Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Yöntemi

Son yıllarda ekonomi ve teknoloji alanlarında yaşanan gelişmeler, işletmelerin üretim sistemlerinin değişmesine ve üretimin gerçekleştirilmesi sırasında bilgi işlem teknolojilerinin daha fazla kullanılmasına neden olmuştur. İşletmelerin üretim sistemlerinin çalışanların emeğinden çok, bilgi işlem teknolojilerine ve otomasyona dönük bir şekilde işletilmesi, mamul ya da hizmetlerin üretilmesi sırasında ortaya çıkan maliyet unsurlarının (direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel

147

üretim maliyetleri) yapısında önemli değişimleri beraberinde getirmiştir (Myers, 2009: 132).

İşletmelerin üretimlerini emek yoğun bir şekilde gerçekleştirdikleri dönemlerde direkt işçilik maliyetleri, toplam üretim maliyeti içerisinde önemli bir paya sahipti ve genel üretim maliyetlerinin mamullere ya da hizmetlere yüklenmesinde önemli bir dağıtım anahtarı olarak kullanılmaktaydı. Zaman içerisinde teknolojinin üretim sistemleri ile bütünleştirilmesiyle birlikte sabit yatırımlar, araştırma-geliştirme, mühendislik, yazılım, eğitim, amortisman ve enerji maliyetleri gibi kalemlerden oluşan genel üretim maliyetlerinin, toplam üretim maliyetleri içerisindeki payı artmıştır (Yağmurlu, 2009: 13-14). Genel üretim maliyetlerinin toplam üretim maliyetleri içerisindeki payının artması ve direkt işçilik maliyetlerinin ya da sürelerinin, halen dağıtım anahtarı olarak kullanılması, mamul ve hizmetlere yüklenen genel üretim maliyetlerini tartışmalı bir hale getirmiştir. Böylece genel üretim maliyetlerinin mamullere ya da hizmetlere yüklenmesinde gerçeğe daha yakın birim maliyetlerin hesaplanmasına olanak sağlayan ve daha sağlıklı bilgiler üreten yeni maliyetleme yaklaşımları geliştirilmiştir. Geliştirilen bu yeni yaklaşımlardan birisi de “Faaliyet Tabanlı Maliyetleme” yaklaşımıdır (Deran, Arslan ve Köksal, 2014: 127).

Faaliyet Tabanlı Maliyetleme kavramı literatürde ilk kez 1986 yılında Harvard İşletmecilik Okulu’nda öğretim üyesi olan Robert Kaplan ve Robin Cooper tarafından kullanılmıştır. Kaplan ve Cooper, FTM yöntemini “işletme stratejisinin bir aracı

olarak, mamul maliyetleme sisteminin yanında faaliyetlerle ilgili veri kaynağı oluşturan ve işletmenin fonksiyonlarına ilişkin önemli bilgiler sunan bir stratejik maliyetleme yaklaşımı” olarak tanımlamıştır (Köroğlu, 2013: 41). Kaplan ve

Cooper’ın yapmış oldukları bu tanım, geliştirilen yöntemin sadece üretilen mamul ve hizmetlerin maliyetlerinin hesaplanmasında değil, aynı zamanda işletmelerin faaliyetleri ve maliyetleri ile ilgili ayrıntılı bilgi sunan bir sistem olduğunu ifade etmektedir.

FTM yöntemine ilişkin Kaplan ve Cooper’ın yapmış oldukları tanımdan yola çıkarak, yazarlar farklı zamanlarda söz konusu yöntem ile ilgili tanımlara çalışmalarında yer vermişlerdir. FTM yöntemi ile ilgili literatürde yer alan diğer tanımları Tablo 4.1’deki gibi göstermek mümkündür.

148

Tablo 4.1. Literatürde Yer Alan Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Kavramı Tanımları

AraĢtırmacı (Yıl) Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Kavramı Tanımları

Kaplan ve Cooper (1986)

FTM, işletme stratejisinin bir aracı olarak, mamul maliyetleme sisteminin yanında faaliyetlerle ilgili veri kaynağı oluşturan ve işletmenin fonksiyonlarına ilişkin önemli bilgiler sunan bir stratejik maliyetleme yaklaşımıdır.

Ostrange (1990) FTM, faaliyetler aracılığı ile maliyetleri çıktılara yüklemektir.

Turney (1990) FTM, bir işletmeye ait faaliyetler ve mamullerle ilgili veri tabanını oluşturan, işleyen ve onu koruyan bir sistemdir.

Ketz, Campell, Baxendale (1991)

FTM, işletmenin önemli faaliyetleri ve ürün maliyetleri ile ilgili finansal ve işlevsel performans bilgisinin toplanmasıdır.

Banke ve Hormansun (1992)

FTM, bir işletmenin önemli faaliyetleri hakkında finansal ve finansal olmayan kaynaklarının toplanması ve bu kaynakların işletmenin ürün ve hizmetleri ile bağlantılarının bulunmasıdır.

Barfield, Raiborn ve Kinney (1994)

FTM, bir işletmede gerçekleştirilen çeşitli faaliyetler üzerinde odaklanan ve bu faaliyetlerin kapsam ve özelliklerini temel alarak maliyetleri bir araya getiren bir maliyet muhasebesi sistemidir.

Kaplan ve Atkinson (1998)

FTM, maliyetlerin doğru bir şekilde hesaplanabilmesi için endirekt maliyetlerin ilk önce faaliyetlere yüklenmesini sağlayan, daha sonra faaliyetlerde yüklenen bu maliyetleri mamullere, hizmetlere ve müşterilere aktaran bir yöntemdir.

Horngren, Bhiamani, Foster ve Datar (1999)

FTM, ürün maliyetlerinin temeli olarak faaliyetler üzerine odaklanan ve bir maliyet sistemini hassaslaştıran spesifik bir yaklaşımdır.

Öker (2003)

FTM yöntemi, maliyet taşıyıcılarının işletmenin kaynaklarını faaliyetler bazında tükettiği, dolayısıyla endirekt giderlerin faaliyetler bazında sınıflandırılması gerektiği anlayışı ile hareket eden ve maliyet taşıyıcıları ile endirekt giderler arasında yalnız üretim hacmine bağlı olmaksızın çeşitli düzeylerde ilişki kuran bir maliyet ve yönetim anlayışıdır.

Çam (2006)

FTM, işletme faaliyetlerinin kaynak kullanımlarını esas alarak kaynak maliyetlerini faaliyetlere yükleyen, maliyet taşıyıcılarının faaliyet kullanımlarını esas alarak, faaliyet maliyetlerini maliyet taşıyıcılarına yükleyen bir yöntemdir.

Köroğlu (2012)

FTM, geleneksel maliyet muhasebesine dayanan hesaplama sistemlerinden daha gerçekçi maliyet bilgileri sağlayarak işletme yöneticilerinin stratejik kararlar almasında önemli bir etken olan maliyetlerin doğru bir biçimde hesaplanabilmesi için genel üretim maliyetlerini, ilk önce faaliyetlere yükleyen ve daha sonra faaliyetlerde biriken maliyetleri maliyet öznesine aktaran stratejik maliyet yönetim yaklaşımıdır.

Kaynak: (Unutkan, 2010: 90; Karcıoğlu ve Binboğa, 2010: 3; Gümüş, 2007: 59;

Köroğlu, 2012: 61; Kızılyalçın, 2011: 40; Güzeldere, 2007: 36).

FTM kavramına ilişkin Tablo 4.1’de yer alan tanımlar incelendiğinde, yazarların FTM kavramı ile ilgili aşağıda belirtilen iki temel noktaya vurgu yaptıkları görülmektedir:

149

i. İşletmelerde gerçekleşen maliyetlerin nedenleri faaliyetlerdir ve faaliyetler kaynak maliyetlerini tüketmektedirler,

ii. İşletmelerde üretim sonrası elde edilen maliyet taşıyıcıları ise faaliyetlerin maliyetlerini tüketmektedirler.

FTM yöntemine ilişkin yukarıda belirtilen iki temel noktadan yola çıkarak, işletmelerdeki genel üretim maliyetlerinin maliyet taşıyıcılarına daha doğru yüklenmesini sağlamak amacıyla genel üretim maliyetleri ilk olarak bu maliyetlerin ortaya çıkmasına neden olan faaliyetlere, faaliyetlerin maliyetleri ise faaliyetlerin gerçekleştirilmesini gerekli kılan maliyet taşıyıcılarına yüklenmektedir.

FTM yöntemi, yukarıda belirtilen operasyonel sürecin uygulanması ile faaliyetlerin ve bu faaliyetlerin yerine getirilmesi sonucu oluşan mamul ve hizmetlerin maliyetinin doğru bir şekilde hesaplanmasını sağlamaktır. Mamul ve hizmetlerin maliyetini doğru bir şekilde hesaplamasının yanı sıra bu yöntem aynı zamanda işletme yöneticileri tarafından maliyetlerin doğru bir şekilde yönetilmesi için de kullanılmaktadır. İşletme yöneticileri maliyetlerin düşürülmesi, üretilen mamullerin ve hizmetlerin kalitesinin arttırılması, gelecekle ilgili maliyetlerin planlaması, bütçelemesi, duyarlılık analizlerinin yapılması, işletme süreçleri ile çalışanların performansının analiz edilmesi ve geliştirilmesi amacıyla da FTM yöntemini kullanmaktadırlar (Buys ve Green, 2006: 39).

FTM yönteminin yukarıda belirtilen amaçlar doğrultusunda

kullanılabileceğinin farkında olan John Deere, Hewlett-Packard, Textronix, Siemens, Ericson, Kanthall gibi işletmeler, söz konusu yöntemi üretim ve işletme süreçlerinde yaygın bir şekilde kullanmaktadırlar. Mamul üreten bu işletmelerin yanı sıra banka, pazarlama, dağıtım, sağlık, lojistik ve tersine lojistik gibi hizmet üreten sektörlerde faaliyet gösteren işletmeler tarafından da bu yöntem kullanılmaktadır (Gümüş, 2007: 58). FTM yönteminin tersine lojistik faaliyetlerini gerçekleştiren işletmeler tarafından kullanımı ile ilgili açıklamalara aşağıda yer verilmiştir.

150

4.1.2. Tersine Lojistik Süreçte Faaliyet Tabanlı Maliyetleme