2. BEDİRHAN BEY’İN I NASTURİ HAREKÂTI (1843)
2.3. Bedirhan Bey’in 1843 Nasturi Harekâtı
Hakkâri sancağı sınırları içerisinde Tiyari bölgesinde bulunan Nasturiler, eskiden beri devlete karşı uygunsuz birtakım tavırlar içerisine girmekteydiler. Özellikle de tâbi oldukları Hakkâri Bey’i Nurullah Bey’e karşı itaatsizlikleri sebebiyle sorun kaynağı olmaktaydılar. Tiyarilerin çıkardığı son olayda onlarla baş edemeyen Nurullah Bey, Bedirhan Bey’den yardım istedi. Bunun üzerine Bedirhan Bey de Erzurum Müşiri Halil Kâmil Paşa’ya bir mektup yazarak meselenin çözümü için yardım istedi. Vali Halil Kâmil Paşa ise verdiği cevapta, İran ile sınır meselesinin müzakere edildiği bir ortamda bölgede yeni problemlerin çıkarılmasının uygun olmayacağını ve İran ile meselenin çözülmesinden sonra durumun Sadaret’e bildirileceğini ifade etmiştir.
379 Wadie Jwadieh, a.g.e., s. 140; Robert Alan Blincoe, a.g.e., s. 64. 380 Hans-Lukas Kieser, a.g.e., s. 95.
381 Lale Yalçın – Heckman, a.g.e., s. 75. 382 Austen Henry Layard, a.g.e., s. 144-145.
100
Ayrıca kendisine, Vali Kâmil Paşa tarafından Erzurum’da bulunan güvenilir adamı vasıtasıyla birtakım şifahî nasihatlerde bulunulmuştur. Fakat Bedirhan Bey, kendi başına hareket ederek devletten habersiz Tiyari bölgesindeki Nasturiler üzerine harekât için hazırlıklara başlamıştır383.
Bedirhan Bey, ilk iş olarak Han Mahmut384 ve Nurullah Bey’i yanına alarak adam toplamaya başladı385. Ayrıca, Artuşi denilen Kürt taifesi ile Tatar Ağa’nın yardımlarını sağladı386. Nasturileri zapt etmek için İsmail Paşa’dan da yardım talep etmiş; o da kendisine sekiz yüz kadar asker göndermiştir.
Grant, Bedirhan Bey’in Nasturi seferinden birkaç gün önce, onun Cizre’nin 20 km kuzeydoğusunda bulunan karargâhına davet edilmiş ve Nurullah Bey’in bizzat kendisinden asi Nasturilere karşı destek istediğine şahit olmuştu. Kürt beyleri, yaklaşan harekât öncesinde misyonerlik binalarına zarar gelmeyeceğine ve ona sığınan insanlara dokunulmayacağına dair Grant’a söz vermişlerdi387. Misyoner Grant, Nasturilere karşı planlanan saldırıyı biliyordu. Bu saldırıyı, kendilerine bildirmediği gibi tersine bu gibi hücumların Nasturileri daha çok Allah’ı (İsa-Mesih) kabul etmeye sevk edeceğine inanıyordu388.
Nasturilere karşı saldırı hazırlıklarının yapıldığı sırada Hakkâri Beyi Nurullah’ın yanında bulunan İngiliz misyoner Badger, ilginç bir rol oynadı. O, kendisini bölgedeki çatışmalara karışmayan “tarafsız bir aracı” olarak görüyordu. Bu çatışmanın çıkmasında kendisinin de payı olduğunu görememişti. On gün boyunca yapılan saldırı ve istila hazırlıkları içerisinde bizzat bulundu. Hazırlanan bütün planlardan onun haberi vardı ve yalnız Marşemun’un mülkiyetine ve sığınak yeri olan Patrikhane’ye dokunulmayacağı sözünü almakla yetindi389.
383 BOA, İ.MSM, 48/1228, Lef: 5. Erzurum Valisi Halil Kâmil Paşa’nın 1 Şaban 1259 (27 Ağustos 1843) tarihli
yazısı; Justin Perkins, a.g.e., s. 200-201.
384Han Mahmut’un, Bedirhan Bey’in himayesinde Nasturilere karşı saldırı hazırlıklarında yer aldığına dair
Osmanlı arşiv belgelerinde ismi geçse de fiilî olarak bu harekâtın içerisinde kendisi yer almamıştır.
385 Nazmi Sevgen, “a.g.m.”, S. 12, s. 46.
386 İmadiyeli İsmail Paşa’nın Harekât için Bedirhan Bey’e asker göndermesinin iki sebebi olabilir. Biri, Bedirhan
Bey, Nasturiler üzerine muvaffak olduktan sonra geçen defa birçok zorluklarla azledilen İsmail Paşa’nın tekrar İmadiye Valiliği’ne tayinini temin etmek; diğeri, İsmail Paşa’nın Nasturilerden alınacak yağma ve ganimetlerinden hisse almak düşüncesidir. BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 5.
387 Han-Lukas Kieser, a.g.e., s. 98; Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions
Presented At The Thirty-Fourth Annual Meeting, s. 145.
388 K.P. Matiyef (Bar-Mattay), a.g.e., s. 30. 389 Gabriele Yonan, a.g.e., s. 42.
101
Bedirhan Bey, Nasturi harekâtı için 10 bin kişilik silahlı birlik oluşturarak saldırıya geçti390. Öncelikle asiliğiyle meşhur Diz kazasının bazı köyleri üzerine yürüyerek burayı ele geçirmiş ve burada oturan Patrik Marşemun’un yeğeni bir kızı esir almıştır. Tiyari ve Diz kazası ise taşlık ve ulaşılması güç olduğundan Nasturilerin tahkim edilmiş mahallesine girememişlerdir391. Burası aynı zamanda etrafı yüksek dağlarla çevrili doğal olarak korunaklı ve önünden Büyük Zap nehri akmaktadır. Nehri ancak sallarla geçmek mümkündür. Fakat nehrin beri tarafında bazı köyler bulunmaktadır. Bedirhan Bey, adamlarını toplayarak nehrin beri tarafında bulanan ve kendilerinden iki saatlik mesafede bulunan köylerdeki Nasturi askerleri ile karşılaşmıştır. Buradaki mücadele, sabahtan ikindi vaktine kadar devam etmiş ve Nasturiler bu mücadelede büyük kayıplar vererek geri çekilmişlerdir. Çekilme sırasında nehri geçtikten sonra köprüyü yıkmışlardır.
Bunun üzerine Bedirhan Bey, sallarla askerini nehrin karşı kıyısına geçirmiş. Burada da muharebe, iki buçuk gün devam etmiş ve en kanlı mücadeleler burada olmuştur392. Bedirhan Bey ve askerleri, Deyir (Tiyari) denilen yeri bastıktan sonra dağlar arasındaki birçok köyü yağma edip yakmışlardır. Özellikle Bindesbido isimli köyden aldıkları mal, eşya ve kitapları götürmüş; kiliseyi tahrip etmişlerdir. Halka zulüm ve işkence edilmiş, birkaç yüz kişi esir gibi satılmak üzere götürülmüştür393. Bedirhan Bey, bilhassa Patrik Marşemun’un akraba ve çevresini ısrarla takip ettirmiştir. Bu sırada bir kadın, Marşemunluğa aday olan bir delikanlıyı büyük fedakârlıklarla kurtarıp dağ başında gizlemeyi başarmıştır394. Fakat Patrik Marşemun’un annesi, Bedirhan Bey ve adamları tarafından, oğlunu da böyle yapacağız diyerek Diz köyünde iki parça edilmiş ölüsünü de Zap nehrine atmışlardır. Bu sırada Patrik kaçarak olaydan on sekiz gün sonra kardeşi, kâtibi ve üç dört
390 BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 5; David McDowal, a.g.e., s. 81.
Batılı kaynakların birçoğu ve bir kısım Kürtçü kaynaklar, bölgedeki nüfus miktarını hesaba katmadan Bedirhan Bey’in silahlı birlikleri ile ilgili olarak fantastik birtakım rakamlar ile sürmüşlerdir. Günümüzde tarihi çarpıtarak kitap yazan fanatik bazı Kürtçü yazarlar, Bedirhan Bey’in 70.000 kişilik bir kuvvetle Nasturileri kılıçtan geçirdiğini anlatır! Tarih biliminin dayanaklarından yoksun bu gibi yayınların ciddi bir tarafı yoktur. Koskoca Osmanlı İmparatorluğu 1839 Nizip muharebesi, için bu rakamın ancak yarısı kadar bir kuvvet tolayabilmişti; dört yıl sonra tek başına Şemdinli bölgesinde Bedirhan Bey’in 70 bin kişilik bir kuvvet çıkarması mümkün değildir. David McDowal, a.g.e., s. 81.
391 BOA, İ.MSM, 48/1228, Lef: 9. Erzurum Müşiri Halil Kâmil Paşa’nın Sadaret’e gönderdiği 9 Recep 1259 (5
Ağustos 1843) tarihli yazısı; Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions Presented At The Thirty-Fourth Annual Meeting, s. 147.
392 BOA, İ.MSM, 48/1228, Lef: 6. 393 BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 5.
102
hizmetçisi ile Musul’a gelip İngiliz konsolos vekilinin evine sığınmıştır (27 Temmuz 1843)395.
Bedirhan Bey ve adamları tarafından Aşita bölgesine yapılan harekât sonrasında pek çok Nasturi katledilmiştir. Bu katliamdan kurtulabilenler ve katliamı öğrenen yöre köylüleri, taşıyabilecekleri eşyalarını yanlarına alarak yüksek bir mevkide bulunan Lizan’a sığınmışlardır. Gizlendikleri yerde Kürtlerin kendilerini fark edemeyeceklerini düşünmüşlerdir; fakat Bedirhan Bey, onların geri çekildiğini anladıktan kısa bir süre sonra yerlerini tespit etti. Onları zor kullanarak çıkaramayacağını bildiği için çevrelerini kuşatıp kendiliğinden teslim olmalarını bekledi. Üç gün sonra yiyecek ve sularının tükenmesi üzerine teslim olmayı kabul ettiler. İki taraf arasında yapılan antlaşmaya göre, köylüler, silahlarını ve mallarını teslim edecekler ve karşılığında hayatları bağışlanacaktı. Bedirhan Bey de, Kur’âna el basarak sözünde duracağına dair yemin etti. Ne var ki, antlaşmadan sonra, halkın elindeki silahlar alınarak savunmasız insanlar katledilmişlerdir396.
Tiyari bölgesindeki ikinci saldırı sırasında Tiyari şefi Melik İsmail, bizzat Bedirhan Bey tarafından vahşice öldürülmüştür397. Bozulan Nasturi kafilesinin önemli bir kısmı, malları ve eşyalarıyla birlikte Musul sınırı içerisinde yer alan Pervari’ye, bir kısmı da İran’da Urumiye kazasına kaçmışlardır398. Musul Valisi Mehmet Paşa’nın ordusunun başında bölgeye gönderilmesi, sayıları azalmış olan Nasturilerin tamamen yok olmalarını önlemiştir399. Yerlerinde kalanlar ise, Cizye vergisini vermeyi ve Hakkâri Beyi’ne itaat etmeyi kabul etmişlerdir. Bedirhan Bey, Nasturilerden hediye olarak elli bin kuruş alıp adamlarından Abdullah isminde bir şahısla Erzurum Valisi Halil Kâmil Paşa’ya göndermiştir400. Muharebede ele geçirilen 870 tüfek, onun adamı olan Osman Bey vasıtasıyla Erzurum Müşirliği’ne
395 BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 5; James Philips Fletcher, Notes From Nineveh And Travels İn Mesopotamia
Assyria and Syria, London 1850, s. 32; Salâhi R. Sonyel, a.g.e., s. 29; Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions Presented At The Thirty-Fourth Annual Meeting, s. 126; Hormuzd Rassam, a.g.e., s. 139.
396 Austen Henry Layard, a.g.e., s. 159; William Blackwood, “From Stanboul to Tabriz”, Blackwoods Edinburgh
Magazine, Vol. LXXII, July-December, 1852, s. 167; Muzaffer İlhan Erdost, a.g.e.,s.67-68.
397BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 5.
398 Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions Presented At The Thirty-Fourth
Annual Meeting, s. 147; BOA. İ.MSM, 48/1229, Lef: 6; Karl May, Oriental Odyssey III Travel Adventures in Kurdistan, Nemis Books, London 1881, s. 127.
399 Aziz S. Atiya, a.g.e., s. 310.
400 BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 13. Musul Valisi Mehmet Paşa’nın Sadaret’e gönderdiği 15 Şevval 1257 (30
103
gönderilmiştir401. Yine harekât sırasında Tuhuma, Cilo ve Baz bölgeleri haricinde yakıp yıktığı bölgelerden 125.120 koyun ile 5.700 büyükbaş hayvan ele geçirilmiştir402.
Bedirhan Bey tarafından gerçekleştirilen bu harekâtın sonunda, gerek Nasturi toplumu ve gerekse Müslüman unsurların tamamı, Hakkâri Emiri Nurullah Bey’e itaat ettirilmiştir. Bedirhan, Tiyari bölgesinde yaşayan Nasturileri itaat altına aldıktan sonra Zeynel Bey adında birisini başlarına Mütesellim olarak tayin etti403. Daha sonra Cizre’ye döndü. Beraberinde çok sayıda esir götürdü. Bedirhan Bey, Cizre’ye vardığında daha önceki dönemlerde olduğu gibi, almış olduğu esir ve malların beşte birini kendine ayırmış; geri kalan kısımları âlimler, şeyhler ve ileri gelenler arasında dağıtmıştır404.
İngiliz The Sunday Times gazetesinde 5 Ocak 1844 tarihinde yayınlanan “Nasturi Hristiyanları” isimli makaleye göre, Bedirhan Bey’in 1843 yılındaki Nasturi harekâtı sırasında yaklaşık 3800 kişi öldürülmüş, pek çok kadın ve çocuk esir edilmiştir405.
Arkeolog ve İngiliz misyoner Austen Henry Layard406, 1843 katliamı sonrası yörede arkeolojik kazılar sebebiyle bulunmuş ve Liz yakınlarında gerçekleştirilen katliamın izlerine tanıklık etmiştir: “Katliamın ilk kanıtlarını çok geçmeden görmeye başladık. Süprüntülere bulanmış bir kafatası gördük. Biz yukarı doğru çıkarken o aşağı doğru yuvarlandı. Hemen sonra beyazlaşmış kemik yığınları, onlardan daha yukarıda
401 BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 20. 402 M. Gökhan Dalyan, a.g.e., s. 107. 403 BOA, İ.MSM, 48/1229, Lef: 13.
404 Report of the American Board of Commissioners For Foreign Missions Presented At The Thirty-Fourth
Annual Meeting, s. 146; Hatip Yıldız, “a.g.m.”, s. 169; Abraham Yohannan, Mezopotamya’nın Kayıp Halkı Nasturiler, Beybun Yay., Ankara 2006, s. 75.
405 Hacer Yıldırım Foggo, a.g.e., s. 89. Bkz. Mehrdad R. Izady, The Kurds: A Concise Handbook, Francis
International Publishers, London 1992, s. 57.
Layard, katliam sonucu hayatlarını kaybedenlerin sayısını 10.000 olarak vermiştir. Jessica R. Eber, a.g.e., s.10.
Amerikan misyoneri Breath’e göre bu rakam 7.000’dir. Wigram’a göre Bedirhan’ın kardeşlerinden biri, kontrolsüz bir şekilde devam edecek bir kıyımın kaçınılmaz olarak yaratacağı ekonomik sıkıntıları Bedirhan’a göstermek üzere, Emir’in kabul salonuna Nasturi köylülerinin giydiği bir kıyafetle ve omzunda bir sopayla girmiştir. Şaşkınlık içerisindeki Emir, Maşallah, bu maskaralığın sebebi nedir?” diye sorunca, kardeşi, katliamın aynı hızla devam etmesi hâlinde hiçbir Nasturinin sağ kalmayacağını ve dolayısıyla her Kürdün toprağını kendi işlemek durumunda kalacağını, kendisi de bunun için pratik yaptığını söylemiştir. Wadie Jwadieh, a.g.e., s. 149.
1843 harekâtı sırasında öldürülen Nasturi sayısı konusunda misyoner raporlarında net bir bilgiye ulaşmak mümkün değildir. Rakamlar çelişkili ve oldukça abartılıdır. Oysaki Hakkâri bölgesindeki Nasturilerin toplam sayısı ancak 10-11 bin civarında idi. Nazmi Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri, s. 76.
104
çürümüş giysi parçaları vardı. İlerledikçe bu kalıntılarda çoğalmaya başladı. Bodur çalılara yapışmış hâlâ tam olan iskeletler vardı. Onları saymaktan vazgeçtim. O kayalığa yaklaştıkça, örgülü kadın saçları, lime lime olmuş kumaş parçaları ve iyice yıpranmış ayakkabılarla karışmış kemik yığınları ile kaplanıyordu. Her yaştan kafatası; daha anasının karnında olan çocuktan artık dişleri kalmamış ihtiyarınkine kadar üzerlerine çöken ölümden habersiz toprağın üzerinde yatıyordu. Yukarı doğru çıkarken onlara mecburen basıyor ve gevşek taşlarla birlikte aşağı, vadiye doğru kayıp gitmelerini engelleyemiyorduk. Burası bir ölüm tepesiydi sanki.”407.
Layard’ın izlenimleri, hadisenin vahametini göstermesi açısından çok önemlidir.