SOSYAL STATÜLERİ AÇISINDAN ERKEK VAKIF KURUCULARI A. Seyfiye Sınıfına Mensup Vakıf Kurucuları

Osmanlı Devleti’nin idarî mekanizmasının farklı kademelerinde görev yapan seyfiye mensupları, tayin edildikleri bölgelerde vazifelerini ifa etmelerinin yanı sıra şehrin ihtiyaçları doğrultusunda da vakıflar kurmuşlardır.³⁴⁸ Makedonya’nın Osmanlı egemenliğine girmesi akabinde, bölgede görev yapan devlet erkânı oldukça büyük vakıflar tesis etmişlerdir. En büyük bütçeli vakıflar Üsküp ve Manastır’da ihdas edilirken, diğer şehirlerde daha küçük ölçekli vakıflar kurulmuştur. XIX. yüzyıla gelindiğinde devlet muvazzafları tarafından kurulan vakıfların ilk dönem vakıflarına nazaran daha küçük bütçeli olduğu görülmektedir. Hassaten ilk dönemde devletin içinde bulunduğu maddi refah seviyesi göz önünde bulundurulduğunda, her dönemin kendi içinde bir uyuma sahip olduğunu söyleyebiliriz. XIX. asırda Makedonya topraklarında görev yapan seyfiye sınıfı mensuplarının, Üsküp, Kalkandelen, Koçana, Manastır ve Ohri şehirlerinde vakıflar tesis ettikleri tespit edilmiştir. 13 vakfın 8’i Manastır’da, 2’si Ohri’de, 1’i Üsküp’te, 1’i Koçana ve 1’i Kalkandelen’de kurulmuştur. Seyfiye sınıfına ait olanlar arasında menkul vakıf ihdas eden olmamıştır. Vakfedilen mülklerin tamamı gayrimenkullerden teşekkül etmektedir. Makedonya’da ikamet eden devlet erkânının menkul vakıflara rağbet etmediği müşahede edilmektedir.

XIX. asırda Makedonya’da idarecilerin kurduğu vakıflar %5.9, aynı yüzyılda Bursa’da %3.3,³⁴⁹ Adana’da seyfiye sınıfın kurduğu vakıflar ise %35.22 oranındadır.³⁵⁰ Makedonya bölgesi ve Bursa’da seyfiye sınıfının ihdas ettiği vakıflar oransal olarak birbirine oldukça yakınken, Adana bölgesinde tam aksine oldukça yüksektir. Ancak Alkan, Adana vakıfları ile ilgili yaptı çalışmada, Ağa, Bey ve Beşe gibi unvana sahip olanları seyfiye kategorisinde değerlendirmiştir. Bu durum, askeri sınıfın daha yüksek olmasında önemli etken olmuştur. Adana’daki seyfiye mensupları arasında, Ağa unvanlı

348 Yediyıldız, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, s. 158.

349 Muhammed Said Bayrak, Vakfiyelere Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları, (YYLT), Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 9.

350 Alkan, a.g.e., s. 69.

103

50, Beşe unvanlı 20 vakıf bulunmaktadır. Bunlar seyfiye sınıfı oranını oldukça yukarıya çekmektedir. Ancak biz araştırmamızda Makedonya’da Bey ve Ağa unvanı olan kimseleri seyfiye sınıfı içerisinde değerlendirmedik, bu gibi kimseler seyfiye kategorisine dâhil edilmeyince oranlarda karşımıza düşük olarak çıkmaktadır. Ağa, Bey gibi unvanlar her ne kadar toplumda saygınlık belirtisi olarak bilinse de, bu kimselerin seyfiye sınıfı arasında değerlendirme hususunda elimizde net bir delil bulunmamaktadır.

Vakfiyelerde devlet kademelerinde yer aldıklarına dair bilgileri mevcut olan vâkıflar, seyfiye grubu içinde değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Ohri Kaymakamı Şerif Ahmed Bey’in vakfı üst düzey yönetici vakıflarına bir örnek olarak işlenecektir. Vâkıf 1262/1845 yılında Ohri’de kurduğu vakıfta kendisini kaymakam olarak tanıtmıştır. 1265/1848 yılında Manastır’da kurduğu vakıfta ise kendini sabık Ohri kaymakamı olarak ifade etmiştir.³⁵¹ İkinci vakfı tesis ettiğinde kaymakamlık görevinin sona erdiği ve Ohri’den ayrılıp Manastır’a yerleştiği anlaşılmaktadır. İlk olarak vâkıfın Ohri’de tesis ettiği vakıf ayrıntılı olarak işlenecektir.

1262/1846 tarihli vakfiyede vâkıf, Hacı Hamza Mahallesi’nde 8 öğrenci odası ve bir müderris odası, imaret, çeşme ve bir miktar avludan müteşekkil olan medreseyi vakfetmiştir. Eğitim-öğretim ve diğer giderlerin karşılanması için vâkıf Ohri’nin farklı çarşı ve mahallelerinde sahip olduğu 27 dükkânı ve içinde postanesi, dokuz odası, alt katında ahır, samanlığı olan hanı ve bitişinde 9 dönüm sebze bahçesini vakfetmiştir.

Ayrıca imaret bahçesi olarak bilinen yerde 2 bahçıvan odası, avlusu ve 20 dönüm meyve ve sebze bahçesini vakfa dönüştürmüştür. Şerif Ahmed Bey, Ohri kazasına bağlı Resne nahiyesinde kendisinin inşa ettirdiği hanı ve Manastır kazasında bağlı Mogriçe?

köyünde sahip olduğu yarım dönüm bahçe üzerine 3 taşlı bir değirmen inşa ettirmiş ve tamamını vakfetmiştir. Ayrıca vâkıf, aşhanede kullanılmak üzere biri büyük biri küçük 2 kazan, 20 adet kapaksız büyük sahan, büyük ve küçük güğümü de vakfa bağışlamıştır. Vakıf mülkleri mütevelli tarafından kiraya verilmiş ve elde edilen gelirlerinden, müderrise yıllık 4.000 kr., mütevelliye 1.000 kr., nazıra 400 kr., mevlithan, Kur’ân ve kelime tevhid okuyan kimselere senelik 3.000 kuruş verilmiştir.

Ayrıca vâkıf, aşure günü fakirler ve öğrencilere aşure verilmesi için 500 kr. tahsis etmiştir. Şerif Ahmed Bey, her gün imarette öğrenciler ve Ohri fakirlerine 64 ekmek

351 VGMA, Defter 581, Sayfa 380, Sıra 281.

104

pişirilip verilmesini istemiş ve bu görev için Derviş Mustafa’yı vazifelendirerek ona senelik 30 kr. maaş bağlamıştır. Aşevinde aşçılık yapan kimseye de yıllık 20 kr. ücret ödenmiştir. Medresede bevvâblık ve ferrâşlık yapan talebelere de senelik 10’ar kr. ücret verilmiştir.³⁵²

Şerif Ahmed Bey, 1265/1848 tarihinde Manastır’da kendi arsası üzerine inşa ettirdiği, cami, dershane, teneffüs odası, mektep, birbirine bitişik 3 talebe odası, çeşme, şadırvan ve tuvaletlerden mürekkep yapıları vakfetmiştir. Vâkıf, eğitim-öğretim giderlerini finanse etmek amacıyla Manastır vilayetine bağlı Toplçan köyünde 12 göz değirmenini vakfetmiştir. Değirmen varidatını Manastır’da yaptırdığı cami, mektep ve medresenin ihtiyaçlarına tahsis etmiştir.³⁵³ Vâkıf Ohri ve Manastır’da ihdas ettiği vakıflarıyla mektep ve medrese eğitimine katkı sağlamış, ayrıca gelirlerinin bir kısmını da sosyal ve dinî hizmetlere ayırmıştır.

Tablo 17. Seyfiye Sınıfına Mensup Vâkıfların Listesi

Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller

15 Recep Paşa Kalkandelen

1800

5 Mushaf, 197 cilt kitap, 9 çiftlik,11 dönüm bağ, 50 bahçe, 4 değirmen, 1.205 koyun, 103 öküz, 31 Camus, 41 inek, 41 manda ineği, 21 hergele, 5 at, 151 keçi, 101 karadana, 11 sandalye, 41 sini, 55 bakraç, 45 balta 47 pirinç çarağı ve Sersem Ali Sersem Ali Baba Tekkesi 109-53 Mehmed Reşid Paşa Manastır

1261/1845 1 sebze bahçesi 581-381-282 Ohri Kaymakamı Şerif

Ahmed Bey

Ohri 1262/1846

27 dükkân, 2 han, 29 dönüm bahçe, 3 taşlı değirmen, imaret ve medrese

111-12

Rumeli Eyaleti Tırhala Sancağı Mutasarrıfı Mehmed Ziya Paşa

Manastır

1264/1847 1 bahçe ve iki taşlı 1 değirmen 987-210-63 Topçu Mirlivası Besim

Paşa Manastır

1264/1847

7 kepenek dükkânı

25 Sabık Ohri Kaymakamı

Şerif Ahmed Bey Manastır 1265/1849

12 gözlü 1 değirmen, 1 mektep ve 1 medrese

581-380-281 Sandık Emini Yusuf Agâh Efendi

Ohri

1272/1856 1 hamam 126-69 Serez Redifi Mustafa Ağa

b. İsmail Ağa

Manastır

1277/1861 İki göz 1 değirmen 988-237-144 Mutasarrıf Mehmed Faik

Paşa Üsküp

1301/1884 1 ev, 1kahvehane, 3 dükkân ve 1 cami 989-169-127 Maden Emini Hasan Bey Koçana

1305/1887 5 dükkân ve 26 poyata dükkân ve medrese 157-105 Üçüncü Orduda Derbentçi

Halifesi el-Hâc Âdem b.

Manastır

1308/1891 2 ev ve 1 bakkal dükkânı

352 VGMA, Defter 581, Sayfa 380-283, Sıra 282, Detaylı bilgi için Ohri medreselerine ayrıca bkz.

353 MÜDA, 25 Numaralı Vakfiye.

105 Sadettin

157-105

Üçüncü Orduda Derbentçi Halifesi el-Hâc Âdem b.

Sadettin

Manastır

1308/1891 1ev 989-63-51 Manastır Valisi Mehmed

Faik Paşa

Manastır

1310/1893 1 bahçe, ev, 1 dükkân ve bağ