63
989-231-183 Yunus Ağa b. Rıdvan Kalkandelen Leşçe
köyü 1322/1904 1.000 kuruş 989-230-183 Seydi Ağa b. Emin Kalkandelen Novasel
köyü 1322/1905 550 kuruş 990-31-24 Recep Ağa b Ali Kalkandelen Batica
köyü 1322/1904 500 kuruş 990-95-81 Hasbi Ağa b.Nebi Ağa Kalkandelen Teber
köyü1326/1909 124 kuruş hesabı 1.000 kuruş 602-18-24 Veysel Ağa b. Emin Kalkandelen Teber
köyü 1327/1910 10 aded altın
64
sayısının her geçen yıl arttığı müşahede edilmiştir. Bu artışın iki ana nedeni vardır. Biri, yerli halktan bazılarının ihtida etmesi, diğeri de başka yerlerden Müslümanların göç etmesiyle Müslüman nüfusun artmasıdır.
Evliya Çelebi 1661 yılı Balkan ziyaretinde İştip’e de uğramış ve şehir hakkında teferruatlı bilgili vermiş; şehrin 2.240 hâne, 24 cami ve mescid, 11 dâru’t-talim, 24 mahalle, 7 han, 7 tekke, 2 hamam, 450 dükkân ve 1 medreseden meydana geldiğini belirtmiştir.204 Evliya Çelebi aynı yıllarda Radoviş, Köprülü, Tikveş, Kratova, Koçana ve Kriva Palanka kazalarını da ziyaret etmiş ve bu şehirlerin mevcutlarının 400 ile 800 hâne arasında olduğunu zikretmiştir. Bu dönemde İştip, etrafında çevrili olduğu kazalar arasında en fazla nüfusu bünyesinde barındıran yerleşim birimi olmuştur.
XIX. yüzyılda tutulmaya başlayan salnamelerde, Kâmûsü’l-‘A‘lâm’da ve diğer çalışmalarda şehirle ilgili mufassal bilgi verilmiştir.205 1831 yılı nüfus sayımına göre İştip’te 6.920 Müslüman ve 9.826 gayrimüslim olmak üzere toplam nüfus 16.746 kişidir.206 1874 yılı Salnamesi’nde, şehirde 9 cami, 7 tekke ve 250 dükkân olduğu kaydedilmiştir. 1875 yılında 2.157 hâne ve 23.000 nüfusu ihtiva ettiği zikredilmiştir.207 Öte yandan 1890 yılına ait bir araştırmada İştip nüfusunun 10.900 Slav, 8.700 Türk, 800 İbrani ve 500 Kıpti olmak üzere toplamda 20.900 olduğu belirtilmiştir.208 1881/82-1893 yılı Osmanlı genel nüfus sayımına göre İştip’te, Müslüman erkeklerin 12.729, kadınların 11.437, Bulgar erkeklerin 9.444, kadınların 8.131, Yahudi erkeklerin 250 ve kadınların 260 olmak üzere toplamda 42.351 kişi olduğu beyan edilmiştir.209
1876 yılı Salnamesine göre şehirde, 5 cami, 9 tekke, 3 kilise, 3 medrese, 1 rüştiye, 8 Müslüman mektebi ve 1 Hıristiyan mektebi mevcuttur. Ayrıca 793 dükkân, 35 mağaza, 42 han ve 1 hamam bulunmaktadır.210 XIX. asırda İştip ile ilgili verilen bilgilerin birbirinden oldukça farklı rakamlardan meydana geldiği dikkati celp etmiştir.
1896 yılı Salnamesi’nde, İştip’te 11 cami, 8 tekke, 1 medrese, 4 kilise, 1 havra, 905
204 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. VI, s. 62-64.
205 Bu konuda daha geniş bilgi için bkz: Bilal Rusid, Salnamelere Göre XIX. Asırda İştip’te Sosyo-Ekonomik ve idari Durum, (YYLT), Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
206 Karpat, a.g.e., s. 227.
207 H.1292/1875, MVS,s. 98-101; Ünlü, a.g.t., s. 81.
208 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C. I, s. 67.
209 Karpat,a.g.e., s. 294-295.
210 H.1293/1876, MVS, s. 100-101; Ünlü, a.g.t., s. 81.
65
dükkân, 1 hotel, 47 han ve 3 hamam olduğu kaydedilmiştir.211 Sami, Kâmûsü’l-‘lâm adlı eserinde, İştip hakkında detaylı malumat vermiştir. Kazada, 13 cami, 2 kilise, 1 sinagog, 3 medrese, 3 iptidaiye, 1 rüştiye, 2 Hristiyan mektebi, 900 dükkân ve mağazanın olduğu zikredilmiştir.212
Ayverdi, Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde İştip’le ilgili sözünü ettiği bilgileri çalışmasında belirtmekle beraber, araştırması esnasında arşiv belgelerinde kayıtlarına rastladığı yapıları da ayrıca dile getirmiştir. İştip’te bulunan 24 cami ve mescidin isimlerini tek tek açıklamıştır. 11 mektepten 4’ünün bânilerini belirtmiştir. 7’si hakkında malumat vermemiştir. Ayverdi, 10 tekkeden bir kısmının isimlerini anmakla iktifa etmiş, bir kısmı hakkında detaylı malumat vermiştir. 3 mektep ve 2 dârulkurrâ hakkında açıklama yapmış; 17 hanın ancak 5-6’sı hakkında bilgi vermiş, 3 türbe ve 2 köprü olduğu bilgisini de aktarmıştır.213
İştip ile ilgili bilgilerde kuşkusuz en dikkat çeken husus hanların sayısının oldukça yüksek olmasıdır. Muhtelif araştırmalarda han sayıları birbirinden ciddi oranda farklı rakamlarla kaydedilmiştir. Evliya Çelebi, eserinde kazada 17 handan bahsetmiştir.
Ayverdi 5 han ve 1 bedesten hakkında bilgi vermiştir. Han sayısında en bariz fark salnamelerde yer almıştır. Salnamelerde İştip’te 42 ile 47 arası han zikredilmiştir. 2.000 küsur hânenin olduğu bir kazada 47 han sayısının oldukça yüksek olduğu düşünülmektedir.
İştip kazasında günümüze ulaşan en eski tarihli vakfiye 1008/1600 yılına aittir.
Sultan Süleyman Camii vaizi ve İstanbul Kadırga Limanı Sokollu Mehmed Paşa Tekkesi şeyhi olan Abdülkerim Efendi b. Hüsameddin Efendi, 1008/1600 yılında İştip’te oldukça büyük bir vakıf tesis etmiştir. Vakıf mülkleri, İştip merkezinde 1 han, etrafında dükkânlar, odalar, 1 kahvehane ve 5 sabunhaneden oluşmaktadır. Vâkıf Abdülkerim Efendi, İştip’te yaptırdığı bedesten ve etrafındaki dükkânların yanı sıra çarşıda kendi ismi ile anılan dükkânları ve Aşağı Tekke’de yeniden yaptırdığı altlı üstlü evler ve civarında 2 adet evini ve İştip’in Orta Geçen’de ve Sofulu Hamza obasında bulunan çeşmeleri vakfetmiştir. Abdülkerim Efendi, Sofular köyünde Söğütlü Nehri
211 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu, s. 135.
212 Şemseddin Sami, Kâmûsü’l A‘lâm, C. II, s. 972-973.
213 Ayverdi, a.g.e., s. 42-70, 340.
66
üzerinde iki farklı yerde ikişer gözden meydan gelen değirmenleri de vakfetmiştir. Cami yanında olan Şeyh Şucaeddin Tekkesi de günümüze ulaşmayan yapılardandır.
Abdülkerim Efendi’nin vakıf mallarının bir kısmı İştip’te iken diğer bir kısmının da farklı kazalarda olduğu görülmüştür. Radoviş kazasında vâkıf ismiyle anılan bir hamam ve Kratova kazasında 2 tohumluk çeltik tarlası ve Zlaton Nehri üzerinde Ayasbeyoğlu Mustafa Değirmeni olarak bilinen 2 göz değirmeni ve Koçana kazasında 1 adet smakovi?, Üsküp’te İsa Bey arsası üzerine yıllık 10 akçe kira verilerek bedesten inşa etmiş ve bütün yapıları vakfetmiştir.214 Bu zikredilen vakıf mülklerinden günümüze sadece cami ve bedesten ulaşmıştır. Hüsameddin Paşa Camii 1945 yılından sonra ibadete kapatılmıştır. Asıl fonksiyonunu kaybeden bedesten de günümüzde resim galerisi olarak kullanılmaktadır.
Çalışmamız kapsamında İştip kaza ve köylerinde 5 vakıf kurulduğu tespit edilmiştir. Bunların 3’ü kaza merkezinde 2’si ise köylerdedir. Bu vakıflar, 1 kadın ile 4 erkek tarafından ihdas edilmiş, mülkleri de gayrimenkullerden meydana gelmiş ve burada menkul vakıf tesis edilmemiştir. Merkezde eşrâftan Veliyuddin Bey ve Şükrü Baba vakıfları Kır Tekkesi hizmetlerine tahsis edilmiştir. Kır Tekkesi ile ilgili detaylı bilgi tekkeler kısmında verilmiştir. Pembe Hanım ise tesis ettiği vakıfla yaptırdığı medresesin giderlerini finanse etmiştir. Pembe Hanım vakfı, medreseler kısmında teferruatlı olarak ele alındığı için burada ayrıca değerlendirilmemiştir.
Köylerde kurulan iki vakfın hizmet alanları camilerdir. Bunlardan biri örnek olarak verilebilir: İştip kazasına bağlı Kurfallı köyünde ikamet eden İbrahim Ağa b.
Salih, 1326/1908 yılında bir vakıf tesis etmiştir. İbrahim Ağa 1.000 kuruş kıymetindeki evini vakfetmiştir. Bu ev, mütevelli tarafından kiraya verilmiş ve elde edilen gelirden, köylü tarafından yaptırılan camide hatip olan kimseye 60 kuruş tahsis edilmiştir. Vâkıf, kiradan artan paranın diğer kısmını da caminin kandil yağı ve tamir ihtiyaçlarına harcanmasını şart koşmuştur.215
Tablo 8. İştip Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
214 VGMA, Defter 629, Sayfa 612-615, Sıra 434.
215 VGMA, Defter 991, Sayfa 26, Sıra 28, Kurfallı camisi 1930 yılında yıkılana kadar aktif olarak faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu caminin farklı bir hikâyesi bulunmaktadır. İnşa edildiği yıllarda minareden yoksun yapılmıştır. Muhtemelen halkın maddi imkânları el vermediği için camiye minare yaptırılamamıştır. Günümüzde birkaç Yörük ailenin yaşadığı bu köyde cami bulunmamaktadır.
67
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
989-238-187 Pembe Hanım bt. Yusuf İştip 1278/1862 3 değirmen, 1 düğmeci dükkânı, 1medrese ve 1mescit
988-259-162 Eşraf Veliyuddin b. Ahmed
Bey İştip 1291/1874 Tekke ve meyve bahçe
14 Türbedar Şükrü Baba b. Halil İştip 1318/1901 1 bahçe ve bazı yapıları 991-26-28 İbrahim Ağa b. Sâlih İştip Kurfallı köyü
1326/ 1908 1 ev
604-138-183 Timur Ağa b. Züber İştip Beşirli
köyü1330/1912 1 dönüm bağ