TERSĠNE LOJĠSTĠK KAVRAMI VE KAPSAMI

Son yıllarda teknoloji ve ticaret alanında yaşanan yoğun rekabet, ürün yaşam sürelerinin kısalmasına ve tüketici davranışlarının değişmesine neden olmuştur. Tüketicilerin ve talep oluşturdukları ürünlerin niteliklerinin değişmesi, işletmelerin üretim sistemlerinin ve hacminin değişmesine yol açmış, farklı çok çeşitte ürünü üretebilmek için işletmeler, daha fazla üretim kaynağı kullanmaya başlamışlardır (Gönen ve Çelik, 2004: 133). Üretim kaynaklarının artan tüketici talebini karşılayabilmek amacıyla yoğun bir şekilde kullanılması, bu kaynakların hızlı bir şekilde tükenmesine ve dünyadaki tüm canlıların hayatını devam ettirebilmesi için gerekli olan hava, su ve toprağın hızlı bir şekilde kirlenmesine yol açmıştır (Deran, 2013: 49).

Ekolojik çevrede yaşanan bu olumsuz değişimlerin canlı yaşamını tehdit eder boyuta ulaşması sonucu doğal kaynakları ve çevreyi korumaya yönelik düzenlenen

83

yasalar, tüketicilerin bu konuda yasalara verdikleri destek ve yeşil ürünleri tercih etme eğilimleri, üreticilerin faaliyetlerini gerçekleştirme sürecinde sosyal sorumluluk bilinci ile hareket etmelerine neden olmuştur. Üreticilerin ekonomide sürdürülebilir gelişmeye katkı sağlamaya yönelik faaliyetlerine ilişkin sorumluluklarının artması ve daha az malzeme tüketimi, ürünlerin geri kazanımı ihtiyacını ortaya çıkarmıştır (Köse, 2009: 2). Bu ihtiyaç, ürünlerin tekrar kullanılabilir hale getirilebilmesi için geleneksel tedarik zinciri akışının tersi yönde (tüketicilerden üreticilere doğru) bir akışı meydana getirmiştir. Tedarik zincirinde ileri yönlü akışın tersi yönde olan bu akış literatürde “Tersine Lojistik” olarak ifade edilmiştir (Şengül, 2011: 408-409).

Tersine lojistik, kavram olarak ilk kez 1980’li yıllarda ortaya çıkmış olmasına rağmen daha önceki yıllarda Guiltinan ve Nwokoye (1975), Ginter ve Starling (1978)’in yaptıkları çalışmalar incelendiğinde, “geri dönüşüm faaliyetleri için dağıtım kanalları, tersine dağıtım, tersine kanal, geri dönüş lojistiği, tersine akış lojistiği ve çevreye duyarlı lojistik” gibi ifadelerin tersine lojistik kavramı yerine kullanıldığı görülmüştür (de Brito, 2003: 19; Şengül, 2011: 409).

Tersine lojistiği literatürde kavram olarak ilk kez Lambert ve Stock (1981) kullanmıştır. Lambert ve Stock (1981) tersine lojistiği, tek yöndeki ürün gönderiminin (ileri lojistik) önemi sebebi ile “tek yönlü bir yolda yanlış yönde gitmek” olarak tanımlamıştır. Tersine lojistik kavramı 1980’ler boyunca üreticiden müşteriye doğru ürün hareketi olarak kabul edilen ileri lojistiğin tam tersi olarak bir başka ifadeyle tüketiciden üreticiye doğru ürün hareketi olarak görülmüştür (Rogers ve Tibben-Lambke, 2001: 129).

1990’lı yıllara gelindiğinde ise Stock (1998), daha önce yapmış olduğu tanımı genişleterek tersine lojistiği, “ürün dönüşleri, kaynak azaltımı, geri dönüşüm,

materyal ikamesi, materyallerin yeniden kullanımı, atıkların yok edilmesi ve yakılması, tamir ve yeniden üretimde lojistiğin rolü” olarak tanımlamıştır (Karaçay,

2005: 318). Yine aynı yıllarda Rogers ve Tibben-Lambke (1998) tersine lojistiği,

“ürün değerinin korunması veya uygun şekilde yok edilmesinin sağlanması için hammaddelerin, süreç içi stokların (yarı mamul), nihai ürünlerin (mamul) ve ilgili bilgilerin tüketim noktasından orijin (çıkış veya üretim) noktasına doğru olan akışının, etkili ve maliyet açısından etkin olacak bir şekilde planlanması, uygulanması ve kontrolü” olarak tanımlamıştır (Verstrepen, Cruijssen, de Brito ve Dullaert, 2007:

84

Konseyi (The Council of Logistics Management-CLM), Tedarik Zinciri Yönetim Profesyonelleri (The Council of Supply Chain Management Professionals-CSCMP) ve Amerika Tersine Lojistik İcra Konseyi (American Reverse Logistics Executive Council) tarafından benimsenmiş olup söz konusu kuruluşlar tarafından da kullanılmıştır.

Tersine lojistik kavramına ilişkin yukarıda yer alan tanımlar, bu alanda yapılmış en temel tanımlardır. Zaman içerisinde geri dönüşüm ve tersine lojistik alanlarında yaşanan gelişmeler paralelinde, bu kavramın anlamı ve kapsamında da değişimlerin olduğu görülmüştür. Bu paralelde yazarların tersine lojistik kavramına ilişkin farklı yıllarda yapmış oldukları tanımlara Tablo 3.1’ de yer verilmiştir.

85

Tablo 3.1. Tersine Lojistik Kavramı İle İlgili Literatürde Yer Alan Tanımlar

Kaynak: (Pinna ve Carrus, 2012: 92; Büyükkeklik, 2011: 14).

Yazarlar Kavram Tanım

Lambert ve Stock (1981) Tersine Lojistik Tersine lojistik, tek yönlü bir yolda yanlış yönde gitmektir.

Pohlen ve Farris (1992) Tersine Lojistik Tersine lojistik ürünlerin tüketiciden, üreticiye bir dağıtım kanalı ile hareketidir.

Kopicky ve diğerleri (1993) Tersine Lojistik Tersine lojistik, paketleme ve ürünlerden doğan zararlı veya zararlı olmayan atıkların yok edilmesi amacıyla normal lojistik etkinliklerin ters yönde akışını ifade eden geniş bir kavramdır.

Kroon ve Vrijens (1995) Tersine Lojistik Tersine lojistik ürün veya ambalaj malzemelerinden kaynaklanan zararlı veya zararsız atıkların azaltılması, yönetilmesi ve bertaraf edilmesini içeren lojistik faaliyet ve becerilerdir.

Fleischmann vd. (1997) Tersine Lojistik Tersine lojistik kullanıcısına artık gerekli olmayan ürünlerin, pazarda yeniden kullanılabilir hale gelmesine kadarki süreçte yer alan tüm lojistik faaliyetlerdir.

Stock (1998) Tersine Lojistik ^{Tersine lojistik,} ürün dönüşleri, kaynak azaltımı, geri dönüşüm, materyal ikamesi, materyallerin yeniden kullanımı, atıkların yok edilmesi ve yakılması, tamir ve yeniden üretimde lojistiğin rolüdür.

Rogers ve Tibben- Lembke

(1999) ^{Tersine Lojistik}

Tersine lojistik, ürün değerinin korunması veya uygun şekilde yok edilmesinin sağlanması için hammaddelerin, süreç içi stokların (yarı mamul), nihai ürünlerin (mamul) ve ilgili bilgilerin tüketim noktasından orijin (çıkış veya üretim) noktasına doğru olan akışının, etkili ve maliyet açısından etkin olacak bir şekilde planlanması, uygulanması ve kontrolüdür.

Sarkis (1998) Tersine Lojistik Tersine lojistik atıkların toplanması, ayrıştırılması ve taşınması süreçleri ile geri kazanılan malzeme veya ürünün üretim ortamına yeniden entegre edilmesine odaklanan bir sistemdir.

Dowlatshahi (2000) Tersine Lojistik Tersine lojistik yeniden üretim, geri dönüşüm, bertaraf etme veya kaynakları etkin bir şekilde kullanmak üzere kullanılmış ürün veya parçaların akışını yönetmek için tedarik zincirinin geriye doğru tasarımıdır.

Fleischmann vd. (2001) Tersine Lojistik Tersine lojistik geleneksel tedarik ağı yönünün tersine işleyen, nihai ürünlere yeniden değer katma ya da bertaraf operasyonlarını içeren planlama, uygulama ve kontrol operasyonlarının etkili ve verimli bir şekilde gerçekleştirilmesidir.

Jayaraman vd. (2003)

Tersine Dağıtım / Geri Dönen Ürün Akışının Yönetimi

Tersine lojistik kullanıcısına artık gerekmeyen veya ömrünü tüketmiş ürünlerin, pazarda yeniden yer alabilir hale gelmesine kadar olan süreçteki lojistikle ilgili tüm faaliyetlerdir.

Bostel vd. (2005) Tersine Lojistik Tersine lojistik çevresel, ekonomik ve müşteri hizmeti gibi gerekçelerle ürün veya ekipmanların yeniden kullanım, geri kazanım ve geri dönüşüm için son kullanıcısından lojistik ağına geriye doğru akışıdır.

Erol vd. (2006) ^{Tersine Tedarik}

Zinciri

Tersine tedarik zinciri yaşam sürelerini tamamlamaları sebebiyle kullanım imkanı kalmamış ya da kalitesizlik, ürün çağırma, garanti ve satış sonrası hizmet gibi nedenlerle iade edilen ürünlerin, tüketim noktalarından toplanması, muayene edilmesi ve bu ürünlere değer eklenerek ekonomiye tekrar kazandırılma çalışmalarını içermektedir.

Prahinski ve Kocabasoglu (2006)

Tersine Tedarik Zinciri

Tersine tedarik zinciri, kullanımını tamamlamış ürünlerin müşterilerden geri kazanmak veya bertaraf etmek amacı ile alınarak geri kazanılması sürecindeki bir dizi faaliyetin etkin ve etkili yönetimidir.

Erdal vd. (2008) Geri Dönüşüm

Lojistiği ^{Geri dönüşüm lojistiği sadece üretim sonrası ortaya çıkan kalıntıların planlı ve organize bir biçimde yok edilmesi veya yeniden kullanılabilir hale getirilmesi} değil tüm ürün atıklarını kapsayan ters yönlü lojistik faaliyetlerdir.

86

Tablo 3.1’de yer alan tanımlardan yola çıkarak tersine lojistiği çevrenin korunması, maliyetlerin düşürülmesi, yasal ve sosyal sorumlulukların yerine getirilmesi amacıyla hammaddelerin, süreç içerisinde yer alan stokların ve kullanılmış ya da kullanılmamış nihai ürünlerin, tüketim noktalarından toplanması, kontrol edilmesi/ayrıştırılması, geri kazanımının veya güvenli bir şekilde bertarafının sağlanması ile ilgili faaliyetlerin yönetimi olarak ifade etmek mümkündür. Tersine lojistik kavramına ilişkin bu tanımdan yola çıkarak tersine lojistiğin kapsamını Tablo 3.2’deki gibi göstermek mümkündür.

Tablo 3.2. Tersine Lojistiğin Kapsamı

Nedir? Girdiler Süreçler Çıktılar Nereden? Nereye?

 Süreçtir,  Görevdir,  Yetenek ve faaliyettir.  Iskarta ürünler,  Kullanılmış ürünler,  Önceden gönderilmiş ürün ya da parçalar,  Tehlikeli olan ya da olmayan ürünler ve ambalajları  Planlama, uygulama,  Etkili ve yeterli maliyet akışının kontrolü,  Toplama,  Taşıma,  Depolama,  İşleme,  Kabul,  Tekrar elde etme,  Paketleme,  Gönderme,  Düzenleme,  Parçalarına ayırma,  Stoklama,  Üretimdir.  Tekrar kullanılan ürünler,  Geri kazanma,  Düzenleme,  Yeniden üretim,  Yönetim,  Yeniden kazanılan değerlerdir.  Tüketim noktasından  Bayilerden  Toptancılardan  Perakendecilerden  Şahıs ve kurumsal tüketicilerden  Üreticiye,  Merkezi depolama noktasına,  Orijin (çıkış) noktasına doğru.

Kaynak: (Soto Zuluaga, 2005: 20)’den uyarlanmıştır.

Tablo 3.2 incelendiğinde tersine lojistiğin sadece atıkları ve geri dönüşüme konu olan ürünleri değil ıskarta ürünleri, kullanılmış/kullanılmamış ürünleri, taşıma sırasında geri dönen ürünleri, tehlikeli/tehlikeli olmayan ürünleri, hammaddeyi, yarı mamulleri, mamulleri ve bilgiyi de kapsadığı açıkça görülmektedir. Ayrıca, tersine lojistik, tersine sürece dâhil olan tüm ürünler ve ambalajların, en son kullanım yerlerinden çıkış noktasına hareket etmesi sürecinde gerçekleştirilen tüm faaliyetleri de kapsamaktadır. Bir başka ifadeyle tersine lojistik geri dönen ürünlerin yeniden kazanımı veya bertarafı için, geri dönüş programları, tehlikeli malzeme programları, eskimiş malzeme ve ürün kurtarma ile ilgili faaliyetlerin yanı sıra bu faaliyetlerin

87

gerçekleştirilmesi sırasında yürütülen toplama, yeniden üretim, tamir, geri dönüşüm, dış kaynak kullanımı, finans yönetimi ve müşteri hizmetleri gibi çeşitli işletme fonksiyonlarını da kapmaktadır (Rogers ve Tibben-Lembke, 1998: 2–3; Senthil, Srirangacharyulub ve Ramesh, 2012: 418). Tersine lojistik yukarıda belirtilen faaliyetlerin ve fonksiyonların yerine getirilmesinde ilişki içerisinde bulunulan tüm tedarik zinciri üyelerini de kapsamaktadır (Freires ve Guedes, 2008: 58). İşletmeler tersine lojistik faaliyetleri ile hurda bir ürünün % 5’ini, yenilenen bir ürünün %25-50’sini, yeniden paketlenen ya da stoklanan ürünün %70-95’ini, online olarak satılan bir ürünün %60’ını ve geri dönüştürülen bir ürünün %10-25’inin değerini geri kazanabilmektedir (Ryder, agis, 2015). Söz konusu ürünlerin geri kazanımının sağlanması, işletmelerin üretim sürecinde kullandığı hammadde ve malzeme ile işçilik maliyetlerinde azalma, pazarda yeşil imaj oluşturarak pazar payını koruma ve müşteri tedarikçi ilişkilerini geliştirme konularında yarar sağlamaktadır.