Stokastik Stok Kontrol Modelleri

İşletmelerin stoklarına olan talep değerinin kesin bir şekilde bilinmesi ve sabit kalması durumunda deterministik stok kontrol modellerinin; talep değerinin kesin bir şekilde bilinememesi ve değişken olması durumunda, stokastik stok kontrol modellerinin kullanılması gerektiği yukarıda ifade edilmişti.

Talebe ilişkin belirsizliğin bir başka ifadeyle olasılığın zaman içerisinde değişiklik göstermesi halinde durağan olmayan; değişiklik göstermemesi halinde ise durağan stokastik stok kontrol modelleri kullanılmaktadır (Can ve Taş, 2006: 105). Stokastik stok kontrol modellerinde talep rastgele bir değişken olarak kabul edilmekte ve bir olasılık dağılımı yardımıyla tanımlanmaktadır. Talep miktarının hangi dağılıma uygun olduğunun tespit edilmesinde ise geçmiş talep verilerinden yararlanılmaktadır (Sulak, 2008: 27).

Stokastik stok kontrol modellerinde kullanılacak olan yöntemler, stok kontrolünün sürekli veya periyodik zaman dilimlerinde yapılmasına göre sınıflandırılmaktadır. İşletmede stok kontrolü sürekli bir şekilde gerçekleştiriliyor ise Sürekli Gözden Geçirmeye Dayalı Stok Kontrol Modelleri; belirli zaman aralıkları (periyodik olarak) ile gerçekleştiriliyor ise Periyodik Gözden Geçirmeye Dayalı Stok Kontrol Modelleri kullanılmaktadır. (S,Q) Kontrol Modeli, Sürekli gözden geçirmeye dayalı modeller içerisinde yer alırken; (R,S) Stok Kontrol Modeli ve Opsiyonlu Yenileme Stok Kontrol Modeli ise periyodik gözden geçirmeye dayalı stok kontrol modelleri içerisinde yer almaktadır (Özçakar ve Akyurt, 2007: 12).

İşletmelerin yukarıda ifade edilen stok kontrol modellerini kullanarak hesapladıkları optimal stok seviyesinin de işletmeye bir maliyeti vardır. Stok

52

bulundurma maliyeti olarak tanımlanan bu maliyet, işletmenin belirli bir stok miktarını belirli bir zaman dilimi elde bulundurması nedeniyle katlandığı maliyetleri ifade etmektedir. İşletmenin deposunda bulundurduğu stok miktarına bağlı olarak stok bulundurma maliyetleri de doğru orantılı bir şekilde artmakta ya da azalmaktadır. Örneğin; stoklara bağlanan paraya yürütülen faiz, stok ambarı için ödenen kira, ısıtma, soğutma, aydınlatma maliyetleri, stoklanan malların bozulması, çürümesi, çalınması, demode olması, sigorta ve nakliye maliyetleri, vergiler, ücretler gibi maliyetler, işletmenin aktifinde yer alan stok miktarı ile doğru orantılı olarak artacaktır (Bilgin, 2013: 11). Stok bulundurma maliyetleri işletmelerin toplam üretim maliyetinin yaklaşık %19-35’ini oluşturmaktadır (Akyurt, 2009: 12). Bu nedenle işletmeler yüksek stok bulundurma maliyetlerinden kaçınmak için aktiflerinde ihtiyaçları kadar stok bulundurmalıdır.

Stok bulundurma maliyetleri farklı maliyet kalemlerini içerisinde

bulundurmaktadır. Bu maliyet kalemlerini aşağıdaki gibi açıklamak mümkündür:

i. Sermaye Maliyeti: Sermaye maliyeti, stoklara bağlanan sermayenin fırsat

maliyetidir. Bir başka ifadeyle stoklara bağlanan sermayenin, alternatif alanlarda kullanılamaması nedeniyle kaybedilen kazancı sermaye maliyetini ifade etmektedir (Fröderberg, 2006: 15). Örneğin, işletme sahip olduğu sermayesini stoklara yatırmak yerine belirli bir faiz oranından bankaya yatırması sonucu elde edeceği faiz, işletme için stok bulundurmanın fırsat (alternatif) maliyetidir.

Bu maliyet stok bulundurma maliyetleri içerisinde en yüksek paya sahip olup toplam stok değerinin %10-25’lik kısmını oluşturmaktadır (Sulak, 2008: 12). Enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde stoklara yapılan yatırımın fırsat maliyeti de yüksek olmaktadır (Martland, agis, 2015). Bir başka ifadeyle enflasyon dönemlerinde faiz oranlarının yükselmesi nedeniyle stoklara yatırım yapmak işletmeler için avantajlı bir durum değildir. Bu dönemlerde stoklara yatırım yapmak yerine aktifleri içerisinde yer alan hazır değerlerini yüksek faiz oranından mevduata dönüştürmeleri ve düşük stok seviyesinde çalışmaları işletmeler için daha doğru bir karar olmaktadır (ROTA, agis, 2014).

ii. Stok Hizmet Maliyeti: Stokların elde bulundurulması sonucu ortaya

çıkan sigorta ve vergi gibi maliyetler stok hizmet maliyeti içerisinde değerlendirilmektedir. Stoklara ilişkin ödenen vergiler stok seviyesindeki değişikliklerden doğrudan etkilenirken, olası bir finansal kayıptan kaçınmak için

53

katlanılan sigorta maliyetleri stok seviyesindeki değişiklikten doğrudan etkilenmemektedir (Deran vd, 2014: 89).

iii. Depolama Alanı Maliyeti: İşletmenin stoklarının niteliğine göre ısıtma

veya soğutma maliyetleri, depo personellerinin maliyetleri, depo için gerekli donanımın maliyeti ve amortismanı, vergisi, depo kiralıksa kira maliyeti, işletmenin kendine aitse yatırım maliyeti ve amortismanı depolama alanı maliyetleri içerisinde yer almaktadır (Ryzin, 2001: 4; Erdoğan, 2007: 99). Söz konusu bu maliyet kalemlerinin bir kısmı sabit bir kısmı değişken olup, işletme içerisinde gerçekleştirilen maliyet analizlerinde depolama maliyetine ilişkin değişken maliyetler kullanılmaktadır (Sulak, 2008: 12).

iv. Stok Riski Maliyetleri: İşletmenin deposunda yer alan stoklarının

bozulması, çalınması, teknolojik açıdan eskimesi, deprem, sel gibi doğal afetler sonucu fiziki niteliklerini yitirmesi ve tüketici tercihlerinin değişmesi ile piyasadaki talebin azalması sonucu stok fiyatlarının düşmesi stoklarda değer kaybına neden olmaktadır. Stoklara ilişkin bu değer kayıpları stok riski maliyetlerini oluşturmaktadır (Selçuk, 2007: 20). Stok riski maliyetleri, depolanan malların niteliğine göre ve depolama süresinin uzunluğuna bağlı olarak değişmektedir. Örneğin, raf ömrü kısa olan gıda maddelerinin, ilaçların, fotograf malzemelerinin, teknolojik yenilikten etkilenen elektronik eşyaların ve müşteri talebi doğrultusunda sürekli değişen modaya bağımlı kadın elbiseleri vb. gibi stokların depolama süreleri kısa tutulmalıdır. Aksi halde işletme yüksek stok riski maliyetlerine katlanmak zorunda kalabilir (Koyun, agis, 2014).

v. Stok Aktarma Maliyeti: Stok aktarma maliyeti, stokların demode olma

riskine karşı bir mağazadan başka bir mağazaya aktarılması sırasında katlanılan yükleme, boşaltma ve taşıma maliyetlerini ifade etmektedir (Ceran ve Alagöz, 2007: 9-10). İşletmeler stok aktarma maliyetlerini düşürmek için mağazaların bulunduğu çevredeki tüketicilerin istek ve ihtiyaçlarını doğru bir şekilde tespit etmeli ve bu tespitlerden yola çıkarak hazırladıkları malları tüketicilerine sunmalıdırlar. Bu şekilde işletmelerin stokları doğru tüketici profili ile karşılaşacak, demode olmadan elden çıkarılabilecek ve bu paralelde stok aktarma maliyeti de minimize edilmiş olacaktır.

54

ġekil 2.9. Stok Bulundurma Maliyetleri Kaynak: (Deran vd., 2014: 90).

İşletmeler stoklama faaliyetlerini kendi bünyesinde gerçekleştirilebileceği gibi üçüncü parti lojistik hizmet sağlayıcılara da devredebilirler. Bu durumda işletmelerin stoklama maliyetleri, üçüncü parti lojistik hizmet sağlayıcılara ödediği ücret olmaktadır (Deran vd., 2014: 90). Stok Bulundurma Maliyeti Sermaye Maliyeti Stok Riski Maliyeti Depolama Alanı Maliyeti Stok Hizmet Maliyeti

Stok Yatırım Maliyeti

Vergi ve Sigorta Maliyetleri

Yer DeğiĢikliği Riski Maliyetleri Çalınma Riski Maliyetleri Hasar Görme Riski Maliyetleri ĠĢletmeye Ait Depo Alanı Maliyetleri

Demode Olma Riski Maliyetleri Kamu Depo Alanı Maliyetleri

KiralanmıĢ Depo Alanı Maliyetleri Fabrika Depo Alanı Maliyetleri

Stok Aktarma Maliyeti

Ürünlerin ĠĢletmenin Herhangi Bir Mağazasından Diğer Bir Mağazasına

55