5. BEDİRHAN BEY’İN İSYANI
5.2. Bedirhan Bey’in Bölgedeki Kürt Beyleriyle İttifak Kurması
Bedirhan Bey, Kürdistan bölgesindeki konumu, gücü ve üslendiği misyon itibariyle daima önemli bir yer işgal etmiştir. Bu önemli konumundan dolayı Osmanlı Devleti kendisine Tanzimat sonrası Cizre Mütesellimliği yanı sıra Askerî Redif Miralaylığı görevini vermiştir488. Han Mahmut’un 1842 yılındaki isyanı sonrası onun izlediği tutum ve Han Mahmut ile olan yakın ilişkileri zamanla Bedirhan Bey, Han
484 BOA, İ.MSM, 49/1231, Lef: 4.
485 BOA, A.MKT,MHM, 1/75. Erzurum Müşiri Esad Nuri Paşa’nın 23 Cemazeyilahir 1261 (29 Haziran 1845)
tarihli raporu.
486 BOA, İ.MSM, 49/1231, Lef: 4. 487 BOA, A.MKT.MHM, 1/75. 488 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 6.
123
Mahmut ve Nurullah Bey arasında bir ittifak kurulduğuna ilişkin iddiaların ortaya atılmasına yol açmıştır489. Ayrıca bu iddialar; Erzurum, Diyarbakır ve Musul valilerinin Sadaret’e gönderdiği raporlarla da desteklenmiş ve kendisi, Han Mahmut’a yanaşmakla suçlanmıştır490. Fakat her defasında o, hakkındaki bu iddiaları reddetmiştir491. Devlete bağlılığını ispatlamak için Han Mahmut ile hükûmet arasında arabuluculuk teklifinde bulunmuş, devlet istediği takdirde güç kullanarak da olsa bu sorunu ortadan kaldırabileceğini söylemiştir492. Bedirhan Bey, hakkındaki iddiaları ısrarla reddetmesine rağmen yine de devlete pek güven vermemiştir.
İki taraf arasındaki ilk ciddi yakınlaşma, 1842 yılında Cizre’nin Musul’a bağlanmasıyla başlayan süreçte olmuştur493. Bu durum, hükûmetle Bedirhan Bey arasında güven bunalımına yol açmış; ona karşı izlenen yanlış strateji kendisini Han Mahmut’a daha çok yaklaştırmıştır. 1846 yılına gelindiğinde Bedirhan Bey ile Han Mahmut arasındaki bu ilişkinin, bölgedeki diğer Kürt beylerinin de katılmasıyla bir ittifaka dönüştüğü görülmektedir494.
Kürt beyleri arasında oluşturulan ittifakın içerisinde yer alan en önemli isimlerden biri de Hakkâri Emiri Nurullah Bey’dir. O da, Han Mahmut isyanında Bedirhan Bey’le birleşip isyana yardım etmekle suçlanmış; fakat o da, hakkındaki bu iddiaları kabul etmemiştir495. Kendisi, 1846 yılındaki ittifak hareketi içinde ismi geçmekle birlikte, bu ittifakın içerisinde fiili olarak bulunmamıştır. Gerçi daha önceleri Bedirhan’la birlikte Nasturi harekâtlarında (1843-1846) yer almış olsa da, sonraki dönemde Bedirhan Bey ve Han Mahmut ittifakından uzak kalmayı tercih etmiştir496.
İttifakın içerisinde yer alan diğer bir isim de, Muşlu Şerif Bey’dir. Şerif Bey (Paşa), Han Mahmut aracılığıyla bu ittifaka yanaşmış isimlerden biridir. Muş beylerinin Han Mahmut ile aralarında eskiden beri birtakım husumetlerin varlığı bilinmesine rağmen Şerif Bey, Han’ın Kavaş’taki konağı olan Pagvas kalesine gelip 489 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 5, 11. 490 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 31. 491 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 24. 492 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 22, 25. 493 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 38.
494 Sinan Hakan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri (1817-1867), s. 170; M. Nazdar Kendal
vd.,a.g.e., s. 134.
495 BOA, İ.MSM, 48/1225, Lef: 15, 41. 496 Hacer Yıldırım Foggo, a.g.e., s. 32.
124
misafir olmuş; akraba olduklarından bahsederek dostluğunu bildirmiştir. Fakat Muş Kaymakamı Şerif Bey’in daha sonraları bu ittifaka yaklaşımı, Hakkâri Beyi’ninkinden farklı bir şekilde neticelenmemiştir497.
Bu ittifaka katılan diğer Kürt beyleri ise, Ahlatlı Mustafa Bey, Vanlı Timuroğlu (Timur paşazade) ailesinden Mustafa Bey, Hakkâri yöresi reislerinden Fettah Bey498, Han Mahmut’un kardeşlerinden Han Abdal, Derviş Bey ve Abdürrezzak Beyler,499 Kisan Beyi Halid Bey ve Spayert Beyi Abdi Bey’dir. Ayrıca Musullu Şeyh Muhammed ve Zaholu Şeyh Yusuf başta olmak üzere bölgenin önde gelen din adamları, bazı aşiretlere çağrıda bulunarak ittifaka katılmalarını istemişlerdir500. Bu ittifaka daha sonra İran sınırları içerisinde kalan Erdelan bölgesinin beyi de katılmıştır501. Bedirhan Bey ile Han Mahmut arasındaki yakın ilişki bu ittifakın temelini atmıştır. Bedirhan’ın Kürdistan bölgesindeki gücü ve nüfuzu, onu bu ittifakın doğal lideri hâline getirmiştir. Bâbıâli tarafından bölgedeki icraatları yakından izlenen Bedirhan Bey’in amacının, bulunduğu bölgede müstakil bir idare kurma peşinde olduğu rapor edilmiştir502.
497 Sinan Hakan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri (1817-1867), s. 174. 498 Malmisanij, a.g.e., s. 55.
499 Celile Celil, XIX Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürtler, s. 129-130. 500 Malmisanij, a.g.e., s. 55.
501 Bazil Nikitin, Kürtler Sosyolojik ve Tarihi İnceleme, Çev: Hüseyin Demirhan ve Cemal Süreyya, 4. Baskı,
Deng Yay., İstanbul 1994, s. 333; Celile Celil, XIX Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürtler, s.130.
Bedirhan Bey’in önderliğinde, diğer Kürt beyleri arasında gerçekleştirilen Kürt ittifakı ile ilgili farklı ve yanlış pek çok bilgi, tarih kitaplarında yer almıştır. Bu konulardan biri de Hizan Beyi ile ilgili (günümüzde Bitlis’in Hizan ilçesinin olduğu bölge)dir. Bu ittifakta, Hizan Beyi Halid Bey’in de yer aldığı aktarılmıştır ki bu, yanlış bir bilgidir. Zira Halid Bey, Hizan Beyi olmayıp Hizan’ın kuzeyinde Kirsan Beyliği’nin Emiri’dir ve aynı zamanda Han Mahmut’un kayınıdır.
Aynı dönemde meydana gelen Kör Hüseyin Bey (Acaralı Selim Paşazade Kör Hüseyin Bey) isyanına gelince; Acara’da ortaya çıkan bu isyanın Kürt ittifakıyla yakın bir ilişkisi yoktur. Kör Hüseyin Bey’in Han Mahmut ile ilişkisi olmuştur. Van’da kaldığı süre içinde Han’a misafir olmuş, daha sonra Acara’ya giderek isyan etmiştir. İngilizler, Han Mahmut’un Acara’daki bu isyanın kışkırtıcısı ve destekçisi olduğunu, bu yüzden de bastırılmasının zor olacağını rapor etmişlerdir. Sinan Hakan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri (1818-1867), s. 172-174.
Bedirhan Bey’in önderliğinde gerçekleştirilen Kürt ittifakının tarihi ile ilgili, kaynaklardaki bilgiler çelişkili olmakla birlikte, büyük bir bölümünün birleştiği tarih, bu ittifakın 1842 yılında kurulduğu şeklindedir. Osmanlı arşiv kaynaklarında ve bölgedeki Erzurum, Diyarbakır ve Musul eyalet valilerinin gönderdikleri raporlarda, Bedirhan Bey ile diğer isyancı Kürt beyleri arasında böyle bir yakınlaşmadan bahsedilmektedir. Nitekim hükûmet bu yakınlaşmanın ittifaka dönüşmesinden çekindiği için o gün itibariyle ittifakı önleyici tedbirler üzerinde durmuştur. Bedirhan Bey, tutum ve politikalarında doğrudan doğruya hükûmeti hedef alan bir tavır içerisine girmemiştir. Her fırsatta Padişaha ve Saltanata bağlılığını ifade etmiştir. Onun devlete karşı diğer Kürt beyleri ile ittifakı ve fiilen bunu hayata geçirmesi ise 1846 yılının başlarındadır. BOA, İ.MSM, 49/1235, Lef: 7. Erzurum Müşiri Esad Paşa’nın 25 Safer 1262 (22 Şubat 1846) tarihli mektubu.
502 BOA, AD, nr. 609, s. 11. Bkz: Robert Olsen, a.g.e., s. 2.
Osmanlı Devleti’nin resmî raporlarında da geçen Bedirhan Bey’in müstakil bir idare kurma arzusundan kastedilen, bağımsız bir Kürt devleti kurma isteği kesinlikle değildir. Olayın bazı kişiler tarafından bir bağımsızlık mücadelesi olarak sunulmaya çalışması, tamamen bir tarih yaratma gayretine yönelik bir uygulamadır. Aynı zamanda tarihî gerçeklerin çarpıtılmasıdır. Bedirhan Bey’in amacının ne olduğunu tam olarak anlayabilmek için başından itibaren onun ile Osmanlı Devleti arasında yaşanan gelişmeleri ve ilişkileri çok iyi
125
Ermeni yazar Alpoyacyan, “ittifak” konusu hakkında bilgi verirken ittifak üyelerinin bağımsız bir devlet kurulduktan sonra kimin tarafından yönetileceği konusunda da aralarında anlaşmaya vardıklarını belirtmektedir. Bu anlaşmaya göre, Bedirhan Bey’e en yakın kişi olan Han Mahmud’a Vestan, Gevaş, Çatak, Müküs bölgeleri; Timurpaşazade Mustafa Bey’e Van; Nurullah Bey’e Çölemerik (Hakkâri) bölgesi ve İran Kürdistan’ının bir bölümü verilecektir503.
İttifakın üyeleri, kendi topraklarındaki kaleleri güçlendirdiler; yarı yıkık olanları tamir ettiler; yenilerini yaptılar; asker sayılarını artırdılar ve silahlanmaya başladılar504. Bedirhan Bey, Cizre’de silah ve cephane fabrikası kurdurdu505. Bu yeni durum, onun Kürdistan’daki konumunu daha güçlü hâle getirdi. Nüfuz alanını Doğu’da İran sınırından Mezopotamya’ya ve Diyarbâkır’dan Musul’a kadar genişletti506. Bağımsızlık işareti olarak da adına para bastırıp507 hutbe okutmaya başladı508.
İngiliz Albay K. Rich, İttifak sonrası Sultan’ın fermanıyla Cizre’de yanına gittiğinde Bedirhan Bey’in kendisine, “Hiçbir sultanı tanımıyorum. Bu Sultan kimdir? Neden onun fermanları bana geliyor? Ben burada ev sahibiyim ve misafirimin bana neden geldiğini elindeki fermandan değil kendisinden öğrenmek isterim” dediğini yazmaktadır509.
bilmek gerekir. Bedirhan Bey’in öncelikli amacı, Cizre’yi idarî olarak Musul Valisi Mehmet Paşa’nın yönetiminden kurtararak halk üzerindeki nüfuzunu ve ekonomik gücünü artırmaktır. Daha sonra da devlet nezdindeki ayrıcalıklı ve itibarlı konumuna yeniden sahip olmaktı. Bu sebeple bu olayların Anadolu’nun diğer eyaletlerinde meydana gelen hadiseler gibi siyasi, dini veya etnik mahiyeti bulunmamaktadır. Rus subayı Averyanof da bu tezi desteklemekte ve onun, kendisini Padişah’ın hâkimiyeti altında kabul ettiğini; ancak bulunduğu vilayetlerin idaresinin kendi kontrolü altında olmasını istediğini yazmaktadır.
Misyoner raporlarında Bedirhan Bey’in isyanının en ateşli günlerinde bile padişahın hükümranlığını kabul ettiği belirtilmektedir. İbrahim Yılmazçelik, “XIX. Yüzyılda Diyarbakır Eyaletinde Yönetim Halk Münasebetleri”, Prof. Dr. Bayram Kodaman’a Armağan, Eser Ofset Matbaacılık, Samsun 1993, s. 387; Ayşe Yanardağ, a.g.e., s. 53; Cengiz Çolakoğlu, a.g.e., s. 79; Hans-Lukas Kieser, a.g.e., s. 98; Robert Olsen, a.g.e., s. 2.
503 Celile Celil, “a.g.m.”, s. 248; Ahmet Özer, a.g.e., s. 196.
504 Celile Celil, XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürtler, s. 130. 505 Brill, a.g.e., s. 72.
506 Arshak Safrastian, a.g.e., s.63.
507Alpay Kabacalı, Tarihimizde Kürtler ve Ayaklanmaları, Cem Yay., İstanbul 1999, s. 15; Ahmet Özer, a.g.e.,
s.196.
508 Sabri Ateş, a.g.e., s. 85. 509 Malmisanij, a.g.e., s. 55.
İngiliz Albay K.Rich, Bedirhan Bey hakkındaki, onun kendi bölgesinde padişahın hükümranlığını tanımadığı şeklindeki ifadesi, bu bölgede görev yapan bazı misyonerlerin ifadesi ile çelişmektedir. Bunlardan Wright ve Breath’ın kendi üstlerine gönderdikleri raporlarda, Bedirhan’ın merkezle ilişkilerinin en kötü olduğu dönemlerde bile Sultan’ı kendi üstü olarak gördüğüne dair ifadeler yer almaktadır. Hans-Lukas Kieser, a.g.e., s. 98.
126
Ayrıca isyan sonrası Bedirhan Bey’in devlete vergi vermeyi ve asker vermeyi reddettiğini de belirtmektedir510.
Erzurum Müşiri Esad Nuri Paşa’nın Sadaret’e gönderdiği 25 Safer 1262(22 Şubat 1846) tarihli raporda, Kürt beyleri arasında yapılan ittifak ile ilgili bilgiler verilmektedir. Raporda konu ile ilgili olarak Tanzimat-ı Hayriyye’nin uygulanma sürecinde Bedirhan Bey, Han Mahmut, Nurullah Bey ve Timuroğlu ailesinden Mustafa Bey’in İrade-i Seniyye’nin uygulanmasına muhalefet etme konusunda anlaştıkları ifade edilmektedir511.
5.3. Bedirhan Bey’in Diğer Kürt Beyleriyle İttifakı ve Van İsyanı (1846)