Türkiye’de Yaşlı Bakım Hizmeti Sunan Kurum ve Kuruluşlar

Türkiye’de yaşlı nüfus oranı hızlı bir şekilde artmaktadır. Bundan ötürü nüfus grubunda oranı gittikçe artan yaşlı bireylere götürülecek hizmetlerin önemi artmaktadır. Türkiye yaşlılara götürülecek hizmetler ve yaşlılar için geliştirilecek politikalardan öncelikle Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesinde Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü sorumludur.

Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde yaşlı bireylere bakım bağlamında sunulan ilk hizmet “Evde Bakım Aylığı” olarak ifade edilebilir. Evde bakım aylığı kapsamında evde yaşlı ya da engelli bireye bakım veren kişilere her ay düzenli bir ücret ödenmektedir. Evde bakım aylığına başvurmanın çeşitli şartları vardır. Bunların ilgi bakım verilecek kişinin kendi temel ihtiyaçlarını karşılayamayacak olması ve bu durumunu tam teşekkülü devlet hastanesinden alacağı “ağır engelli” ibareli sağlık kurulu raporuyla belgelendirmesidir. Diğer şartlar ise, hanede kişi başı aylık gelir ortalamasının net asgari ücretin üçte ikisini geçmemesi ve bakım verecek kişinin bir işte çalışmıyor olmasıdır (5378 Sayılı Engelliler Hakkında Kanun).

1 Ocak 2017 – 30 Haziran 2017 döneminde evde bakım aylığı tutarı 950 lira civarındadır. Yaklaşık 500 bin engelli ve yaşlı bu uygulamadan yararlanmaktadır (ASPB, 2018).

Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde yaşlılara yönelik ağırlıklı olarak kurum bakım hizmeti olan huzurevinde kalma imkânı sağlanmaktadır. Türkiye’deki ilgili kurum ve kuruluşlara ait huzurevi ile huzurevi yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezi sayıları ve toplam kapasiteleri dikkate alındığında göze çarpan nokta özel sektöre ait huzurevi sayılarının kamu sektöründen sayıca fazla olmasıdır. Devletin sahip olduğundan daha fazla sayıda özel huzurevi ve yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezinin olması, ülkede liberal politikaların etkisini yaşlılara yönelik sunulan hizmetlerde de açıkça gösterdiği görülmektedir.

Özel Huzurevleri ve Yaşlı Bakım Merkezleri Yönetmeliği çerçevesinde; dernek ve vakıflara, azınlıklara ve özel kuruluşlara ait toplam 216 huzurevi bulunmaktadır. Huzurevi/huzurevi yaşlı bakım ve rehabilitasyon hizmetlerini sunmada kamuyla birlikte yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluşlarının ve özel kuruluşların da yer aldığı görülmektedir. Bu da yaşlı bakım hizmeti sunumunda karma bir yapının olduğunu göstermektedir. Devlete ait huzurevleri ve yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezlerine yerleşmek için bekleyenlerin sayısı ve süresi dikkate alındığında, görece yüksek gelire sahip olan bireylerin, özel kurumlara yönelmek durumunda kaldığı çıkarımına gidilebilmektedir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesindeki Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü tarafından yaşlı bireylerin bakımı bağlamında sağlanan yardım ise ücretsiz “Genel Sağlık Sigortasıdır”. Genel sağlık sigortası Türkiye’de yaşayan bütün vatandaşların sahip olması gereken bir sigortadır. Söz konusu sigortayı yaptırmayanların kamu hastaneleri ya da özel hastanelerden yararlanma imkânı bulunmamaktadır (18 Nisan 2014 tarihli, 28976 Sayılı Genel Sağlık Sigortası Yönetmeliği). Maddi durumu iyi olmayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının genel sağlık sigortası primleri Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü tarafından karşılanmakta ve böylece bu kişilerin tıbbi tedavi ve bakım hizmeti almalarına imkân sağlanmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin her vatandaşı gibi yaşlı bireyler de 81 ilde ve bağlı ilçe merkezlerinde bulunan Sosyal yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarına giderek, gelir testine girebilmektedir. Test sonucuna göre “G0” dilimine giren yaşlı bireyler, hastanelerde ayaktan tedavi ve da yatılı bakım hizmeti, evde sağlık hizmeti dâhil Sağlık Bakanlığı bünyesindeki tüm hizmetlerden ücretsiz yararlanmaktadır.

Yaşlılara yönelik bakım hizmeti sunmada ilgili bakanlıkların yanı sıra yerel yönetimlerinde etkisi olduğu görülmektedir. 5393 sayılı Belediye Kanunu kapsamında yaşlılara yönelik hizmet sunumu açıkça ifade edilmektedir. Yerel yönetimler tarafından açılan huzurevi sayısının 22 olduğu görülmekte, bu sayının ihtiyaç çerçevesinde daha da artması beklenmektedir. Bazı belediyeler tarafından “Yaşlılara Hizmet Merkezi” adı altında evde bakım hizmeti verilerek, yaşadıkları ortamda desteklenmesi sağlanmaktadır.

Türkiye’de ayrıca 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 5393 sayılı Belediye Kanunu ile yerel yönetimlere de yaşlılara yönelik sosyal hizmetler sunma olanağı tanınmıştır. Bu kanun kapsamında belediyeler yaşlı bakım merkezleri, huzurevleri ve yaşlı lokalleri gibi birimler açılmaktadır. Türkiye’de her ne kadar yerel yönetimlerin yaşlılara huzurevi ya da bakımevi tarzında bir hizmet sunma zorunluluğu olmasa da değişen toplumsal yapı, büyükşehirlerde görülen çekirdek aile yapısı, kadının çalışma yaşamına girmesi ve bu nedenlerden doğan “seçmenlerin talebi” belediyeleri bu tarz yapıları oluşturmaya teşvik etmektedir.

Türkiye’de yerel yönetimler tarafından yaşlılara bakım bağlamında sunulan bir diğer hizmet ise ev temizliği ve iaşe yardımlarıdır. Ekonomik yetersizlikler ya da

sağlık durumundan kaynaklanan elverişsizlikler yüzünden kendi başlarına evlerini temizleyemeyen ve evde kendilerine yemek yapamayan yaşlı bireylerin söz konusu ihtiyaçları yerel yönetimler tarafından karşılanmaktadır. Belediye bünyesinde bulunan temizlik ekipleri belirli aralıklarla, kendi sınırları içerisinde yaşayan ve söz konusu hizmet için kaydı olan yaşlı bireylerin evlerine giderek onlar için evlerini temizlemektedir.

Türkiye’deki bazı yerel yönetimlerin yaşlıların bakımına yönelik sunduğu bir diğer hizmet ise, yaşlıların tıbbi tedavi ya da kontrolleri için başta hastane olmak üzere çeşitli sağlık kuruluşlarına ulaşımlarını sağlamaktır. Yaşlı bireylerin tedavi olacakları yerlere gidiş ve gelişlerinde gerekliyse ambulans kullanılabilmekte, şayet ambulans ihtiyacı yoksa da servis araçları kullanılmaktadır. Söz konusu hizmet için belediyenin ilgili birimini birkaç gün öncesinden bilgilendirmek gerekmektedir.

Unutulmamalıdır ki yerel yönetimler tarafından verilen yaşlı bakımına yönelik hizmetler tüm ülkede yaygın değildir. Bu durumun nedeni, yerel yönetimlerin bu hizmetleri yapmak zorunda olmayışlarıdır. Bu durum aynı zamanda sunulan hizmetler arasında standartların ortaya çıkmasını engellemektedir.

Bu hizmetin yanı sıra ülkede yaşlılara yönelik sosyal güvenlik hizmetlerine bakıldığında Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’na bağlı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü tarafından 1976 yılında kabul edilen 2022 sayılı kanun kapsamında “yaşlılık yardımı” adı altında ihtiyaç içerisinde olan 65 yaş üstü vatandaşlara maddi yardım yapılmaktadır. 1986 yılında kabul edilen 3294 sayılı kanunla da SYDV’ler tarafından ihtiyaç içerisinde olan vatandaşlara ve kanunda belirtilen şartları taşıyan kişilere sosyal yardımda bulunulmaktadır. Ayrıca Bakanlık tarafından 2016 yılında uygulanmaya başlayan Yaşlı Destek Programı (YADES), 65 yaş üstü yaşlıların biyo-psiko-sosyal ihtiyaçlarının kurumdan ziyade yaşadıkları mekânlarda veya gündüzlü merkezlerde sağlanmasını amaçlamaktadır (ASPB, 2018). Türkiye’de yaşlılara yönelik bakım hizmetlerinin dönüşümüne bakıldığında kurum bakımından ziyade evde bakımın teşvik edildiği, yaşlının yaşadığı ortamda desteklenmesini öne çıkaran bir politika anlayışına gidildiği görülmektedir. Tabi bu durumda beraberinde etik sorunlar getirmekte; hem evde bakım hizmeti alan yaşlılar

beklediği faydayı görememekte, hem de bakım veren kişinin gerekli eğitimi almadığı ve bu kişilerin çoğunlukla kadın olmasından dolayı bakım yükünün cinsiyetler arasında yine kadına verildiği görülmektedir (Ögenler, 2016).

Huzurevi bakımını tercih etmeyen yaşlılara yönelik olarak yaşlılar için gündüzlü bakım ve evde bakım hizmeti kamu tarafından sağlanmaktadır. Türkiye’de huzurevi uygulaması görünürde fazla da olsa 2012 yılı yaşlılara yönelik 2010 planı programında ve onuncu kalkınma planında kurum bakımından ziyade yaşlıların kendi evlerinde bakımlarının yapılması gerektiği açıkça ifade edilmektedir. Evde bakım ve gündüzlü bakım merkezleri “Yaşlı Hizmet Merkezlerinde Sunulacak Gündüzlü Bakım ile Evde Bakım Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” çerçevesinde hizmet vermektedir.