıyla birlikte ürünlerini satacaklar ve böylece düşük fiyatlara katlanmayacaklardır. Buradan anlaşılacağı üzere lisanslı depoculuk sisteminin yaygınlaşması üreticiye arz esnekliği sağlamaktadır. Bu esneklik ise artan ve/veya azalan ani talep hareketleri karşısında fiyatların aşağı ve yukarı yönlü aşırı hareketini önleyecektir. Bu durum, hububat piyasasında fiyat istikrarını da beraberinde getirecektir.
Üreticiler, lisanslı depoculuk yoluyla satışlarını zamana yayarak daha yüksek fiyattan satabilme potansiyeline sahip olmaktadırlar. Ancak bunun için lisanslı depoculuk sisteminin daha yaygın bir hale gelmesi ve daha fazla ürünün depolanabilmesinin yanı sıra devlet müdahaleleri, yurt dışından daha ucuz ürünün yurt içine girmesi gibi olağandışı durumların da meydana gelmemesi gerekmektedir. Ayrıca, yüksek fiyatlı satış imkânı lisanslı depoculuğun her zaman üreticiye daha
12
yüksek bir kazanç getireceğini garanti etmemektedir.15 Bu sistemde daha yüksek
kazanç için depolama ve finansman maliyetlerinin fiyat artışı kaynaklı kazançtan daha düşük olması gerekmektedir.
Tüm bunlarla birlikte üreticiler, ürün senetlerinin vadeli işlem16 borsalarında
işlem görmesiyle kendilerini fiyat riskleri ve belirsizliklerine karşı daha sağlam bir şekilde koruyabileceklerdir.
1.3.1.2. Tarımsal ürün ticaretinde kayıtlılığın artması
Lisanslı depoculuk sistemi tarım ürünlerinin belirli kalite ve standartlara göre depolanabilmesi imkânını sunmaktadır. Sistem sayesinde tarım ürünleri ticareti kayıt
altına alınabilecek ve kayıt dışılığın önüne geçilebilecektir.17 Lisanslı depoculuk
sisteminin paydaşlara getirdiği kazançlar düşünüldüğünde, sistemin yaygınlaşmasıyla birlikte, lisanslı depolarda işlem gören ürün miktarı yükselecek ve bu ürünler kalite ve miktarına göre sınıflandırılarak kayıt altına alınabilecektir. Ürün senetlerinin borsada işlem görmesi de ticari işlemler açısından kayıt dışılığın önüne geçilmesinde önemli bir etken olacaktır.
Lisanslı depolar aracılığıyla depolanan ürünlerin kayıt altında olması ve ürün senetlerinin piyasalarda işlem görmesi, hükümetlere ürünle ilgili fiziksel envanter
niteliğinde bir bilgi de sunmaktadır.18 Ayrıca bu durum, üretim miktarı ve kalitesi ile
ilgili sağlıklı bir veri tabanı oluşturulmasını ve daha etkin tarım politikalarının
belirlenmesini sağlayabilmektedir.19
Ayrıca, üretilen ve pazarlanan bu ürünlere ait işlemlerin kayıt altına alınması sonucunda vergi gelirlerinde artışlar yaşanabilecektir.
15 DOĞAKA, 2014:37
16 Vadeli işlem sözleşmeleri, belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malı, kıymetli madeni, finansal göstergeyi sermaye piyasası aracını ya da dövizi alma ya da satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir.
17 DOĞAKA, 2014:11 18 a.g.e.:35
13
1.3.1.3. Kamu müdahalesine gereksinimin azalması
Hükümetler, ürün fiyatlarında istikrarsızlığı azaltma, çiftçilerin düşük olan gelirlerini iyileştirme, tarımsal üretimi ülke çıkarları açısından yönlendirme,
tüketicilerin menfaatlerini koruma vb. nedenlerle piyasaya müdahale etmektedir.20
Tarımsal ürün fiyatları, tarım dışı sektör ürünleri fiyatlarına göre daha istikrarsız bir görünüm sergilemektedir. Tarımsal fiyatlarda istikrarsızlık toplumun tüm kesimlerini etkilemektedir. Bu istikrarsızlık, tüketicileri refah, tüccarları kârlılık,
çiftçileri geçim ve toplumun tümünü gıda güvenliği açısından etkilemektedir.21
Yıllık ve mevsimlik bazda önemli düzeylerde gerçekleşen fiyat dalgalanmalarının, çiftçi refahı ve tarım sektörünün gelişmesi üzerindeki olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak için hükümetler, piyasaya müdahalelerde
bulunmaktadır.22
Bu müdahalenin temel nedeni olarak tarımsal ürün fiyatlarının tarım dışı sektör ürün fiyatlarına göre düşük kalması ve talebin gelir esnekliğinin düşük olması
neticesinde tarım üreticisinin gelir seviyesinin düşük gerçekleşmesi gösterilebilir.23
Hükümetlerin diğer bir müdahale nedeni, tüketici menfaatlerinin korunmasıdır. Temel gıda maddelerinin fiyatlarının aşırı yükselmesi özellikle düşük gelirli tüketicileri olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Ancak bu durum bazı durumlarda üreticinin düşük gelirini artırma hedefiyle çelişebilmektedir.
Hükümetler; kalkınma, büyüme, tarımsal arz güvenliği ve döviz girdisi sağlama gibi amaçlarla da piyasaya müdahale edebilmektedir.
Lisanslı depoculuk sisteminin ana amaçlarından birisi, hasat dönemlerinde ürünlerini düşük fiyatlardan satmak zorunda kalan (genellikle düşük gelire sahip olan) üreticinin gelir seviyesini yükseltmektir. Gelişmiş bir lisanslı depoculuk sisteminde üretici depolama imkânına sahip olabilecek ve faydasını maksimum yapacak fiyat seviyesi oluştuğunda ürününü satabilecek ve böylece gelir seviyesini
20 Dinler, 2014:269-274 21 Şahinöz, 2011:256 22 Dinler, 2014:269 23 a.g.e.:272
14
artırabilecektir. Bu açıdan, lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi kamunun piyasaya müdahale sebeplerinden birine olan gereksinimi azaltacaktır.
Hem tüketici hem de üretici açısından olumsuz etkilere neden olan ve aynı zamanda kamunun piyasaya müdahale sebeplerinden bir diğerini oluşturan fiyat istikrarsızlığı da lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesiyle arz esnekliğindeki artışa bağlı olarak azalacaktır. Sistemin gelişmesi vadeli işlem piyasalarının gelişmesini de beraberinde getireceğinden üreticiler fiyat istikrarsızlıklarına karşı borsada kendilerini korumaya alabilecektir. Böylece tüketiciler açısından daha öngörülebilir ve istikrarlı fiyat seviyeleri ortaya çıkabilecektir.
1.3.1.4. Vergi mükelleflerinin yükünün azalması
Hükümetler önceki başlık altında ortaya konulan nedenlere bağlı olarak piyasaya müdahale ederken pek çok politika aracını kullanmaktadır. Devletin tarımsal ürün fiyatlarına doğrudan müdahalesini öngören destekleme fiyat politikası (taban fiyat politikası) ve mali yardım politikası, doğrudan gelir destekleri, girdi destekleri, vergi muafiyetleri, tarımsal kredi olanaklarının artırılması, üretim alanlarının sınırlandırılması ve üreticilerin örgütlenmesinin sağlanması
(kooperatifleşme) bu politika araçları arasında sayılabilir.24
Destekleme fiyat politikası ve mali yardım politikası, farklı müdahale yöntemleriyle üreticilerin düşük fiyat dolayısıyla düşük gelir elde etmesinin önüne geçmeyi amaçlamaktadır. Bu yönüyle bu destekleme politikaları, lisanslı depoculuk sistemiyle benzer amaçlara sahiptir. Bununla birlikte, lisanslı depoculuğun aksine destekleme fiyat ve mali yardım politikaları kamu bütçesinden önemli miktarda transferi gerektirmekte, dolayısıyla vergi mükellefleri üzerinde önemli yükler oluşturmaktadır. Lisanslı depoculuğun gelişmesiyle bu politikalara olan ihtiyacın azalması veya hiç ihtiyaç kalmaması durumunda söz konusu politikaların vergi mükelleflerine olan yükünde de önemli azalmalar meydana gelebilecektir.
Destekleme fiyat politikasında devlet piyasa fiyat seviyesinin üzerinde bir taban fiyat belirleyerek üreticiyi destekleme yoluna gitmektedir. Devletin yetkili kıldığı kurum, belirlenen taban fiyattan kendisine getirilen ürünü almaktadır.
15
Bu politikanın uygulanmasıyla, yurt içi fiyatları ve dünya fiyatları arasındaki farkın artmasından kaynaklanan maliyet tüketiciler tarafından karşılanmakta ve arz fazlası olarak alınan ürünler bütçeye ve dolayısıyla vergi mükelleflerine yük getiren stok maliyetlerini oluşturmaktadır. Devlet, stokların eritilebilmesi için ürünün iç
tüketimini ve ihracatını sübvanse edebilmektedir.25 Her iki sübvansiyon da kamu
bütçesini olumsuz etkilerken ihracatın sübvanse edilmesi ayrıca iç piyasa fiyatlarının düşebileceği seviyeye kadar düşmesini engelleyerek tüketici refahını da olumsuz etkilemektedir.
Mali yardım politikasında ise devlet, piyasada oluşan fiyatlara müdahale etmeden üreticilere taban fiyat politikasında olduğu gibi belirli bir fiyatı garanti eder, fakat alışverişin piyasa fiyatından yapılmasını serbest bırakır. Ürünün piyasa fiyatı, garanti edilen fiyatın altına düşerse, aradaki fark, üreticiye ödenir. Bu ödeme, hem
üreticiye hem de tüketiciye yapılan mali yardım niteliği taşımaktadır.26
Bu sistemde, tüketiciler ve diğer ürün kullanıcıları düşük fiyatlardan ürün elde edebildiklerinden destekleme fiyat politikasına göre bunların refah seviyelerinde artış görülebilmektedir. Ayrıca destekleme fiyatı politikasının aksine mali yardım politikasında devlet stok maliyetine katlanmamaktadır. Mali yardım politikası üreticiye belirli bir gelir garantisi sağladığından üretimi teşvik edebilmektedir.
Temel amacı ürün fiyatlarının düşük olması nedeniyle düşük kalan üretici gelir seviyesini artırmak olan söz konusu destekleme politikaları, öngörülen güçlü mahiyetlerine rağmen söz konusu amaca yönelik yapısal bir çözüm getirmemekte ve üreticiyi sürekli desteklenmeye muhtaç bırakmaktadır.
Lisanslı depoculuk sistemi ise hem üretici, hem de vergi mükellefleri açısından yapısal bir çözüm önerisi getirmesi nedeniyle bu politikalardan ayrışmaktadır. Üreticinin gelir seviyesini artırmayı hedefleyen bu sistemin iyi bir şekilde işlemesi neticesinde söz konusu desteklerin bütçeye olan yükü de hafifleyebilecektir.
25 Taşkın, 2009:8 26 Dinler, 2014:278
16
Destekleme fiyat politikası kapsamında devlet, hasat dönemlerinde ürün fiyatlarının aşırı düşmesini engellemek için taban fiyat belirlemektedir. Gelişmiş bir lisanslı depoculuk sisteminde ise, depolama imkânı sayesinde hasat dönemlerinde fiyatlarda aşırı bir düşüklüğün oluşmaması ve böylece piyasa fiyat desteğinin ortadan kalkması beklenmektedir. Devlet ürün almak zorunda kalmayacak ve dolayısıyla stok maliyetine katlanmayacaktır. Bütçe içerisindeki bu kalemin ortadan kalkması vergi mükelleflerinin yükünü de azaltacaktır.
Piyasa fiyatının garanti edilen fiyat seviyesinin altında kaldığı durumlarda, üreticiye yapılan mali yardım da bütçeye ve dolayısıyla vergi mükelleflerine önemli yükler getirebilmektedir. Piyasa fiyat seviyesini hasat dönemi dâhil istikrarlı bir düzeye çekmeyi amaçlayan lisanslı depoculuk sistemi, piyasa fiyatlarının düşük gerçekleşmesini engelleyecek ve garanti edilen fiyatla piyasa fiyatları arasındaki farkı minimum düzeylere düşürebilecektir. Fiyat farkının minimum düzeylere inmesi, mali yardım ödemelerinin asgari düzeylere çekilmesini dolayısıyla vergi mükelleflerinden üreticiye olan transferlerin azalmasını da beraberinde getirecektir.
Görüldüğü üzere iki destekleme sistemi de yapısal bir sorun olan ürün fiyatlarındaki ve dolayısıyla üretici gelirlerindeki düşüklüğü giderirken vergi mükelleflerine de önemli yükler getirmektedir. Lisanslı depoculuk sistemiyle yapısal hale gelmiş bu sorunların ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi amaçlanmaktadır.
Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesiyle, üreticilerin finansman imkânına kavuşması neticesinde zamanla tarımsal sübvansiyonlarda azalma imkânı ortaya çıkabilecektir. Buna bağlı olarak, tarımsal kredilerden kaynaklanan ve Ziraat Bankası tarafından Hazine’ye devredilen görev zararları ile TMO’ya verilen piyasa regülasyonu görevi sonucunda oluşan görev zararlarında azalışlar meydana
gelebilecektir.27
Ayrıca lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesiyle, tarımsal ürün ticaretinin kayıt altına alınması ve şeffaflaşması sonucunda vergi gelirlerinde artışlar meydana gelebilecektir. Ticari sisteme ilişkin sağlıklı bir veri tabanının oluşması bütçe
17
harcamalarının daha rasyonel bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlayacaktır. Bu durum vergi gelirlerinin etkin bir şekilde kullanılmasını da beraberinde getirecektir.
Lisanslı depoculuk sisteminin yaygınlaştırılması için gerçekleştirilen teşvikler de vergi gelirinden vazgeçme ya da kamu harcaması şeklinde bazı maliyetlere neden olabilmektedir. Ancak bu maliyetlerin karşılığında; büyük tutarda kayıt dışı kalmış ve vergilendirilmemiş gelire ulaşılması, üreticilerin ve diğer paydaşların gelirlerinin yükselmesi ile bu yüksek gelir ve dolayısıyla harcamadan kaynaklı devletin daha
fazla vergi toplaması gibi ciddi kazanımlar elde edilebilecektir.28
1.3.1.5. Ürün ihtisas borsalarının kurulmasına destek
Ürün ihtisas borsaları, lisanslı depoculuk sistemi kapsamındaki tarım ürünlerinin fiziki veya elektronik ortamlarda alım satımına aracılık eden, gerek ürünlerin fiziki olarak gerekse ürünü temsilen lisanslı depo işletmelerince çıkarılan
ürün senetlerinin ve alivre sözleşmelerin29 ticaretine aracılık eden,yeterli alt yapı ve
elektronik donanım ile mali alt yapıya sahip olan,faaliyet alanı bölgesel, ulusal veya
uluslararası olabilen kuruluşlardır.30
Lisanslı depoculuk sisteminin işlerliği basılı veya elektronik ürün senetlerinin kote ettirildiği, alım satımının yapıldığı, hareketlerinin kontrol ve takip edildiği ürün
ihtisas borsalarıyla yakından ilişkilidir.31
Ürün ihtisas borsaları bünyesinde fiyatların arz ve talebe göre oluşması sebebiyle bu borsalar etkin işleyen bir piyasa yapısında ürünlerin gerçek değerinin belirlenmesinde, fiyat istikrarının sağlanmasında, ticaretin güvenilir fiyatlar üzerinden yapılmasında ve ulusal ve uluslararası piyasalar arasında dengenin kurulmasında önemli rol oynamaktadır.
Ürün ihtisas borsalarının fiyat oluşumunda aktif bir biçimde rol almasıyla, gelişmiş ülkelerdeki gibi fiyatların borsada kalite sınıflarına göre oluşması
28 a.g.e.:21
29 Satıcının satılan ürünü veya mevzuata uygun olarak ürünü temsilen çıkarılan senetleri belli bir vade sonunda devir ve teslim etmeyi, alıcının ise ürün bedelini belli bir vade sonunda ödemeyi taahhüt ettiği sözleşmelerdir.
30 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015.
<http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1> 31 DOĞAKA, 2014:21
18
sonucunda lisanslı depoculuk yaygınlaşabilecek, ürün senetleriyle işlem
yapılabilecek ve piyasa fiyatları daha şeffaf oluşabilecektir.32 Böylece tarımsal
ürünlerin fiyatlarında zaman ve mekân gibi faktörlere bağlı olarak oluşan farklılıklar
kısmen telafi edilebilecek ve ürünler tüketiciye reel değeri ile yansıyacaktır.33
Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi için bölgesel düzeyde ürün ihtisas borsalarının yanı sıra ulusal düzeyde ve uluslararası çapta faaliyet gösteren ürün ihtisas borsalarının kurulmasına ihtiyaç vardır.
Ürün senetlerinin bölgesel, ulusal ve uluslararası borsalarda işlem görmesi, işlem hacmini ve yoğunluğunu artıracak ve ürünlerin gerçek değeri üzerinden alınıp satılmasını sağlayacaktır. Bunun sonucunda, tarımsal ürün fiyatlarının serbest rekabet koşullarında oluşması ve fiyat istikrarı, tarım piyasalarının geliştirilmesi, arzın zamana yayılması, kaliteli ve standart ürün üretiminin teşviki sağlanmış
olacaktır.34 Ürün sahipleri, ürün ihtisas borsaları sayesinde ürünlerini yakın
çevrelerindeki tacirlere pazarlama imkânının yanı sıra ulusal ve uluslararası pazarlara ulaşabilecek ve çok sayıda alıcının rekabetinden yararlanarak daha yüksek kazançlar
elde edebileceklerdir.35 Bu sayede tarım ürünleri ticareti fiziki ticaretin önüne
geçerek elektronik ürün senetleri ticaretine ve vadeli işlem araçlarının ticaretine
doğru bir geçiş yaşayacaktır.36
Ürün senetleri, “nakit” ve “forward”37 piyasaların oluşmasını sağlayarak
rekabeti artırmakta, işlem maliyetlerini düşürmekte ve tarım ürünleri ticaretinin
uluslararası tarım ürünleri piyasaları ile entegrasyonunu kolaylaştırmaktadır.38
Ürün senetleri ile ticaretin yaygınlaşması dolayısıyla ürün ihtisas borsalarının aktif çalışması, ürünlerin kaliteye göre fiyatlandırıldığının bir göstergesidir. Bu durum, kaliteli üretim yapan üreticiler açısından daha yüksek gelir elde etme şansını da beraberinde getirmektedir. Nitekim kalitenin fiyatlar üzerinde etkili olmadığı ve
32 a.g.e.:22
33 Ünye Ticaret Borsası, 2013:10 34 Karabaş ve Gürler, 2010:200 35 Ünye Ticaret Borsası, 2013:15 36 a.g.e.:15
37 Forward işlemler bir sözleşme vasıtasıyla yapılmaktadır. Bu sözleşme gereğince taraflar; ileri bir tarihte ve bugünden belirlenen bir fiyattan, belirli tutardaki menkul değerin, dövizin veya emtianın el değiştireceğini hükme bağlamaktadırlar.
38 DOĞAKA, 2014:35
19
tüccarların güçlü olduğu durumlarda kaliteli ve kalitesiz ürün arasında oluşacak fiyat
farkı tüccar tarafından belirlenmektedir.39
1.3.2. Üreticiye yönelik faydaları 1.3.2.1. Finansman imkânının artması
Üreticiler üretim döneminde mazot, ilaç, gübre, tohum, işçilik masrafları ve tarla kirası gibi üretim maliyetlerine katlanmak zorunda kalmaktadır. Üreticiler bu maliyetlerin bir kısmını kendi kaynaklarıyla karşılarken bir kısmı için de borçlanmaktadır.
Finansman araçlarının yetersizliği nedeniyle ürünler arzın yoğun olduğu ve dolayısıyla fiyatların düşük olduğu hasat döneminde satılmaktadır. Depolama imkânının yoksunluğu ve finansman imkânının yetersizliği sonucunda ürünler düşük fiyattan satılmakta ve bu durum üreticilerin düşük gelir elde etmesine neden olabilmektedir.
Lisanslı depoculuk sistemi ürün depolama imkânlarının gelişmesiyle birlikte üreticilere alternatif finansman imkânları sunmaktadır. Ürünlerini lisanslı depolarda muhafaza edebilen üreticiler, elde ettikleri ürün senetlerini teminat göstererek kredi temininde bulunabileceği gibi ürün senetlerini vadeli işlemler piyasasında değerlendirerek de finansman imkânlarına kavuşabilecektir. Böylece hasat döneminde finansman sağlamak amacıyla ürünlerin düşük fiyatlardan satılması zorunluluğu ortadan kalkacaktır.
1.3.2.2. Gelir artışı
Bir önceki kısımda da bahsedildiği üzere, üretici depolama imkânı ve finansman yetersizliği gibi nedenlerle ürününü hasat döneminde düşük fiyatlardan elinden çıkarmak zorunda kalabilmektedir. Bunun sonucunda üreticiler açısından düşük gelir ve kâr oranları ortaya çıkabilmektedir.
Üreticiler piyasada ürünlerini genellikle düşük fiyatlarla ürün depolama imkânına sahip tüccar, sanayici vb. kesimlere satmaktadır. Sonraki aylarda arzın azalmasına bağlı olarak tüccar, fiyat yükselişleri karşısında satın aldığı ürünleri
18
sonucunda lisanslı depoculuk yaygınlaşabilecek, ürün senetleriyle işlem
yapılabilecek ve piyasa fiyatları daha şeffaf oluşabilecektir.32 Böylece tarımsal
ürünlerin fiyatlarında zaman ve mekân gibi faktörlere bağlı olarak oluşan farklılıklar
kısmen telafi edilebilecek ve ürünler tüketiciye reel değeri ile yansıyacaktır.33
Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi için bölgesel düzeyde ürün ihtisas borsalarının yanı sıra ulusal düzeyde ve uluslararası çapta faaliyet gösteren ürün ihtisas borsalarının kurulmasına ihtiyaç vardır.
Ürün senetlerinin bölgesel, ulusal ve uluslararası borsalarda işlem görmesi, işlem hacmini ve yoğunluğunu artıracak ve ürünlerin gerçek değeri üzerinden alınıp satılmasını sağlayacaktır. Bunun sonucunda, tarımsal ürün fiyatlarının serbest rekabet koşullarında oluşması ve fiyat istikrarı, tarım piyasalarının geliştirilmesi, arzın zamana yayılması, kaliteli ve standart ürün üretiminin teşviki sağlanmış
olacaktır.34 Ürün sahipleri, ürün ihtisas borsaları sayesinde ürünlerini yakın
çevrelerindeki tacirlere pazarlama imkânının yanı sıra ulusal ve uluslararası pazarlara ulaşabilecek ve çok sayıda alıcının rekabetinden yararlanarak daha yüksek kazançlar
elde edebileceklerdir.35 Bu sayede tarım ürünleri ticareti fiziki ticaretin önüne
geçerek elektronik ürün senetleri ticaretine ve vadeli işlem araçlarının ticaretine
doğru bir geçiş yaşayacaktır.36
Ürün senetleri, “nakit” ve “forward”37 piyasaların oluşmasını sağlayarak
rekabeti artırmakta, işlem maliyetlerini düşürmekte ve tarım ürünleri ticaretinin
uluslararası tarım ürünleri piyasaları ile entegrasyonunu kolaylaştırmaktadır.38
Ürün senetleri ile ticaretin yaygınlaşması dolayısıyla ürün ihtisas borsalarının aktif çalışması, ürünlerin kaliteye göre fiyatlandırıldığının bir göstergesidir. Bu durum, kaliteli üretim yapan üreticiler açısından daha yüksek gelir elde etme şansını da beraberinde getirmektedir. Nitekim kalitenin fiyatlar üzerinde etkili olmadığı ve
32 a.g.e.:22
33 Ünye Ticaret Borsası, 2013:10 34 Karabaş ve Gürler, 2010:200 35 Ünye Ticaret Borsası, 2013:15 36 a.g.e.:15
37 Forward işlemler bir sözleşme vasıtasıyla yapılmaktadır. Bu sözleşme gereğince taraflar; ileri bir tarihte ve bugünden belirlenen bir fiyattan, belirli tutardaki menkul değerin, dövizin veya emtianın el değiştireceğini hükme bağlamaktadırlar.
38 DOĞAKA, 2014:35
19
tüccarların güçlü olduğu durumlarda kaliteli ve kalitesiz ürün arasında oluşacak fiyat
farkı tüccar tarafından belirlenmektedir.39
1.3.2. Üreticiye yönelik faydaları 1.3.2.1. Finansman imkânının artması
Üreticiler üretim döneminde mazot, ilaç, gübre, tohum, işçilik masrafları ve tarla kirası gibi üretim maliyetlerine katlanmak zorunda kalmaktadır. Üreticiler bu maliyetlerin bir kısmını kendi kaynaklarıyla karşılarken bir kısmı için de borçlanmaktadır.
Finansman araçlarının yetersizliği nedeniyle ürünler arzın yoğun olduğu ve dolayısıyla fiyatların düşük olduğu hasat döneminde satılmaktadır. Depolama imkânının yoksunluğu ve finansman imkânının yetersizliği sonucunda ürünler düşük fiyattan satılmakta ve bu durum üreticilerin düşük gelir elde etmesine neden olabilmektedir.
Lisanslı depoculuk sistemi ürün depolama imkânlarının gelişmesiyle birlikte üreticilere alternatif finansman imkânları sunmaktadır. Ürünlerini lisanslı depolarda muhafaza edebilen üreticiler, elde ettikleri ürün senetlerini teminat göstererek kredi temininde bulunabileceği gibi ürün senetlerini vadeli işlemler piyasasında değerlendirerek de finansman imkânlarına kavuşabilecektir. Böylece hasat döneminde finansman sağlamak amacıyla ürünlerin düşük fiyatlardan satılması zorunluluğu ortadan kalkacaktır.
1.3.2.2. Gelir artışı
Bir önceki kısımda da bahsedildiği üzere, üretici depolama imkânı ve finansman yetersizliği gibi nedenlerle ürününü hasat döneminde düşük fiyatlardan elinden çıkarmak zorunda kalabilmektedir. Bunun sonucunda üreticiler açısından düşük gelir ve kâr oranları ortaya çıkabilmektedir.
Üreticiler piyasada ürünlerini genellikle düşük fiyatlarla ürün depolama imkânına sahip tüccar, sanayici vb. kesimlere satmaktadır. Sonraki aylarda arzın azalmasına bağlı olarak tüccar, fiyat yükselişleri karşısında satın aldığı ürünleri
