Tanzimat’ın Askerî Alanda Diyarbakır’da Uygulanması ve Bedirhan

Gülhane Hatt-ı Hümayûnu’ndan önce Osmanlı İmparatorluğu’nda yapılan yenilik hareketlerin ağırlık noktasını askerlik alanında yapılan düzenlemeler oluşturmuştur. Tanzimat’a kadar geçen dönemde yapılan bu alandaki düzenlemelerde ocak şeklinin değiştirilmesi dışına çıkılamadı. Bu sebeple de askerlik bir vatan görevi olamadı. Fakat Tanzimat ile birlikte askerlik hizmeti bir vatan görevi hâline getirildi. Bu dönemde askerlik alanında yapılan yeniliklerden birisi de, “Asker-i Redife Miralaylığı”nın kurulması idi. Buna göre, ülkenin her yerinden bölgenin genişliğine ve nüfusuna göre asker toplanıyordu. Fakat Müslüman halkın, henüz göçebe hâlinde yaşayanları ve dağlık bölgelerde yarı bağımsız bir hayat sürenleri, askerlik görevini kabul etmek istemediler. Bu yüzden Anadolu ile Rumeli’nin dağlık taraflarında ve Lübnan’da ayaklanmalar oldu. Bu ayaklanmalar bir süre sonra bastırıldı ise de adı geçen yerlerde askerlik görevi bir problem olarak kalmaya devam etti202.

Osmanlı Devleti’nin Tanzimat sonrası redif askeri toplamakta en çok zorlandığı yerlerden birisi de Diyarbakır Eyaletinin dağ kazaları olan Cizre, Bohtan, Zaho, Garzan, Midyat ve Şirvan gibi dağ kazaları idi. Bu bölgede asker toplanmaya başlanmasıyla birlikte Midyat ve Garzan bölgesinde bir takım olaylar ortaya çıkmıştır. Hükümet burada meydana gelen olaylardan Bedirhan Bey’i sorumlu tutmuştur. Hem Diyarbakır ve çevresinde meydana gelen bu olaylara karşı hem de asker toplanmasını kolaylaştırmak amacıyla Emin Paşa komutasında iki tabur Nizamiye Askeri ile Siverek’te bulunan İsmail Paşa komutasında Nizamiye Askeri taburunu bölgeye yerleştirilmiştir. Diyarbakır’ın ova köylerinden asker toplanması sırasında herhangi bir güçlükle karşılaşılmamış ve buralardan bir tabur redif askeri toplanmıştır. Arabistan Ordusu Müşiri Namık Paşa tarafından Anadolu Ordusu Müşiri Rüstem Paşa’ya yazılan 18 Şevval 1260(31 Ekim 1844) tarihli yazıda; Bedirhan Bey temin ve taltif edilerek kazanıldığı takdirde yukarıda adı geçen kazalarda redif askeri toplanmasının daha kolay olacağı, aksi takdirde buralardan asker toplanmasının zor olacağı belirtilmiştir. Bu durumda askeri kuvvet kullanmak

202 _{Enver Ziya Karal, a.g.e., C.V, s. 178; Naci Kutlay, İttihat Terakki ve Kürtler, 3. Baskı, Beybun Yay., Ankara}

50

gerekeceğinden Orduy-u Hümayun’un203 Diyarbakır’a sevkedilmesi gerekeceği bildirilmiştir204.

Arabistan Ordusu Müşiri Namık Paşa’nın Sadaret’e gönderdiği 6 Zilkade 1260(17 Kasım 1844) tarihli arz tezkeresinde, Diyarbakır Eyaleti’nde askerî redife kurulması ve Bedirhan Bey maddesine dair gönderdiği yazılar, Meclis-i Valâ-yı Ahkâm-ı Adlîyye’de ve 27 Kasım pazar günü de Meclis-i Umûmî de görüşülmüş ve konuyla ilgili olarak şu kararlar alınmıştır: Bedirhan Bey’e güvenlik hissi verilmesiyle birlikte Diyarbakır’ın dağ köylerinde Redif Askeri toplanmasında kolaylıklar sağlandığı belirtilmiştir. Bedirhan Bey kendi bölgesinden asker toplanmasına karşı olduğu halde bu konuda devlet yanlısı bir tutum izlemesinde bölgeye yönelik askeri harekat planının onun üzerinde etkili olabileceği görüşü dile getirilmiştir. Meclis-i Umumiye göre, Bedirhan Bey’e karşı izlenecek strateji konusunda iki yoldan başka çıkış yolu kalmamıştır. Bunlar:

i. Bedirhan Bey’in, devletin yanına çekilerek redif askerinin kolaylıkla

toplanması,

ii. Asker-i redife toplanmasını ret edip etrafı tahrik ve fesada verdiği

takdirde bu işin güç kullanılarak gerçekleştirilmesi205.

Meclis-i Umûmi toplantısında ayrıca bundan sonraki süreçte Bedirhan Bey’e karşı izlenecek strateji ve ona karşı alınacak tedbirler konusuda müzakere edilerek konu ile ilgili olarak şu kararlar alınmıştır: İsmail Paşa ile birlikte yeterli miktarda Nizamiye Askeri’nin Diyarbakır’a yerleştirilmesine karşı olduğu halde kendisini

203 _{Tanzimat döneminde ülkenin coğrafî genişliği ve konumu dikkate alınarak Osmanlı ordusu beş büyük}

kolorduya ayrılcaktır. Hassa askerlerinden oluşan Birinci Ordu, İstanbul Ordusu denilen İkinci Ordu, Rumeli, Anadolu ve Arabistan Orduları. Ehgelhardt, Tanzimat ve Türkiye, Çev: Ali Reşad, Kaktüs Yay., İstanbul 1999, s. 76.

204 _{“…Diyarbekir’den mürettib asâkir-i redîfenin tertîb-i emr-i ‘âlîsi Diyarbekir vâlisi devletlü paşa hazretlerine}

irsâl ve ânın dahî çâresi istihsâl kılınmak lâzım gelür ise de Diyarbekir’in ova köyleri tertîbi olan neferâtın ahz ve celbinde sühûlet nümâyân ve fakat Cizre ve Bohtan ve Zaho ve Garzan ve Midyat ve Şirvan misillû dağ kazaları ahâlisinin ‘inâd ve şakâvetde puyân olmakla ihtimâlât-ı ‘akliyye ile hatır-nişân idüğünden bu maddeyi çâkerleri Diyarbekir ve Musul vâlileri devletlü paşalar hazerâtıyla bi’l-muhâbere evvel emirde Bedirhan Bey’in te’mînine bir çare bulunsa ve ba’zı gûne taltîfât ve istihâlât ile celb olunsa dağ kazaları asâkirinin cem’inde hatırlara gelen su’ûbet mübeddel-i haft(?) ve sühûlet olacağında iştibâh olmadığından bu sûretin icrâsı mümkün olur ve mîr-i mûma-ileyh celb ve te’mîn olunabilür ise kolayca asâkir-i redîfenin ihtihsâli müyesser olacağı ve şâyed bunda dahî kuvve-i cebriyenin icrâsı lâzım gelür. Ordu-yı hümâyûnun Diyarbekir’e sevki lâzım geldiği...”. BOA, İ.MSM, 48/1230, Lef: 1. Arabistan Ordusu Müşiri Namık Paşa’nın, Anadolu Ordusu Müşiri Rüstem Paşa hazretlerine gönderdiği 18 Şevval 1260 (31 Ekim 1844) tarihli yazı.

205 _{“…mîr-i merkûmun vâki’ olacak hareketi iki şıkka münhasır olarak bir şakî celb ve te’mîniyle neferât-ı}

mezkûrenin ber-vech-i suhûlet alınması ve şıkk-ı diğeri tahrîk ve ifsâd misillû etvâr-ı reddiyeye ictisârı takdîrinde kuvve-i cebriye i’mâl kılınması…”. B0A, İ.MSM, 48/1230, Lef: 4-6. Anadolu Ordusu Müşiri Rüstem Paşa hazretlerine gönderilen 18 Şevval 1260 (31 Ekim 1844) tarihli yazı.

51

emniyet ve güvene almak ve vakit kazanmak için devletin yanında yer alarak aldatıcı bir takım tavırlar içine girmesi muhtemeldir. Onun bu yalancı tavırlarına kanmayarak gerekli tedbirler alınmalıdır. Diyarakır ve çevresinde gerekli emniyetin sağlanması için Bedirhan Bey ile onun arkadaşları bulunan İmadiyeli İsmail Paşa, Garzanlı Derviş Bey, Mardinli Esad Bey, ve Cizreli Mir Seyfeddin ve diğer arkadaşlarının bu bölgeden sürülmesi önemlidir. Bunun için Bedirhan Bey’e emniyet ve güven verilip dağ kazalarından yeterli Redif Askeri toplandıktan sonra arkadaşları ile birlikte taltif etmek amacıyla Dersaadet’e davet edilip aileleri de geldikten sonra buradan uygun bir yere sürerek geldikleri yerle alakalarını kesmektir. Eğer süreç yukarıdaki biçimiyle işlemez de Bedirhan Bey asker toplanması konusunda devletin yanında yer almaz da bunun için çevresinde ki aşiret ve beyleri tahrik ve fesada verir ise, bu defa güç kullanalırak kendisi ve yanındaki arkadaşları ele geçirilerek aileleriyle birlikte uygun bir yere sürülmelidir. Bedirhan Bey ve bir kısım Kürt Beylerinin bölgeden çıkarılması Han Mahmut ve bazı Kürt beylerinin çevrede tahrik ve fesada sebeb olması muhtemel görülsede daha önce yaşanan benzer bir hadisede Zırki beyleri bölgeden sürülmesi sırasında herhangi bir olay yaşanmamıştır. Aksine bu durum Kürt beylerinin herhangi bir durum karşısında birbirlerinin yardımına gitmesini önleyeceği düşünülmüştür206.

Meclis-i Umumi, Bedirhan Bey’e karşı bundan sonra izlenecek strateji konusunda ise; Arabistan Ordusu Müşiri Namık Paşa’nın vereceğe karara göre yukarıda belirtilen iki yoldan hangisi uygunsa ona uygun hareket etme kararı almıştır. Ayrıca konu ile ilgili olarak takip edilecek hareket tarzı belirlendikten sonra Musul Valisi Mehmet Paşa ile diğer yetkililerin bilgilendirilmesi ve son aşamaya kadar bu meselenin gizli tutulması istenmiştir207.

206 _{“…ânın ve hevâdarlarının ol-tarafdan def’ ve ihrâcı îcâbât-ı mülkiyeden olmasıyla izhâr-ı emniyeti}

takdîrinde dahî mîr-i merkûm ile hevâdarları bulunan ‘İmâdiyeli İsma’il Paşa ve Garzanlı Derviş Bey ve Mardinli Es’ad Bey’in ve Cizreli Mîr Seyfeddin’in vesâ’ir bu misillûların ol-havâliden bütün bütün def’ ve ihrâçları…”. B0A, İ.MSM, 48/1230, Lef: 4-6. Anadolu Ordusu Müşiri Rüstem Paşa hazretlerine gönderilen 18 Şevval 1260 (31 Ekim 1844) tarihli yazı

207_{B0A, İ.MSM, 48/1230, Lef: 4-6. Anadolu Ordusu Müşiri Rüstem Paşa hazretlerine gönderilen 18 Şevval 1260}

52

Bedirhan Bey, Tanzimat öncesinde izlediği devlet yanlısı politikalar nedeniyle devlet nezdinde ciddi bir itibar kazanmıştır. Kazandığı bu konumunu sürdürebilmek için başlangıçta devletin Cizre-Bohtan Bölgesi’nde asker toplama kararına karşı çıkmamıştır. Fakat sonradan bölgede Tanzimat’ın idarî alanda uygulanması ile birlikte etkinliğini kaybedeceğinden korkarak, başta askerlik olmak üzere Tanzimat’ın getirdiği yeni hükümlere karşı cephe alacak ve bu durum ileride onun isyan etmesindeki en önemli nedenlerden birini oluşturacaktır.