Ticari Serbestlik Döneminde Gelir ve Ücret Eşitsizliği: Türkiye

Yukarıdaki alt bölümde, dünya ekonomilerdeki ticari serbestlik döneminde gelir ve ücret eşitsizlerinde görülen değişimler incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar, ticari politikaların etkilerinin tamamen ülke özellikli faktörlere ve uygulanan tamamlayıcı makroiktisadi politikalara bağlı olarak değiştiğine işaret etmektedir. Gelişmekte olan bir ekonomi olarak Türkiye ekonomisinin 1980’li yıllardan sonra ticari serbestleşme politikaları uygulamaya başlamasıyla beraber gelir ve ücret eşitsizliğinde yaşanan değişimleri inceleyen çalışmalar bu alt bölümde ele alınacaktır134.

Ticari serbestleşmenin gelir eşitsizliği üzerinde farklı etkilerde bulunduğu gerçeği nedeniyle, bazı çalışmalar bu farklılığı yaratan etmenleri incelemişlerdir. Örneğin uygun ticari politikaların ne olması gerektiği araştıran Harrison ve diğ. (2003) Türkiye için genel denge analizleri kullanılarak kırsal ve kentsel kesimin gelir eşitsizliğini incelenmiş ve ticari politika reformlarından hanehalklarının etkilenmemesi için nasıl bir politika bileşimleri oluşturulması gerektiği üzerinde durmuştur. Bu çalışmada ticari politikaların gelirin yeniden dağılımı üzerinde kısa dönemde gelirinin kaynağının ne olduğuna bağlı olarak negatif etkiye neden olabilse de, doğru ticari politikalar ve tamamlayıcı makroekonomik ve döviz kuru politikaları ile eşitsizlik üzerinde uzun vadede pozitif katkıda bulunabildiği tespit edilmiştir.

Santis (2001) ise ticari politikaların eşitsizlik üzerindeki etkisini genel denge analizi ile incelemiştir. 1990’lı yıllar için yapılan çalışmada, toplam refahın az da olsa arttığını ve tarım ve imalat sektörlerinin giderek büyüdüğünü ve kırsal bölgedeki bireylerin gelirlerinin bu durumdan olumlu ve kentsel bölgedeki bireylerin gelirlerinin ise olumsuz olarak etkilendiğini tespit etmiştir. Bu dönem içerisinde gelir eşitsizliğinde az da olsa bir azalma yaşandığını ifade ederek, Türkiye’deki gelir

134 _{Dünya ekonomilerine ait örnekler de olduğu gibi Türkiye ekonomisinde de ticari serbestlik ve}

büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen birtakım çalışmalar da mevcuttur. Bu çalışmalarda büyüme kanalı ile gelir ve ücret eşitsizliği üzerine çeşitli etkilerin söz konusu olduğu ifade edilmektedir. Örneğin: Ghatak ve diğ., 1995; Utkulu ve Özdemir, 2005; Cihan ve Dutta, 2005; Özer ve Erdoğan, 2006; Yapraklı; 2007; Adak, 2010. Uçtum (1992) ise ticarete-konu-olan ve konu-olmayan faaliyetler üzerinde ticari serbestleşmenin kısa ve uzun dönemli etkilerini incelemişlerdir. Kısa dönemde ihracata dayalı büyümeyi öngören ticari serbestleşme programının başarılı sonuçlar verdiğini fakat uzun dönemde bunun sağlanamadığını ifade etmişlerdir. Diğer taraftan Casanova (2004) büyüme ve eşitsizlik arasındaki ilişkiyi incelemiştir.

eşitsizliğinin en büyük kaynaklarından biri olan kentsel ve kırsal bölgelerarasındaki gelir eşitsizliğinin iyileşme gösterdiğini belirtmiştir.

Benzer şekilde Atıcı (2002), ticari serbestleşmenin hanehalkı gelirlerine olan etkilerini genel denge analizi ile incelemiştir. Bulgular, ticari serbestlik döneminde hanehalkı gelirlerinin bu durumdan olumlu yönde etkilendiğini göstermiştir. Bu durumun sebebi olarak da, serbest ticaretin hanehalklarının faktör gelirlerini arttırması olarak gösterilmiştir. Bununla birlikte tarife indirimlerinin hanehalkı gelirlerini olumlu yönde etkilediği fakat buna karşın ihracat teşviklerinin kaldırılmasının hanehalkı faktör gelirlerini düşürdüğü için etkisinin olumsuz yönde olduğu ifade edilmiştir. Bunlara ek olarak, ticari serbestleşmeden elde edilecek faydanın serbestleşme öncesi sektörlerin ne kadar korunduğuna ve bu ülkenin diğer dünya ülkeleri ile olan ilişkisine bağlı olarak değişeceği ifade edilmiştir. Ekonomilerin ve bu ekonomilerdeki hanehalklarının gelirlerinin ticari serbestleşme neticesinde dış dünya ile daha bağlantılı hale gelmesinden ötürü ticaret bağlantılı faaliyetlerin bu gelirler üzerindeki etkilerinin artacağı ve bu nedenle de uygulanacak olan politikaların bu durumu gözeterek oluşturulması gerekliliği ifade edilmiştir.

Boratav ve diğ. (1996), 1979-1992 döneminde Türkiye ekonomisinde emek yoğun ihracat faaliyetlerindeki ücret düzeylerinde bir azalma olduğu ve göreli olarak sermaye yoğun olan ithal ikameci faaliyetlerdeki ücret düzeylerinde bir artış olduğu ifade edilmiştir. Ansal ve diğ. (2000) de Türkiye ekonomisinin de içinde bulunduğu yedi gelişmekte olan ekonomideki ticari serbestleşmenin işgücü piyasası ve ücret farklılaşması üzerine olan etkilerini incelemiştir. Bu araştırmanın sonuçları da Boratav ve diğ. (1996) çalışmalarında olduğu gibi ticarete-konu-olan faaliyetlerdeki ücret farklılığının daha emek yoğun olan ihracat yönelimli faaliyetlerin aleyhine, daha sermaye yoğun ithalatla rekabet eden faaliyetler lehine geliştiğini göstermektedir.

Kızılırmak (2003), Türkiye ekonomisi için 1990’lı yıllardaki ticari serbestleşmenin ücret ve gelir eşitsizliği üzerine etkileri irdelemiş ve bu dönemde vasıflı emek talebinin ve gelirlerinin arttığını ve buna karşın vasıfsız emek talebinin ve gelirlerinin azaldığını belirlemiştir. Bu durumunda gelir eşitsizliği üzerinde olumsuz etkide bulunarak eşitsizliği kötüleştirdiğini ifade etmiştir.

Diğer taraftan, 1990’lı yıllardaki Elveren ve Galbraith (2009) imalat sanayindeki ücret düzeyleri arasındaki eşitsizliğini bölgeler ve alt sektörler ayrımında incelemiştir. Elde edilen bulgular ticari serbestleşme sonrasında imalat sektöründeki alt sektörler olan kimyasal makine ve teçhizat, metal, kağıt, yiyecek ve tekstil faaliyetlerinin diğer imalat sanayindeki faaliyetlerle kıyaslandığında daha ücret düzeylerinde olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Eşitsizliğin bölgeler arasında yaklaşık olarak aynı kaldığını, 1980’lerin sonunda batı ve doğu bölgelerdeki özel sektörler arasında arttığını tespit etmişlerdir.

Örnek ve Elveren (2010) de 1980-2001 dönemi için ticari serbestleşme ve gelir eşitsizliği arasındaki ilişkisinin varlığını incelemiştir. Bu dönem boyunca gelir eşitsizliğinde kötüleşme yaşandığı belirtilerek, görülen eşitsizlikteki kötüleşmenin nedenleri olarak reel ücretlerdeki olumsuz yöndeki eğilim, zenginlerin yararına olan vergi politikalarındaki değişiklik, eşitsiz eğitim olanakları, kentsel bölgelere yoğun olarak gerçekleşen göçün politik ve ekonomik baskıları gösterilmiştir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre ticari açıklık ve gelir eşitsizliği arasında güçlü bir nedensellik ilişkisi olduğu tespit edilmiştir.

Gökalp ve diğ. (2011) ise içe dönük politikalar yerine dışa yönelik politikalarla uluslararası düzeyde bir ekonomiye olmaya yönelmenin öneminden bahsedilerek, bu durumun ekonomilere sağladığı çeşitli avantajlar ile gelir eşitsizliğini olumlu yönde etkileyeceği ifade edilmiştir. Türkiye ekonomisinin 1980 yılı sonrasında izlediği dışa dönük politikaların gelir eşitsizliği üzerindeki etkilerine bakıldığında hem vasıflı hem de vasıfsız emek gelirlerinin bu süreçte azaldığı tespit edilmiştir. Kısa dönemde vasıflı ve vasıfsız emek ücretleri arasındaki ücret farklılığında azalma görülmekle beraber bu azalmanın vasıfsız emek ücretlerindeki artıştan kaynaklanmadığı belirtilmiştir.

Bu nedenle de elde edilen bulguların Türkiye ekonomisi için teorik beklentilerle uyumlu olmadığı ifade edilmiştir. Bu durumun nedeni olarak da, teorik modelde yer almayan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının varlığı gösterilmiştir. Bu yatırımların ve kısa dönemli fonların böyle bir etki yarattığı ifade edilmiştir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları vasıflı emek talebinin artmasına neden olmakta ve ücretlerin yükselmesine yol açabildiğinden gelir eşitsizliği üzerinde olumsuz etkilerin yaşanabildiği belirtilmiştir.

Çizelge 4.3 Türkiye ekonomisi ile ilgili inceleme gerçekleştiren çalışmalar

Araştırmacılar Etki Durum ve Nedeni

Harrison ve diğ. (2002) Belirsiz Ticari politikaların etkisi ile değiştiği

Santis (2001) Belirsiz Kırsal bölgedeki bireyler olumlu kentsel bölgedeki bireyler olumsuz etkilenmekte

Atıcı (2002) Pozitif Faktör gelirlerinin artması neticesinde olumlu etki oluştuğu

Boratav ve diğ. (1996) Belirsiz Emek yoğun ihracat faaliyetlerinde ücret düzeylerinde bir azalma, sermaye yoğun

ithal ikameci faaliyetlerde artış

Ansal ve diğ. (2000) Belirsiz Ticarete konu olan faaliyetlerdeki ücret farklılığının daha emek yoğun olan ihracat

yönelimli faaliyetler aleyhine ve daha sermaye yoğun ithalatla rekabet eden faaliyetler lehine geliştiği

Kızılırmak (2003) Negatif Vasıflı emek talebinin ve gelirinin arttığı, vasıfsız emek talebi ve gelirinin azaldığı,

eşitsizliğin arttığı

Elveren ve Galbraith (2009) Negatif Bölgeler arasında eşitsizliğin aynı kaldığı fakat batı ve doğu bölgelerdeki özel

sektörler arasında arttığı

Elveren (2010) Negatif Reel ücretlerdeki olumsuz yöndeki eğilim, zenginlerin yararına olan vergi

politikalarındaki değişiklik ,eşitsiz eğitim olanakları, kentsel bölgelere göçün politik ve ekonomik etkileri nedeniyle

Gökalp ve diğ. (2011) Pozitif Vasıflı ve vasıfsız ücret farklılığında azalma olduğu fakat bu azalmanın vasıfsız

5. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİR EŞİTSİZLİĞİ VE VERİ