Deterministik Statik Stok Kontrol Modelleri

Deterministik statik stok kontrol modellerinden en yaygın kullanılanları Klasik Ekonomik Sipariş Miktarı ve Klasik Üretim Miktarı modelleridir (Benhadid, Tadj ve Bounkhel, 2007: 194). Bu modellere ilişkin açıklamalara aşağıda yer verilmiştir.

2.6.3.1.1. Ekonomik SipariĢ Miktarı Modeli (EOQ)

EOQ modeli, bütün stok kontrol modellerinin en temeli ve yalını olup 1913 yılında Ford Harris tarafından geliştirilmiştir (Erlenkotter, agis, 2015). Bu model ile işletmenin belirli bir planlama dönemi boyunca hangi sabit zaman aralıklarında, kaç birimlik sabit siparişler vermesi gerektiği tespit edilmeye çalışılmaktadır. İşletmeler tarafından söz konusu amaç doğrultusunda bu modelin kullanılabilmesi ancak bazı temel varsayımların sağlanması ile mümkündür. Bu varsayımlara aşağıda yer verilmiştir (Manap, 2003: 22):

i. Talep veya kullanım alanı sabittir.

ii. Tedarik süresi sıfıra eşit veya sıfırdan büyük sabit bir değerdir. iii. Satın alma fiyatı ya da üretim maliyeti sabit bir değerdir.

iv. Sipariş maliyetleri, verilen sipariş sayısıyla doğru orantılı olarak değişir. v. Stok bulundurma maliyetleri ortalama stok ölçüsü ile doğru orantılı olarak

değişir.

vi. Tedarik süresi sabittir ve sipariş miktarından bağımsızdır.

Yukarıda belirtilen varsayımlar doğrultusunda EOQ modelinde stok işleyiş sistemi Şekil 2.6’da gösterildiği gibi işlemektedir.

46

ġekil 2.6. EOQ Modeli İçin Temel Stok Döngüsü Kaynak: (Ulucan, 2007: 404).

Şekil 2.6’da da görüldüğü gibi işletme Q kadar bir stokla her bir faaliyet dönemine başlar (a). Dönem boyunca düzgün ve sabit kabul edilecek bir talep yapısı söz konusu olup (a-c aralığı) bu dönemde stoklar sabit bir şekilde azalmaktadır. İşletme stokları tükendiğinde verdiği siparişi hemen teslim alamıyorsa bir başka ifadeyle ürünlerin teslimi için bir tedarik süresi (L) gerekli ise stoklar bitmeden bir süre önce (b) işletmenin tekrar sipariş vermesi (R) gerekmektedir. Birim süredeki talep hızı d olarak ifade edildiğinde, L tedarik süresi boyunca Lxd birim ürüne talep olması beklenir. Bu nedenle işletmenin stokları, R= Lxd düzeyine düştüğünde işletme yeniden Q kadar sipariş verecektir. İşletmenin sipariş verdiği stoklar eline geçene kadar ki sürede (L), mevcutta bulunan stokla talep karşılanmaktadır. Stoklar tükendiğinde, siparişlerin teslim süresi de gelecektir (c) ve işletme stok miktarını tekrar Q kadar seviyeye çıkaracaktır (d) (Ulucan, 2007: 404).

İşletmenin Şekil 2.6’da yer alan ekonomik sipariş miktarını (Q) belirleyebilmesi için toplam sipariş maliyetleri ile toplam stok bulundurma maliyetlerini minimum düzeye düşürecek stok miktarını tespit etmesi gerekmektedir. Bu durum ise ancak toplam sipariş maliyetleri ile toplam stok bulundurma maliyetlerinin kesiştiği noktada mümkün olmaktadır (Hall, 2013: 315).

47

Stok bulundurma maliyeti, işletmenin sipariş vereceği stok parti büyüklüğüne bağlı olarak doğru orantılı bir şekilde artmaktadır. Bir başka ifadeyle işletmenin stokuna girecek olan stok miktarı arttıkça, bu stokları elde bulundurmanın maliyeti de artacaktır. Stokların sipariş maliyeti ise sipariş verilecek stok miktarına bağlı olarak birim başına azalmaktadır. Stokların elde edilmesinden kaynaklanan stok bulundurma maliyeti ve sipariş maliyeti aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır (Krajewski, Rıtzman and Malhotra’dan çeviren Birgün, 2013: 419).

Yıllık stoku elde bulundurma maliyeti= (Ortalama çevrim stoku) x (Birim stoku elde bulundurma maliyeti)

Yıllık sipariş maliyeti= (Sipariş sayısı/yıl) x (Sipariş maliyeti)

ġekil 2.7. EOQ Modeline Göre Ekonomik Sipariş Miktarının Tespiti

Kaynak: (Krajewskı, Rıtzman and Malhotra’dan çeviren Birgün, 2013: 419).

Şekil 2.7’de görüldüğü gibi stokları elde bulundurma maliyeti ile sipariş verme maliyetinin kesiştiği nokta ekonomik sipariş miktarını; stokları elde bulundurma maliyeti ile sipariş maliyeti kalemlerinin toplamı ise toplam yıllık çevrim stoku maliyetini ifade etmektedir. Şekil 2.7’de gösterilen, ekonomik sipariş miktarı ile toplam stok maliyeti, matematiksel formüller yardımıyla da hesaplanabilmektedir. Bu formüllere aşağıda yer verilmiştir (Schwarz, 2008: 140-141):

48

Ekonomik sipariĢ miktarı (EOQ) √

Toplam maliyet ( ( ) Bu formülde;

C= Toplam yıllık çevrim stoku maliyetini, Q= Parti büyüklüğünü (birim)

D= Yıllık talebi (birim/yıl) Co= Sipariş maliyetini

CH= Elde bulundurma maliyetini ifade etmektedir.

Ekonomik sipariş miktarı modeli, üretim işletmeleri dışında faaliyet gösteren ticaret işletmeleri tarafından kullanılmaktadır. Üretim işletmeleri ise bu model ile aynı varsayımlara sahip olan Ekonomik Üretim Miktarı Modeli’ni kullanmaktadır. Bu modele ilişkin açıklamalara aşağıda yer verilmiştir.

2.6.3.1.2. Ekonomik Üretim Miktarı Modeli (EPQ)

Ekonomik sipariş miktarı modelinin üretim işletmelerine uyarlanması sonucu elde edilen stok kontrol modelidir. Literatürde yer alan bazı kaynaklarda bu model, ekonomik sipariş miktarı modelinin bir çeşidi olarak da değerlendirilmektedir. Ekonomik üretim miktarı modelinde, bütün malların aynı anda işletme tarafından teslim alındığı varsayımını kabul eden ekonomik sipariş miktarı modelinin aksine, malların işletme içinde üretildiği varsayımı göz önünde bulundurularak işletmenin ne kadar üretim yapması gerektiğinin belirlenmesi amaçlanmaktadır (Sulak, 2008: 25). Her iki modelde de stokların sürekli tedarik durumu söz konusu olduğu için ekonomik sipariş miktarı modeli ile ekonomik üretim miktarı modellerinin matematiksel ifadeleri aynıdır. İki model arasındaki tek fark, ekonomik sipariş miktarı modeli işletmenin tedarikçilerine ne kadar mal sipariş edeceğinin belirlenmesinde, ekonomik üretim miktarı modeli ise işletmenin müşterileri için ne kadar mamul üreteceğinin belirlenmesinde kullanılmaktadır. Ekonomik üretim miktarı modelinin uygulaması basit olması nedeniyle işletmeler tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır (Tsai ve Wu, 2012: 314).

49

Ekonomik üretim miktarı modelinde, üretim miktarı her zaman talep miktarından daha fazla olmaktadır ve üretim sürecinde artan stoklar üretimin durmasıyla talebin karşılanmasında kullanılmaktadır. İşletmenin mevcudunda yer alan stoklar tükendiğinde ise üretim tekrar başlamaktadır (Sulak, 2008: 25). Ekonomik üretim miktarı modelinde stok miktarının zamanla değişimi Şekil 2.8’de gösterilmiştir:

ġekil 2.8. Ekonomik Üretim Miktarı Modeli Kaynak: (Ulucan, 2007: 414).

Şekil 2.8’de yer alan optimum parti büyüklüğünü ifade eden Q noktası, stoka ilişkin hazırlık maliyeti ile elde bulundurma maliyetinin kesiştiği üretim noktasını ifade etmektedir. Ekonomik üretim miktarı modeline göre optimum parti büyüklüğü ve yıllık toplam stok maliyeti aşağıdaki gibi formüle edilebilir (Ulucan, 2007: 414):

( ) ( )

Ekonomik üretim miktarı formülüne ilişkin yukarıda yer alan formüllerde kullanılan harflerin anlamları, EOQ bölümünde verilmiş olup tekrardan kaçınmak için bu bölümde ayrıca yer verilmemiştir.

50

Ekonomik sipariş miktarı ve ekonomik üretim miktarı modellerinin temelini oluşturan varsayımlar, ticari hayatta geçerli olan bazı durumları göz ardı etmektedir. Örneğin piyasada işletmelerin mallarına olan talep, malların satın alma fiyatları, malların, hammadde ve malzemelerin tedarik süresi her zaman sabit ve kesin olmayabilir bir başka ifadeyle zaman içerisinde değişim gösterebilir. Bu nedenlerle söz konusu varsayımlar zaman içerisinde yeniden gözden geçirilerek ve varsayımlara ilaveler yapılarak yeni stok kontrol modelleri geliştirilmiştir (Sulak, 2008: 26).